Ewa Podrez
"Istnienie i wartość", Wł. Stróżewski,
Kraków 1981 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 223-230
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
19/1983/2
W obec w a rto ś c i, p ra c a z b io ro w a : D ie tr ic h v o n H ild e b r a n d , J a n A.
K łoczkow ski O P, Jó z e f P a ś c ia k O P , k s. J ó z e f T is c h n e r , P o z n a ń 1982 oraz W ł. S tró ż e w s k i, Is tn ie n ie i w a rto ś ć , K ra k ó w 1981
N ie d a w n o u k a z a ły się n a n a s z y m r y n k u c z y te ln ic z y m d w ie c e n n e pozycje p o ś w ię c a n e p ro b le m a ty c e filo z o fii w a rto ś c i: W obec w a r t o ś c i1 oraz Is tn ie n ie i w a r to ś ć 2. Ic h w y ją tk o w a a tr a k c y jn o ś ć o p ie r a się na' b o g actw ie w ą tk ó w i su p o z y c ji p ro p o n o w a n y c h ro z w ią z a ń n a jż y w o t n iejszy ch z a g a d n ie ń z k rę g u a k sjo lo g ii. D y s k u s ja n a d k s z ta łte m i r e alną p ra w o m o c n o ś c ią te o r ii d o św ia d c z e n ia w a r to ś c i t r w a n ie p r z e r w a nie od X IX w ie k u i z n a jd u j e o a ra z w ię k s z y re z o n a n s w e w s z y s tk ic h d y scy p lin ach filo z o fic z n y c h . R o sn ą c e z a in te re s o w a n ie t ą p r o b le m a ty k ą n ie ro k u je je d n a k n a d z ie i n a o sią g n ię c ie z g o d y co do p o d s ta w o w y c h e k s - p lik acji z ja w is k a w a rto ś c i, p rz e c iw n ie , o b s e r w u je się w z r a s t a ją c ą p o la ryzację s ta n o w is k . R zecz p rz e c ie ż d o ty c z y n ie ty lk o z b a d a n ia p r a w i deł m o r a ln e j ja k o ś c i c z y n ó w lu d z k ic h . T e n tr a d y c y jn y p u n k t w y jś c ia w e ty c e o tw d era d a lsz e p e r s p e k ty w y p y ta ń o o n ty c z n e r a c je fie r i
osoby lu d z k ie j. N a d ro d z e o d k ry w a n ia ta jn ik ó w lu d z k ie g o is tn ie n ia
wobec w a rto ś c i (p ra w d y , d o b ra , p ię k n a ) k r z y ż u ją się ró ż n e w y m ia r y d o św iad czeń i to w a rz y s z ą im ró ż n e o p ty k i m e ta fiz y c z n e . D o d a jm y , że kłopoty p r z y f o r m u ło w a n iu je d n o z n a c z n e j o d p o w ie d z i p o ja w ia ją się z c h w ilą , g d y w s tę p n e a n a liz y o d s ła n ia ją w .ielo asp ek to w o ść i w e w n ę t r z ną z ło żo n o ść z w ią z k ó w ś w ia ta w a r to ś c i z is tn ie n ie m i p o w o ła n ie m osoby. K a ż d y k o le jn y p r o j e k t te o r e ty c z n e g o u z a s a d n ie n ia o k a z u je się zbyt u b o g i d la o b ję c ia te j w ie lo w ą tk o w e j m a te r ii, a z a ra z e m k a ż d e z ty c h u ję ć s u m u je się n a n a s z ą w ie d z ę o w a rto ś c ia c h .
P o z n a n ie filo zo ficzn e k s z t a łt u je się .m iędzy w ie d z ą a n ie w ie d z ą , m ię dzy z a d a n y m p y ta n ie m a z a s ta n y m p ro b le m e m — m ię d z y e g z y s te n cją a ta je m n ic ą . T ą ta je m n ic ą , o k tó r e j G a b rie l M a rc e l p is a ł, że „jest to p ro b le m , k tó r y w k ra c z a w sw e w ła s n e d a n e , o g a rn ia je i ty m s a m y m s t a je się p o n a d so b ą sa m y m ja k o p ro b le m ” 3. W ła ś c iw ą m iarą u ja w n ia n ia p r a w d y , a w ię c z g łę b ia n ia p ro b le m u , je s t z a a n g a żow anie filo z o fa p o s tro n ie teg o , oo je s t, „p o zw o lić d o jś ć do g ło su tem u, oo is tn ie je ” . D o p ie ro w ś w ie tle te j e g z y s te n c ja ln e j a f ir m a c ji w y lan ia się p ie r w o tn y se n s p y ta n ia o w z a je m n ą r e l a c ję m ię d z y is t nieniem a m o r a ln ą p o w in n o śc ią , o sen s m o ra ln e g o s p r a w s tw a czło w ieka i je g o z a k o rz e n ie n ie w by cie. „ W a rto śc i m o r a ln e są w ę z ło w y m p ro b lem em ś w ia ta i b r a k m o r a ln y c h w a r to ś c i je s t n a jw ię k s z y m złem ,
1 W o b ec w a rto ś c i, p r a c a z b io ro w a : D ie tr ic h v o n H ild e b r a n d , k s. Józef T is c h n e r, J ó z e f P a ś c ia k O P, J a n A. K łoczkow skd O P , P o z n a ń , 1982.
1 W ła d y s ła w S tr ó ż e w s k i: I s tn ie n ie i w a rto ś ć , K ra k ó w , 1981
g o rs z y m n iż c ie rp ie n ie , c h o ro b a i śm ie rć , g o rs z y m n iż u p a d e k k w it n ą c y c h k u l t u r ” 4.
W t e j s y tu a c ji w y s iłk i filo zo fó w z a in te re s o w a n y c h p r o b le m a ty k ą a k sjo lo g ic z n ą m o g ą iść alb o w k ie r u n k u r o z w ija n ia tr e ś c i e ty c z n y c h a lb o z m ie rz a ć do in t e r p r e ta c ji m e ta fiz y c z n e j. G ra n ic e ty c h d w ó ch p o r z ą d k ó w są p ły n n e i n ie m o ż n a je u ją ć w ścisłe r a m y m e to d o lo g iczn e, z w łaszcza, że co ra z p o w sz e c h n ie j w ią ż e się a n a liz ę e g z y s te n c ja ln ą z o p is e m fe n o m e n o lo g ic z n y m , d ą ż ą c ty m sa m y m do s tw o r z e n ia ta k ie j k o n c e p c ji d o św ia d c z e n ia , „ k tó r e n ie ty lk o sa m o sie b ie k s z ta łtu je , a le w y ja ś n ia ró w n ie ż sw e z w ią z k i, c h c ia ło b y się n a w e t p o w ie d z ie ć sw ą p rz y n a le ż n o ś ć do rz e c z y w is to śc i u jm o w a n e j co ra z b a rd z ie j od w e w n ą tr z , ja k o tr e ś ć o p ie k u ń c z y c h c z y z ło ś liw y c h o b ecn o ści” 5. N a te j p ła s z c z y ź n ie fu n k c ję o p is u ją c ą p e łn ią zesp o ły z a g a d n ie ń h e r m e n e u ty - czn y c h o d c z y ty w a n y c h od w e w n ą trz p e w n e j s y tu a c ji d o św ia d c z e n ia . W ty c h p r ó b a c h u ję c ia cało ści s e n s u k o n k r e tn y c h d a n y c h m o ra ln y c h , ta k ic h j a k m iło ść, n a d z ie ja z d r a d a ozy w ie rn o ś ć ro z p o z n a je się ś w ia t w a r to ś c i ja k o o n ty c z n e r e s id u u m z a a n g a ż o w a n ia i u c z e s tn ic tw a osoby w św iecie. W to k u t a k z a ry s o w u ją c e g o się p ro g r a m u b a d a ń is to ty m o ra ln e g o p o w o ła n ia c z ło w ie k a do k s z ta łto w a n ia sw e j o b ecn o ści w o b ec in n y c h i d la in n y c h n a s tę p u je k o n ie c z n a k o n f r o n ta c ja — tw ó rc z y w y s iłe k o g a rn ię c ia d y n a m ik i c z ło w ie k a w p is a n e j w r e l a c je is tn ie n ia i p o w in n o śc i. „C zło w iek j e s t ja k p ły n ą c a p o p rz e z czas — p ie śń . K to g ra o w ą p ie ś ń ? S a m c zło w ie k j e s t in s tr u m e n te m i a r t y s t ą ” 6 — s tw ie rd z a ks. T is c h n e r w sw o im z a ry s ie E ty k i w a r to ś c i i n a d zie i. M o m e n ty 'w y z n a c z a ją c e filo z o fic z n ą r e f le k s ję n a d w y m o w ą w a rto ś c i m o r a ln y c h to : is tn ie n ie -p o w in n o ś ć , c z y n ie n ie d o b ra a u n ik a n ie izła, p ie ś ń zło żo n a z ty c h e le m e n tó w i ich w z a je m n y c h o d n ie s ie ń p o d e jm o w a n a je s t ciągle n a n o w o i od n o w a u z u p e łn ia n a .
J e ś li w ty m d u c h u o d c z y ta n a z o s ta n ie z b io ro w a p r a c a W obec w a r to
ści to obok p r e z e n ta c ji p o szczeg ó ln y ch s ta n o w is k z n a jd z ie m y w n ie j
p e w n ą p rz e w o d n ią id e ę p r z e n ik a ją c ą i s c a la ją c ą tr e ś ć ty c h w y k ła d ó w . J e s t n ią p r ó b a o b ro n y w a rto ś c i teg o , co je s t k o n s e k w e n c ją rz e c z y w i sto ści. K o n s e k w e n c ją ty c h p o s z u k iw a ń je s t o d w o ła n ie się do r a c ji o s ta te c z n e j — A b s o lu tu , d z ię k i czem u z a s a d y rz ą d z ą c e ż y c ie m m o r a l n y m c z ło w ie k a c z e rp ią sw o ją a p o d y k ty c z n ą o b ie k ty w n o ś ć z p o rz ą d k u n a d p rz y ro d z o n e g o . Z a g a d n ie n ie to ro z w in ą ł k s. J . A. K o ła c z k o w sk i O P k o n c e n tr u ją c s w o je ro z w a ż a n ia w o k ó ł n o r m a ty w n e j i n o rm o tw ó r- czej r o li D e k a lo g u . T e k s t te n s ta n o w i p o ż ą d a n e u z u p e łn ie n ie s tu d iu m D. v o n H id e b r a n d a p o św ię c o n e fu n d a m e n ta ln y m p o s ta w o m m o ra ln y m . S tu d iu m n ie m ie c k ie g o A u to r a z a s łu g u je n a szczeg ó ln ą u w a g ę , t a k ze w z g lę d u n a p rz e d s ta w io n ą w n im w n ik liw ą a n a liz ę c h a r a k te r ó w m o r a l n y c h (od s tro n y w łaściw o ści) j a k i su g e s tie w s fe rz e b a d a n ia ich w e w n ę tr z n e j k o n s ty u c ji i w z a je m n e j z ale żn o ści (od s tr o n y isto ty ). Z d a n ie m H ild e b r a n d a ta k ie p o s ta w y j a k p ra w o ść , w ie rn o ś ć , p o czu cie Od p o w ie d z ia ln o śc i o ra z p o s z a n o w a n ie p r a w d y p r z y b ie r a ją p o s ta ć w ła śc iw y c h o d p o w ie d z i n a w a rto ś c i. D z ię k i in d y w id u a ln e j d o b ro c i czło w ie k a , w a rto ś c i z n a jd u j ą w n im „ n a tu r a ln e g o s p r z y m ie r z e ń c a ” , co o w o c u je w p o s ta w ie ży c z liw e j m iło ści. M iłość s ta n o w i sw o is tą s y n te zę ży cia d u c h o w e g o c z ło w ie k a i z a ra z e m je s t ź ró d łe m n a jb a r d z ie j b e z 4 D ie tr ic h v o n H ild e b r a n d : F u n d a m e n ta ln e p o s ta w y m o ra ln e , w : W obec w a rto ś c i, 12
5 G a b rie l M a rc e l: H o m o v ia to r, W a rs z a w a , 1959, 317
p o śre d n im p rz e ż y ć w a rto ś c i. D o c ie k a n ia n a d m o ż liw ie a d e k w a tn ą m e todą r e k o n s tr u k c ji i o p isu „od w e w n ą tr z ” m o r a ln y c h p o s ta w d a tu j ą się od c zasó w s ta ro ż y tn y c h , w sp ó łc z e ś n ie z o s ta ły on e w zb o g a c o n e o a n a liz ę e g z y s te n c ja ln ą . D z ię k i te j o s ta tn ie j u w y d a tn ia się c a ły k o n te k st o n ty c z n y „b y c ia oso b ą lu d z k ą ” — w p o w ią z a n iu z te o r ią p o s ta w m o ra ln ie p ra w d z iw y c h lu b fa łsz y w y c h . D ro g a , j a k ą w y b r a ł D. v o n H il d e b ra n d p rz y o p ra c o w a n iu te g o te m a tu , p ro w a d z i do z b liż e n ia , czy n aw et z e s p o le n ia w y siłk ó w filo zo fó w s ta ro ż y tn y c h d ą ż ą c y c h do o g a r nięcia c a łe j p r a x i s e to s u m o r a ln e g o w w y m ia r z e p o d s ta w o w e g o im p e r a tyw u z o b e c n ie d o m in u ją c ą te n d e n c ją do u jm o w a n ia tr e ś c i p e rs o n a li- stycznych w d o św ia d c z e n iu m o r a ln y m czło w ie k a. W p r a c y W o b e c w a rto ś c i u m ie sz c z o n y z o sta ł ró w n ie ż c y k l a r t y k u łów z e ty k i ks. J. T is c h n e r a p o d s u m o w u ją c y n ie k a j o z a in te re s o w a n ia tego a u to r a ro z lic z n y m i p ro b le m a m i z d z ie d z in y filo z o fii m o ra ln o śc i. Ks. T is c h n e r p ro p o n u je p o d w ie lo m a w z g lę d a m i in tr y g u ją c e , a ty m sam ym g o d n e p o le c e n ia do sz e rsz e j d y s k u s ji, u ję c ie te g o te m a tu , p e n e tr u je d o św ia d c z e n ie w a rto ś c i p o p rz e z z esp ó ł d o b ra n y c h o d p o w ie d n io sy tu a c ji g ra n ic z n y c h . J e s t to b o d a jż e te n s ty l filo z o fo w a n ia , czy r a czej p o s ta w a b a d a w c z a , k tó r ą T is c h n e r o k re ś la m ia n e m „ k o n k re tn y c h zbliżeń” (w k o m e n ta r z u do filo z o fic z n e g o d z ie ła G. M a rc e la ). W t e k stach T is c h n e r a w id o c z n a je s t d ą ż n o ść do w ią z a n ia cech k o n s t y tu ty w n y ch p rz e d m io tu z e le m e n ta m i k o n s ty tu u ją c y m i se n s sam e g o d o św iad czen ia. D o b ry m p rz y k ła d e m ilu s tr u ją c y m tę z n a m ie n n ą p o s ta w ę a u to ra je s t p o s tu lo w a n a p rz e z n ie g o d e fin ic ja e ty k i. „ E ty k a to te o r ia człow ieka ro z p a try w a n e g o ja k o tw o rz y w o d la w a rto ś c i: ja k o te o r ia człow ieka d o św ia d c z e n ia d ru g ie g o cz ło w ie k a , a z a ra z e m d o ś w ia d c z e n ia sam ego sie b ie w ś w ie tle w y n ik a ją c y m z o b ecn o ści d ru g ie g o ” 7. M o m en tem k u lm in u ją c y m d la u ja w n ie n i a się s e n s u m o r a ln e g o s p r a w stw a c z ło w ie k a je s t „ k o m u n ia in te r p e r s o n a ln a ” . Z ja w is k o to z a w ie ra w so b ie o p ty m a ln ą p o s ta ć p o w ie rn ic tw a n a d z ie i, n a d z ie i k tó r a w e d łu g A utora łą c z y w so b ie p o s ła n ie p e d a g o g ik i c h rz e ś c ija ń s k ie j z te o r ią etosu m o ra ln e g o . K s. T is c h n e r, p o d o b n ie ja k i p o z o s ta li a u to r z y to m u Wobec w a rto ś c i, p r o p o n u je p e w n e d ro g i filo z o fic z n y c h a n a liz u m o ż li w iając y ch s p o tk a n ie ze ś w ia te m w a rto ś c i. M o żn a o czy w iście d o k o n a ć k ry ty c z n e j o cen y o w y c h p o s tu la tó w , a le n a m ie js c e o d rz u c o n y c h p r z y j dą in n e d o m a g a ją c e się u w z g lę d n ie n ia ró w n ie ż i p o m in ię ty c h o d p o w iedzi. W y d a je się, że k ry ty c y z m w ty m w y p a d k u n ie p o le g a n a p ro - tw órczego p rz e k s z ta łc a n ia i d o p re c y z o w a n ia . T o o d n ie s ie n ie do h i- stym a k c ie z a s tę p o w a n ia je d n y c h p r a w d d ru g im i, a le n a p ro c e s ie ic h storii ty m b a r d z ie j k o m p lik u je się, g d y ż s p e łn ia p o d w ó jn ą ro lę : p o znaw czą — w s fe rz e e r u d y c ji i a n a lity c z n ą — w s fe rz e fo r m a ln y c h u w a ru n k o w a ń d o św ia d c z e n ia . I n n y m i sło w y , filo zo ficzn e p r a w d y s t a now ią z a ró w n o z e sp o ły o d p o w ied zi ja k i z e sp o ły ś r o d k ó w u m o ż liw ia jących p o d e jm o w a n ie d a ls z y c h b a d a ń .
W ła d y s ła w S tróżew skii, w p r a c y p t. Is tn ie n ie i w a rto ś ć k o r z y s ta z obu w y m ien io n y ch p e r s p e k ty w , n a tle h is to ry c z n ie u tr w a lo n y c h te o r ii s t a ra się o d k ry ć z a s a d n ic z ą je d n o ś ć d o ś w ia d c z e n ia a k sjo lo g ic z n e g o . J e d ność o b e jm u ją c ą w s z y s tk ie p o zio m y te g o d o ś w ia d c z e n ia , d z ię k i cze mu w a rto ś ć ja k o p e w n a sp e c y fic z n a , r z e c z y w is ta ja k o ś ć is tn ie je — przy ty m n a le ż y j ą ro z p a trz e ć z a ró w n o ja k o p e w n ą „ w sp ó ln ą k la s ę bytu” j a k i w o d n ie s ie n iu do p o szczeg ó ln y ch k a te g o r ii k o n s t y tu u j ą
7 D z. cy t., 56
cy c h ró ż n y sen s i f u n k c je w a rto ś c i (np. w a rto ś c i tr a n s c e n d e n ta ln y c h , e s te ty c z n y c h , m o r a ln y c h itd.)
R o z m y ś la n ia W ł. S tró ż e w s k ie g o d o ty c z ą z a te m ta k p ry n c y p ia ln e g o z a g a d n ie n ia j a k d w u s tr o n n e j zale żn o ści m ię d z y a k s jo lo g ią o g ó ln ą a a k s jo lo g ia m i szczeg ó ło w y m i. N a k a n w ie k ilk u a r ty k u łó w te m a ty c z n ie p o w ią z a n y c h ze so b ą d o św ia d c z e n ie m w a rto ś c i, A u to r p rz e p r o w a d z a „d o w ó d ” n a rz e c z k o n ie c z n e j k o h e r e n c ji w a rto ś c i z b y te m . A rg u m e n ta c j a ta je s t ro z p is a n a n a k ilk a te o r e ty c z n y c h d y sc y p lin : o n to lo g ię w a rto ś c i, m e ta fiz y k ę w a rto ś c i, e p iste m o lo g ię w a rto ś c i, e ty k ę w a rto ś c i i e s te ty k ę w a rto ś c i. W m ia rę z a p o z n a w a n ia się z z a w a rto ś c ią p o szcze g ó ln y c h w y k ła d ó w r o ś n ie s z a c u n e k c z y te ln ik a d la z n a k o m ite g o w a r s z ta tu a n a lity c z n e g o A u to r a p o d b u d o w a n e g o ro z le g łą e ru d y c ją . W t r a k cie l e k t u r y z a ry s o w u je się co ra z p e łn ie j o b ra z zło żo n y c h u w a r u n k o w a ń o n ty c z n y c h ś w ia ta w a rto ś c i. C ało ść p rz y p o m in a tę lin ię d o c ie k a ń , j a k ą p o s tu lo w a ł K a n t w P ro le g o m e n ie , z ty m is to tn y m z a s trz e ż e n ie m , że ce le m S tró ż e w s k ie g o n ie je s t g ło sz e n ie p r e f e r e n c ji ja k ie ś je d n e j te o r ii w a r to ś c i i te o r ii b y tu — a le p rz e c iw n ie — b u d o w a n ie a k s jo lo gii w o b rę b ie ró ż n o ro d n y c h u ję ć d o ś w ia d c z e n ia . J e d n y m z n ic h je s t te o r ia tra n s c e m d e n ta lió w w y ró ż n ia ją c a tr a n s c e n d e n ta ln e sp o so b y i s t n ie n ia r e a ln e g o b y tu : w ś ró d n ic h w y m ie n ia się p ra w d ę , dobno i p ię k n o . A u to r p rz y w ią z u je w ie lk ą w a g ę do te j te o rii, je j w ła ś c iw e j in te r p r e t a c j i o raz z a s to s o w a n ia w f o r m u ło w a n iu o g ó ln ej te o r ii w a rto ś c i. W ła ś c iw ie p o d e jm u ją c i r o z w ija ją c to z a g a d n ie n ie o d k ry w a się p ie r w o tn y i f u n d a m e n ta ln y w y m ia r is tn ie n ia w o b ec w s z y s tk ic h je g o t r a n s c e n d e n ta ln y c h m a n ife s ta c ji. W n ik a ją c g łę b ie j w tę p ro b le m a ty k ę z a u w a ż m y , że u k ła d o d n ie s ie ń i z a le ż n o śc i k a te g o r ia ln y c h w a rto ś c i w s to s u n k u do is tn ie n ia s ta je się c o ra z b a rd z ie j s k o m p lik o w a n y , co z a z n a c z a się w p ro c e s ie p o zn a w c z e g o p rz e jś c ia od s y tu a c ji o n ty c z n e j w a rto ś c i tr a n s c e n d e n ta ln y c h do p ró b y z id e n ty fik o w a n ia p o d s ta w b y to w y c h w a rto ś c i szczeg ó ło w y ch . S ie d z ą c te n p ro c e s S tró ż e w s k i o s ta te c z n ie o p o w ia d a się za o d c z y ta n ie m je d n o ś c i d o św ia d c z e n ia a k s jo lo g i czn eg o o p ie r a ją c się o te o r ię tr a n s c e n d e n ta lió w . K o n k lu z ja , ja k a z te g o p o s tu la tu p ły n ie , je s t w sw ej w ym ow iie b a rd z o p r z e jr z y s ta : „N ie u w o l n im y się od p ra w d y , p ię k n a , d o b ra , j a k n ie u w o ln im y się od f a k t u istn ie n ie . Z a p o m n ie n ie tr a n s c e n d e n ta lió w je s t d la filo zo fii ró w n ie z g u b n e ja k z a p o m n ie n ie sam e g o B ycia... T ra n s c e n d e n ta lia są o d sło n ięciem r ą b k a ta je m n ic y , z k tó r ą p rz y s z ło n a m żyć. J e ś li do n ic h n ie o d n ie s ie m y sa m e g o s e n s u n aszeg o is tn ie n ia — to n ie o d n a jd z ie m y go ju ż n ig d z ie ” 8.
Je d n o c z e ś n ie , od s tro n y w a r to ś c i szczeg ó ło w y ch z a s ta je m y rz e c z y w isto ść ju ż z d e te rm in o w a n ą a k sjo lo g ic z n ie i cią g le o tw a r t ą n a d alsze p rz e o b r a ż e n ia ja k o ś c io w e . T a k r e a ty w n a r o la w a r to ś c i w s to s u n k u do is tn ie n ia z o s ta ła ró w n ie ż o d n o to w a n a w filo z o fii w p o s ta c i p la to ń s k ie j te o r ii w a r to ś c i u n iw e rs a ln y c h . N a tle ty c h d w ó c h te o r ii w a r to ś c i W ł. S tró ż e w s k i k o m e n tu je sen s d o b r a i z ła w p o w ią z a n iu z d ia le k ty c z n ą o s n o w ą b y tu i je g o p rz e m ia n . M o g ą o n e p r z y b r a ć c h a r a k t e r o s ta te c z n y c h ro z s trz y g n ię ć d o p ie ro w ś w ie tle p rz e w a g i b y tu n a d n ie b y te m , d o b ra n a d złem . Z d ia le k ty c z n e g o u s y tu o w a n ia w a rto ś c i w s to s u n k u do b y tu w y n ik a , że „ d o b ro je s t to, oo w n a jg łę b s z y m z n im (tj. z b y te m ) p o k re w ie ń s tw ie ; ro z s z e rz a go i b o g aci, złe — oo go w y k lu c z a , k ru s z y i n iw e c z y ” 9. 8 W ł. S tró ż e w s k i: Is tn ie n ie i w a rto ś ć , 96 9 Dz. cy t., 86
N a w e t p o w ie rz c h o w n a r e f le k s ja n a d w z a je m n y m p o w ią z a n ie m ś w ia ta w a rto ś c i a c z ło w ie k ie m i tr a n s c e n d e n tn ą w o b ec n ie g o rz e c z y w is to śc ią w s k a z u je n a o b ecn o ść m ię d z y n im i p e w n e j h a rm o n ii, w ś w ie tle k tó r e j is tn ie n ie je s t „ is tn ie n ie m w o b e c w a r to ś c i” . P o d d a ją c te n f a k t d o k ła d n e j a n a liz ie , A u to r o d k ry w a d w a o b licza a k sjo lo g ii n e g a c ji: w p rz y p a d k u u rz e c z y w is tn ie n ia w a rto ś c i p o z y ty w n e j d z ia ła n e g a c ja d ia le k ty c z n a , n a to m ia s t w p r z y p a d k u o b ecn o ści w a rto ś c i n e g a ty w n e j — n e g a c ja u n ic e s tw ia ją c a . D z ie je się ta k z p o w o d u re a ln e g o u c z e s tn i ctw a w a rto ś o i w is tn ie n iu ta k ic h a n ie in n y c h f o r m rzeczy w isto ści. „W a rto ść u rz e c z y w is tn ia ją c sie b ie z m ie n ia i sie b ie (tzn. sw ó j d o ty c h czaso w y sp o só b is tn ie n ia ) i ow o c z y ste „ je s t” — je s t fa k ty c z n o ś c i” 10. W zb o g acen iu o n o w e ja k o ś c i to w a rz y s z y z m ia n a , n a s k u te k k tó r e j „czy ste is tn ie n ie ” zo sta ło w p ro c e s ie d ia le k ty c z n e g o p rz e o b r a ż e n ia j e d n o c z e śn ie z a c h o w a n e i z a n e g o w a n e . J e ś li zaś n e g a c ja d ia le k ty c z n a z a ch o d zi w r e la c ji d y n a m ic z n e j w a rto ś c i — b y t, to n a le ż y p r z y ją ć n a p ła sz c z y ź n ie te j te o rii, że w a rto ś o i n e g a ty w n e z n a c z ą siłę d e s t r u k c y j n ą i p o w o d u ją c h ao s — zn o szen ie b y tu , b ez ró w n o c z e sn e g o z a c h o w a n ia go. N a ty m p o le g a is to ta m o d y f ik a c ji te o r ii zła, u ja w n ia o n a n a w sk ro ś n is z c z y c ie lsk i c h a r a k t e r zła w s to s u n k u do is tn ie n ia . T w ie r d zen ia te s ta n o w ią p o d s ta w ę do s fo rm u ło w a ń d e k la r a ty w n y c h n a rzecz w a lk i ze złem . W a lk a ta m u s i b y ć p ro w a d z o n a p o p rz e z a k ty w n ą a p ro b a tę d o b ra , e k s p o n o w a n ie w a r to ś c i w y ż sz y c h tw o rz ą c y c h ła d i h a r m onię. W im ię d o b ra p rz e c iw d z ia ła się złu , czy n ią c d o b rz e je d n o c z e ś n ie n ie z o sta w ia się m ie js c a n a ro z p r ę ż e n ie i chaos. W ty m sen sie m e ta fiz y k a , j a k i c a ła h u m a n is ty k a , s p e łn ia p o d w ó jn ą f u n k c ję : p o zn aw czą i te r a p e u ty c z n ą . P ie r w s z y P la to n u ś w ia d o m ił so b ie z a sa d n o ś ć m e ta fiz y c z n ą p r o b le m a ty k i d o b ra i z ła z w ią z a n e j z „ ru c h e m , p r z e m ie sz a n ie m się sił, b y tó w , w ła sn o śc i, s p y c h a n ie m je d n y c h i w y n o s z e n ie m się in n y c h ” n .
W ł. S tró ż e w s k i ro z w ija ją c i p o n ie k ą d u m a c n ia ją c te d w a w ą tk i m e ta fiz y k i d o b ra : p o z n a w c z y i te r a p e u ty c z n y , z a ra z e m o d s ła n ia ich w sp ó ln e r a c je w d ia le k ty c e b y c ia — „M ogę w ię c e j, s ta n o w i siłę n a p ę d ow ą d ia le k ty k i d u c h a . D ia le k ty k i — bo z a w ie ra się tu n e g a c ja , k tó ra n ie p r z e k r e ś la s ta n u u z n a n e g o za zły , tz n . n ie sp rz e c iw ia m u się w p ro st, a le w szczeg ó ln y sp o só b go p o m ija czy n a w e t le k c e w a ż y , o tw ie ra ją c d ro g ę do stw o rz e n ia n o w e j s y tu a c ji a k s jo lo g ic z n e j; n a syconej i u s p r a w ie d liw io n e j in n y m i, w y ż sz y m i w a rto ś c ia m i, w im ię k tó r e j d o k o n a ło się p rz e k ro c z e n ie , z n ie s ie n ie p o p rz e d n ie j” . I n ie c o d a le j c z y ta m y — „czy n o jc a K o lb e w y p ły w a z d u c h a je j „ d ia le k ty k i” i ty lk o w j e j ś w ie tle m oże b y ć w p e łn i z ro z u m ia ły . U k a z u je r a z jeszcze to, że co a rc y lu d z k ie , to z a ra z e m n a jb a r d z ie j ta je m n ic z e w czło w iek u . I co rz e c z y w is to ść lu d z k a cz y n i n a jb a r d z ie j rz e c z y w is tą
dzięki je j p rz e k r a c z a n iu ” 12.
T ra n s c e n d o w a n iu o soby w czy n a c h to w a rz y s z y c ią g ły p ro c e s k s z ta ł to w a n ia się św ia d o m o śc i w ła sn e g o ja . W y b ie ra m , a w re z u lta c ie d z ia łam , w im ię teg o , k im je s te m — a b io rą c p o d u w a g ę c a ły w y m ia r in
jieri m o ż n a o s ta te c z n ie s k o n s ta n to w a ć —· s ta ję się ta k im , ja k im j e
stem . P ro c e s te n in te g r u je w sobie d w a d y n a m iz m y : k ry s ta liz o w a n iu się tr e ś c i w ła sn e g o j a o d p o w ia d a je g o tr a n s c e n d o w a n ie w w o ln y c h , św iad o m ie sp ra w c z y c h a k ta c h . C zło w iek z a te m p o p rz e z w ła s n e c zy n y
10 Dz. cyt., 285 11 D z. cyt., 228 « D z. cy t., 289
i w c z y n a c h f o r m u je sw ą o so b o w ą o b ecn o ść w św ie c ie w a rto ś c i, p r z e z w y c ię ż a ją c n a te j d ro d z e r a d y k a ln y su b ie k ty w iz m „ ja ” n a rzecz o b ie k ty w n e g o u ja w n ia n ia się u k ła d u a k sjo lo g ic z n y c h o d n ie s ie ń „ ja ” do id e i cz ło w ie c z e ń stw a . U k ła d te n z e sp a la w sobie b y t o soby (to, co w n a s w rz e c z y w is to śc i je s t) z p o w in n o śc ią (to, co w n a s by ć p o w in n o ) ja k o t a k a cało ść je s t w p is a n y w lu d z k ą e g z y ste n c ję . T a k e g z y s te n c ja ln ie z d e te rm in o w a n i z w ią z a n i je s te ś m y ze ś w ia te m o ta c z a ją c y c h n a s b y tó w . U cz e stn ic z ą c tw ó rc z o w te j p ra w d z ie , czło w ie k je s t z o b o w ią z a n y do p o d ję c ia tr o s k i o z a c h o w a n ie i p o m n o ż e n ie tego, co w rz e c z y w is to śc i je s t d o b re. A w ła ś n ie d o b ro , sp ra w c z o sp o w o d o w a n e p rz e z czło w ie k a, je s t w ja k im ś se n s ie w s p ó łm ie rn e do is tn ie n ia i w sp ó ło b e c n e w o d n ie s ie n iu do p ra w d y . T a w s p ó łm ie rn o ś ć i w sp ó ło b ecn o ść s ta n o w i a p o d y k ty c z n e w a r u n k i u rz e c z y w is tn ia n ia się d o b ra , w ła ś n ie ja k o d o b ra . N a ty m e ta p ie d o c ie k a ń o b ra z w a rto ś c i u le g a p e w n e j k o re k c ie w o d n ie s ie n iu do m o r a ln e j s p ra w c z o śc i osoby lu d z k ie j. Z je d n e j s tro n y w a r to ś c i m o r a ln e p o z o s ta ją w r e la c ji do w a r to ś c i tr a n s c e n d e n ta ln y c h , a z d ru g ie j do o n ty c z n e j k o n d y c ji czło w iek a. W ty m p o lu z a z n a c z a się s w o is ta z b ież n o ść m ię d z y sp o so b em is tn ie n ia w a rto ś c i (istn ie n ie dla) a is tn ie n ie m cz ło w ie k a , a w ła ś ciw ie p e w n y m a s p e k te m te g o is tn ie n ia ró w n ie ż z o rie n to w a n y m n a in n y b y t.
W sw o im e s e ju p t. E ty k a a fir m a c ji A u to r s t a r a się d o trz e ć do p o d s ta w d o ś w ia d c z e n ia „ is tn ie n ia d la ”, k tó re g o w ła ś c iw ą m a n ife s ta c ją je s t z a a n g a ż o w a n ie w d o b ro d ru g ieg o . M iłość b liźn ieg o . W obliczu t e go f a k t u A u to r s k ła n ia się do z a d u m y n a d o s ta te c z n ą w a rto ś c ią ś w ia ta ; je ś li ś w ia t je s t ty m n a jle p s z y m z m o ż liw y c h k re s ó w , to u jm u ją c go z p o z y c ji s ta w a n ia się le p s z y m lu b g o rs z y m — m o ż n a p o w ie d z ie ć — że m e ta fiz y k a b y tu je s t m e ta fiz y k ą o p ty m iz m u , bo s ta w ia n a s p rz e d w y b o re m , a w ię c d a je św ia d e c tw o is tn ie n ia d o b ra . A je ś li ta k je s t, to k o n s e k w e n tn ie m e ta fiz y c e o p ty m iz m u ; „ p rz e w a g i b y tu n a d n ie b y te m ”, o d p o w ia d a e ty k a a f ir m a c ji, obie a k c e p tu ją tę s a m ą rz e c z y w istość. „ J e s te ś m y k o n ie c z n y m e le m e n te m p e łn i z re a liz o w a n y c h m o ż li w ości. R a c je n a sz e g o b y tu są r a c j a m i d o s k o n a ło śc i” 13.
:Z te g o p o rz ą d k u w a rto ś c i m o r a ln e c z e rp ią s w o ją a b s o lu tn o ś ć i p o w szech n o ść, w y k r a c z a ją p oza to , co p rz y g o d n e , a w ięc w sw o je j isto cie n ie p e łn e , z a g ro ż o n e u n ic e s tw ie n ie m . W ty m p o rz ą d k u ró w n ie ż z n a jd u ją p o d s ta w ę sw o je j k o n iecz n o ści, z tego, że w a rto ś c i m o ra ln e s t o ją p o n a d s f e r ą p o trz e b .
M y śl ta z n a la z ła , m ięd zy in n y m i s w o je ro z w in ię c ie w filo zo fii P l a to n a , filo zo fii o d s ła n ia ją c e j p ie r w o tn ą d ia łe k ty k ę rz e c z y w is to śc i z p e r s p e k ty w u c z e s tn ic tw a i obecności. Z a g a d n ie n iu te m u je s t p o św ię c o n y p ię k n y szk ic S tró ż e w s k ie g o p t. A r c y d ia lo g P la to n a , g d z ie A u to r d o k o n u je tr u d n e j s z tu k i p o w ią z a n ia c zy n n o ści k o m e n ta to r s k ic h z b a d a w czy m i. P ie r w s z a z ty c h cz y n n o śc i m a n a c e lu z ro z u m ie n ie i w ła śc iw ą in t e r p r e ta c ję n a u k i p la to ń s k ie j, d r u g a je s t a n a liz ą k o le jn y c h , k o n s ty tu u ją c y c h w a r s tw d o św ia d c z e n ia p ię k n a , p rz e p r o w a d z o n ą n a p o d s ta w ie p la to ń s k ie g o opisu. W te n sp o só b A u to r z a p o z n a je się z o b ie k ty w n y m i m e c h a n iz m a m i z a a n g a ż o w a n ia c z ło w ie k a w św iecie w a rto ś c i, m a ją c y m i sw o je u w a r u n k o w a n ia w e g z y s te n c ja ln e j p o w in n o śc i a f ir m a - cjii n a jw y ż s z y c h w a rto ś c i. „ U jrz e n ie p ię k n a — n a jw y ż s z e j w a rto ś c i — sp le c io n e w je d n o z je g o m iło ścią, p o w o d u je k o n ie c z n o ść ja k ie g o ś o d
w z o ro w a n ia do n ieg o sw e j w ła s n e j s t r u k t u r y e ty c z n e j i z o rie n to w a n ia k u n ie m u całe g o ż y c ia ” 14.
P o d w p ły w e m ty c h d o św ia d c z e ń a k sjo lo g ic z n y c h k s z t a łtu ją się lu d z k ie p o s ta w y m o r a ln e r e a liz o w a n e p rz e z z esp ó ł św ia d o m y c h d e c y z ji, a w ięc ściśle z w ią z a n y c h z w y b ra n y m k ie r u n k ie m lu d z k ie j a k ty w n o ś c i i ty m sa m y m są one w y ra z e m a lb o je g o p ra w id ło w e g o ro z w o ju a lb o zn aczą u p a d e k czło w ie k a. D la e ty k a ś le d z e n ie ty c h p ro c e s ó w je s t z a ję c ie m n a d e r p o ż y te c z n y m , bo p o z w a la n a : 1) d o k o n a n ie te o r e ty c z n e j k la s y f ik a c ji p o s ta w m o r a ln y c h ze w z g lę d u n a w ła ś c iw e ro z p o z n a n ie z w ią z k u ja k o ś c i m o ra ln e g o f ie r i cz ło w ie k a z u rz e c z y w is tn ia n y m i p rz e z n ieg o w a rto ś c ia m i, 2) w y k ry c ie i u z a s a d n ie n ie n o rm y p e rs o n a lis ty c z n e j. W sw o im a r ty k u le p t. T r z y e t y k i A u to r z a ją ł się ty m i d w o m a k w e stia m i. I ch o cia ż w p re z e n to w a n iu te j p ro b le m a ty k i c e lu ją fe n o m e n o logow ie, to d z ię k i ja s n e j i rz e c z o w e j fo r m ie szk ic te n je s t c e n n y m p rz y c z y n k ie m do b a d a ń n a d a k s jo lo g ią p o s ta w oso b o w y ch . A u to r w y ró ż n ia tr z y fu n d a m e n ta ln e p o s ta w y m o ra ln e , ze w z g lę d u n a sp o só b re a liz o w a n ia w n ic h w a rto ś c i. N a jb a rd z ie j „ p r z y le g a ją c a ” do ś w ia ta w a rto ś c i je s t m o ra ln o ś ć in te g ra ln a , w e w n ę trz n ie z w ią z a n a z id e ą m o ra ln e g o ła d u p rz e n ik a ją c e g o w a rto ś c i. N ie z n a c z y to je d n a k , że te n ty p m o ra ln o ś c i s ta n o w i o s ta te c z n y k re s w d y n a m ic z n y m ro z w o ju czło w ie k a , n a le ż y g o je d y n ie u z n a ć za w ła ś c iw ie od w e w n ą tr z s k ie ro w a n ą in te n c ję w s tro n ę o b ie k ty w n e j h ie r a r c h ii w a rto ś c i. P rz y s w o je n ie so b ie i r e s p e k to w a n ie w d z ia ła n iu te j h ie r a r c h ii w s fe rz e z a d a ń czło w ie k a , n ie zaś je g o re a liz a c ji. „Z sam eg o f a k tu w y s tę p o w a n ia p r z e d sta w io n y c h tu m o ra ln o ś c i w y n ik a , że ż a d e n ty p m o ra ln o ś c i n ie je s t i n ie m oże b y ć w p ra k ty c e o sią g n ię ty r a z n a zaw sze, że zaw sz e m o żliw e je s t p rz e c h o d z e n ie z je d n e g o do d ru g ie g o , czy to n a z a sa d z ie d ro g i w s tę p u ją c e j — czy u p a d k u . N a ty m p o le g a szczeg ó ln a p rz y g o d ność a k sjo lo g ic z n a b y c ia cz ło w ie k a , ja k d łu g o z n a jd u je się on in s ta tu
v ia e ” 15. F a k t, że d o św ia d c z a m y m o ra ln o ś c i w w y m ia rz e in fie r i — s t a w a n ia się, p rz y s p a rz a w ie le tr u d n o ś c i e ty k o m w z n a le z ie n iu o d p o w ied zi „ a p o d y k ty c z n y c h a z a ra z e m e m p iry c z n ie s p r a w d z a ln y c h ” . Ś w ia d o m t e go s ta n u b y ł ju ż A ry s to te le s i s tą d w E ty c e N ik o m a c h e js k ie j u m ie śc ił z n a m ie n n ą u w a g ę o s to p n iu ścisło ści b a d a ń e ty c z n y c h . W l. S tró ż e w s k i w p e łn i p o d z ie la te n są d A r y s to tte le s a i s t a r a się n ie ty le ro z s trz y g a ć o isto c ie in te r e s u ją c y c h go z ja w is k , ile z w iązać ich sen s ze sp o so b em , w ja k i czegoś d o św ia d c z a m y . A u to r p rz y ty m , w m ie js c e k r y t e r iu m w y b ió rczo ści, p o s łu g u je się z a s a d a m i d ia le k ty k i. D z ię k i ty m z a b ie g o m łą c z y n a k a r t a c h I s tn ie n ia i w a rto ś c i a n a liz ę z k o m e n ta rz e m , sy n te z ę z o p isem , d ia lo g z w y k ła d e m . Im p o n u ją c a je s t te ż p a n o r a m a te m a tó w k o le jn y c h p u b lik a c ji: od p r o b le m a ty k i tr a n s c e n d e n ta lió w p rz e z z n a k o m ite e s e je p o św ię c o n e m y ś li I n g a r d e n a , P la to n a , św . A u g u s ty n a do c y k lu k o m e n ta rz y w o k ó ł N o rw id o w s k ie g o f o r te p ia n u C h o p in a , w o k ó ł w a rto ś c i m o r a ln y c h i p o ję c ia p ię k n a do a n a liz y a k s jo lo g ic z n e j p a tr io ty z m u i z ja w is k a p o k o ju .
T e ró ż n o r o d n e w sw ej tr e ś c i p o z y c je tw o rz ą b o g a tą m o z a ik ę w ą t k ó w re p r e z e n ta ty w n y c h d la ś w ia ta w a rto ś c i. L in ia b a d a ń , ja k ą w y b r a ł A u to r, o sc y lu je m ię d z y ró ż n y m i te o r ia m i b y tu , w a rto ś c i i d o ś w ia d czen ia, a le je d n o c z e śn ie o rg a n iz u je je w s p ó ln ą te o r ią p e w n e j h a r m o n ii: h a r m o n ii te g o co je s t, w ią z a n ie b y tu z w a rto ś c ią , d o b ra z p ra w d ą ,
14 Dz. cy t., 175 15 Dz. cyt., 242
je d n o ś c i z ła d e m . Z e w z g lę d u n a o d w o ły w a n ie się do ta k ró ż n y c h k ie r u n k ó w filo z o fic z n y c h A u to r z p e w n o śc ią n a r a z ił się n a z a rz u ty ta k ze s tr o n y m e ta fiz y k ó w ja k i e ty k ó w . P ie r w s i m o g ą M u z a rz u c ić k o m p ila c ję s p rz e c z n y c h te o r ii b y tu , d ru d z y b ę d ą u p o m in a li się o w y ra ź n e z a z n a c z e n ie a u to n o m ii e ty k i w a rto ś c i w o b ec m e ta fiz y k i i onto lo g ii w a rto ś c i. O czy w iście u w a g i te w ja k im ś sto p n iu p r z e k r e ś la ją za sa d n o ść p ro p o n o w a n y c h p rz e z A u to ra a n a liz .
P r o b le m te n w y b ie g a p o za r a m y o m a w ia n e j p ra c y i d o ty c z y w ogóle d y le m a tó w filo zo fii w sp ó łc z e s n e j. Is tn ie je w id o c z n y ro z d ź w ię k m ięd zy filo z o fią d o k tr y n a ln ą (filo zo fią sy stem ó w ), a i n t e r p r e ta c ją p ro b le m ó w , ja k ą p o s tu lu je sz e ro k o ro z u m ia n a h e r m e n e u ty k a . Z je d n e j s tro n y m a m y filo zo fię p e łn ią c ą p rz e d e w s z y s tk im fu n k c ję p o z n a w c z ą (w o b r ę b ie s t r u k t u r p rz y c z y n o w y c h ), z d ru g ie j zaś filo zo fię n a s ta w io n ą n a m isję „ o d s ła n ia n ia ” — u ja w n ia n ia p ie r w o tn y c h s y tu a c ji e g z y s te n c ja l n y c h . O d c z y ta n a w ty m k lim a c ie in te le k tu a ln y m p r a c a S tróżew sikiego s ta n o w i b a rd z o in te r e s u ją c ą p ró b ę u s ta le n ia e g z y s te n c ja ln y c h d e te r m i n a c ji d o ś w ia d c z e n ia a k sjo lo g ic z n e g o z a w ie ra ją c ą s w o is tą d ia g n o z ę j e d n o śc i d o św ia d c z e n ia w a rto ś c i z je d n o ś c ią e g z y ste n c ji. „ I s tn ie je n a j g łę b s z a h a rm o n ia o b e jm u ją c a w sz y stk o , co je s t — cało ść rz e c z y w i stości. H a rm o n ia rz e c z y w is to śc i sa m e j B y tu lu d z k ie g o , w a rto ś c i p o z y ty w n y c h i teg o co P o n a d rz e c z y w is te . I ż a d n e j rz e c z y n ie d o cieczem y d o k o ń c a w je j g łęb i, je ś li n a k tó r y k o lw ie k z ty c h w y m ia ró w , z a m k n ie m y n a sz e o czy” 16. A u to r d a ł doiwód s w o je j cz u jn o śc i w o b ec te j w sz e c h o g a rn ia ją c e j i w s z y s tk o — je d n o c z ą c e j rz e c z y w isto śc i. J e d n o c z e ś n ie , sw o ją p o s ta w ą z a c h ę c a c z y te ln ik a do w z ię c ia u d z ia łu w ty m p a s jo n u ją c y m d y s k u rs ie ; w a rto ś ć a istn ie n ie . E w a P o d re z K a rlis O sis u n d E r le n d u r H a ra ld s s o n : D er T o d — e in n e u e r A n fa n g . V is io n e n u n d E r fa h r u n g e n a n d e r S c h w e lle d e s S e in s . M it e in e r E in
fü h r u n g v o n D r. E lis a b e th K ü b le r-R o s s . H e r m a n n - B a u e r V e rla g , F r e i b u rg im B re is g a u 1979 s. 277
W o s ta tn ic h la ta c h d a je się z a u w a ż y ć z e rw a n ie z w ie lo m a r o d z a j a m i ta b u , n p . ta b u se k su , ciąż y czy ta b u h ie r a r c h ii i a u to r y te tu . W y d a je się ta k ż e , iż n a s tę p u je p o w o ln e , p r z y n a jm n ie j w n ie k tó ry c h p ł a szczy zn ach , z e rw a n ie z ta b u p r o b le m a ty k i u m ie r a n ia i śm ie rc i. P r z y k ła d e m m oże b y ć t u t a j co ra z częstsze p o ja w ia n ie się w d z ie ła c h li te r a c k ic h te j p ro b le m a ty k i, ró ż n o r a k ie s p o tk a n ia czy k o n g re s y n a t e m a t u m ie r a n ia i śm ie rc i, p ro g r a m y te le w iz y jn e , j a k n p . ze S z p ita la S t. J o h n w L o n d y n ie , k tó r e z d o b y ły so b ie d u ż ą p o p u la rn o ś ć . T a k ż e w c z a so p ism a c h i p e rio d y k a c h z c o ra z w ię k s z ą c z ę sto tliw o śc ią ja w i się t a te m a ty k a , n ie m ó w ią c ju ż o li te r a tu r z e p o św ię c o n e j w p ro s t z a g a d n ie n io m u m ie r a n ia i śm ie rc io m a w ia n y c h w b a rd z o ró ż n y c h a s p e k ta c h .
B a rd z o d u ż y ro zg ło s i p o p u la r n o ś ć z y s k a ła k s ią ż k a R a y m o n d a A. M o o d y ’ego, L ife a fte r L ife , C o v in g to n 1975. C ieszy ło się ta k ż e o g ro m
