DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rkult.2015.6.4-2
MAŁGORZATA ABASSY
CYBERNETYCZNY MODEL SYSTEMU AUTONOMICZNEGO W ZASTOSOWANIU DO BADAŃ NAD KULTURĄ
Zakładamy, że cybernetyka wraz z teorią systemów może stanowić sku
teczne, uzupełniające narzędzie metodologiczne w badaniach zjawisk kultu
rowych. Włączenie jej osiągnięć do metodologii badań kulturoznawczych pozwoli precyzyjniej niż dotychczas zakreślić granice kultury, pośrednio wskazując na jej istotę. Umożliwi też ustalenie hierarchii i typu wzajemnej zależności poszczególnych elementów kultury wewnątrz samego systemu kulturowego oraz charakteru sprzężeń zwrotnych systemu kulturowego z in nymi systemami z je g o otoczenia.
TEORIE SYSTEMÓW W NAUKACH SPOŁECZNYCH
Podejście systemowe niektórzy badacze przypisują ju ż myśli A rystote
lesa, Mikołaja z Kuzy, Leibniza, Paracelsusa, Hegla oraz Marksa. Dynamicz
ny rozwój fizyki Newtona nobilitował paradygmat kartezjański w nauce, nakazując rozkład każdego badanego zjawiska na elementy składowe i ich opis. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku zostały opublikowane pierwsze opracowania z zakresu fizyki (Wolfgang Kohler), nauk biologiczno- -społecznych (Alfred Lotka) i psychiatrii (Otto Potzl) uznane później przez twórców teorii systemowej za przejaw nowego nurtu, wykraczającego poza tradycyjny redukcjonizm. W dziedzinie socjologii i wiedzy o kulturze ujęcie
D r hab. MAŁGORZATA Ab a s s y- kierow nik Z akładu N ow ożytnej K ultury R osyjskiej w In sty tucie R osji i E uropy W schodniej na W ydziale Studiów M iędzynarodow ych i P olitycznych U ni
w ersytetu Jagiellońskiego; adres do korespondencji: ul. G ołębia 24, 31-007 K raków; e-mail:
am algorzata@ interia.pl
systemowe reprezentował Florian Znaniecki1. Podstawę rodzącej się teorii systemów stanowiła teza, zgodnie z którą prawa systemowe stanowią od
zwierciedlenie identycznych pod względem formalnym praw odnoszących się do różnych zjawisk i dyscyplin naukowych. W 1954 r. grupa naukowców:
biolog Ludvig von Bertalanffy, ekonomista Kenneth Boulding, fizjolog Ralph Gerard i bio-matematyk Anatol Rappaport, na posiedzeniu Amerykańskiego Towarzystwa Rozwoju Nauki, powołali Międzynarodowe Towarzystwo Ogól
nej Teorii Systemów (International Society for the Systems Sciences), któ
rego nazwę zmieniono później na Towarzystwo do Badania Systemów Ogól
nych (Society for General Systems Research). Ogłoszono program nowej dyscypliny naukowej o nazwie ogólna teoria systemów, który przewidywał badanie izomorfizmów pojęć, praw oraz modeli w różnych dziedzinach nauki, a także współpracę przy ich interdyscyplinarnej wymianie; wsparcie w tw o
rzeniu odpowiednich modeli teoretycznych w dyscyplinach, w których j e szcze teoria systemów nie znalazła zastosowania; dążenie do redukcji zja
wiska dublowania wysiłku teoretycznego w różnych dziedzinach nauki po
przez poprawę komunikacji między specjalistami. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku zainteresowanie podejściem systemowym w nauce wzrosło, głównie dzięki odkryciom Ilji Prigożina i Edwarda Lorenza, wskazujących na samorzutne tworzenie się porządku w układach dynamicz
nych. Dokonania te wpisują się w szereg odkryć zrywających z determiniz- mem, materializmem i redukcjonizmem, nazwanych skrótowo „nową nauką”
(New Science), związanych z takimi badaczami, jak Fritjof Capra, Humberto Maturana, Stanislaw G raff czy Francisco Varela.
W dziedzinie nauk społecznych za prekursora podejścia systemowego uznaje się Talcotta Parsonsa. Jest on autorem koncepcji, w myśl której czło
wiek integruje swoją osobą cztery podsystemy: kulturę, społeczeństwo, oso
bowość i organizm biologiczny. W ujęciu Parsonsa system społeczny, jako układ cybernetyczno-funkcjonalny, odgrywa rolę nadrzędną wobec jed n o stki. Warto przy tym zauważyć, że badacz zakładał istnienie izomorfizmu między systemem społecznym a jednostką. W rezultacie, badając człowieka, można wysnuwać wnioski ogólne na temat społeczeństwa, dokonywanie zaś analizy zjawisk społecznych pozwala wnioskować na temat jednostki. Par
sons wyróżnił cztery funkcje systemu społecznego AGIL, konieczne do tego, by sam system mógł utrzymać stan równowagi i przetrwać. Są to: funkcja adaptacyjna (adaptation), funkcja osiągania celów (goal attainment), funk
1 Florian ZNANIECKI. N auki o kulturze: narodziny i rozwój. Przeł. Jerzy Szacki. Warszawa:
W ydaw nictw o N aukow e PW N 1992.
cja integracyjna (integration) i funkcja podtrzymywania wzorów i reduko
wania napięć (latency). Adaptacja je st mechanizmem, który pozwala syste
mowi na przetrwanie w określonych warunkach; kolejny etap to modyfikacja otoczenia z punktu widzenia założonych przez system celów; kolejny krok - integracji - polega na usuwaniu wewnętrznych zakłóceń, by ochronić toż
samość systemu. Na czwartym etapie dokonuje się odtworzenie kodu struk
turalnego, za który odpowiada kultura. Wokół każdej z tych funkcji w y
twarzają się podsystemy, z których każdy je st odrębnym systemem. Są one ułożone hierarchicznie: niżej położone zapewniają wyższym energię, zasoby, środki, położone zaś wyżej odpowiadają za kontrolowanie niższych. Teoria Parsonsa była krytykowana ze względu na swój analityczno-opisowy charak
ter i brak narzędzi, pozwalających dociekać źródeł zachodzących zjawisk2.
Kontynuatorem myśli Parsonsa był Niklas Luhmann3, który do systemo
wej teorii społeczeństwa wprowadził nowe pojęcia, takie jak: autopoiesis, strukturalne zamknięcie i sprzężenie, złożoność operacyjna systemu, kody binarne. Dopełnił w ten sposób koncepcję Parsonsa, zwracając uwagę na szereg operacji zachodzących wewnątrz systemu i na granicy jego stykania się z innymi systemami. Jedna z nich polega na autoodtwarzaniu (auto
poiesis) - wewnętrznej reprodukcji danej całości w oparciu o wewnętrzne reguły konstruujące dany system. Strukturalne zamknięcie i sprzężenie polega z kolei na diagnozowaniu związku systemu z otoczeniem i podejmowaniu decyzji o zamknięciu, co sprzyja ochronie tożsamości i stabilności systemu, lub otwarciu - proces niezbędny, by system mógł się rozwijać poprzez inter
akcje z otoczeniem. Pojęcie złożoności operacyjnej systemu, w ujęciu Luh- manna, odnosiło się do ilości operacji wewnątrz systemu, zależnej od stop
nia złożoności otoczenia. Charakterystycznym procesem w tym przypadku była zależność odwrócona: im większe uproszczenie wizji świata, tym w ięk
sza złożoność operacji systemowych. W skrajnym przypadku narastanie zło
żoności informacji wewnątrz systemu może prowadzić do jego petryfikacji.
Na destrukcyjne skutki nadmiernego narastania złożoności operacyjnej sys
temu zwrócił też uwagę Janusz Sztumski4. W przypadku hiperorganizacji poszczególne elementy systemu zaczynają działać w sposób mechaniczny;
2 Por. H enryk BlAŁYSZEWSKI. Wstęp do w ydania polskiego. W: T alcott PARSONS. Szkice z teo
rii socjologicznej. Przeł. A lina Bentkowska. W arszawa: Państwow e W ydaw nictwo N aukow e 1972 s. X LV III.
3 N iklas Lu h m a n n. System y społeczne. Zarys ogólnej teorii. Przeł. M ichał Kaczmarczyk. K ra
ków: Zakład W ydaw niczy „N om os” 2012.
4 Janusz Sz t u m s k i. Wstęp do m etod i technik badań społecznych. Katowice: U niw ersytet Śląski 1955.
ich działania nie dopełniają się w sposób naturalny, a wszelka aktywność ma charakter wymuszony. W konsekwencji pojawiają się bierność i apatia, co prowadzi do utraty równowagi wewnątrz systemu i na jego granicach. Wa
runkiem homeostazy system ujest utrzymanie optymalnej równowagi między otwarciem a zamknięciem, czemu służy działanie na bazie kodów binarnych:
bodźce docierające z otoczenia są absorbowane bądź odrzucane na zasadzie wyboru „albo-albo”, bez wykonywania skomplikowanych analiz ich w łaści
wości na wejściu.
Istotą podejścia systemowego je st traktowanie całości jako połączonego rezultatu działania poszczególnych części danego układu, przy założeniu, że funkcjonalność całości nie jest sumą funkcjonalności jej części, lecz zwielo
krotnionym wynikiem skutków sprzężeń zwrotnych w ramach układu. Ele
menty mogą zostać uznane za system, jeśli są ze sobą wzajemnie powiązane (sprzężone) i każdy z nich pełni określone funkcje, niezbędne do efektyw
nego działania całości ze względu na jej cele. Wbrew głosom krytycznym w podejściu systemowym nie mamy do czynienia z gloryfikowaniem uogól
nień kosztem namysłu nad szczegółami systemu. Niemniej jednak owe szcze
góły są hierarchizowane z punktu widzenia swojego znaczenia dla funk
cjonowania całego systemu.
Pomimo niewątpliwej zalety podejścia systemowego, ja k ą je s tje g o inter
dyscyplinarny i integrujący charakter, trzeba brać pod uwagę również jego wady. Do najistotniejszych należy brak precyzyjnego określenia funkcji po
szczególnych elementów systemu - w każdym przypadku należy je definio
wać i redefiniować, w zależności od tego, zjakiego rodzaju systemem mamy do czynienia: biologicznym, abstrakcyjnym, społecznym, politycznym, auto
nomicznym, podporządkowanym itp. Niedookreślenie funkcji utrudnia, a nie
kiedy wręcz uniemożliwia, precyzyjne określenie miejsca poszczególnych elementów kultury w systemie kulturowym. W konsekwencji trudno stwier
dzić, czy jakiś element, ze względu na swoje właściwości, spełnia przy
pisane mu funkcje. W dalszej perspektywie nie można diagnozować stopnia zaburzeń, a także niemożliwe je st wskazanie działań, które należy podjąć, by jak najszybciej przywrócić harmonijne działanie całego układu.
CYBERNETYCZNY MODEL SYSTEMU AUTONOMICZNEGO.
MODUŁY I ICH FUNKCJE
Cybernetyka je st nauką o procesach kontroli i sterowania, a także przyj
mowania, przetwarzania i transm isji komunikatów w złożonych, dynamicz
nych systemach. Systemy mogą mieć charakter techniczny, biologiczny lub być połączeniem tych dwóch właściwości. Przykładem pierwszego będzie komputer, drugiego - człowiek lub zwierzę, trzeciego - społeczeństwo, w którym instytucje stanowią element techniczny, nieożywiony, ludzie zaś - biologiczny, ożywiony.
W metodzie cybernetycznej nacisk położony jest na aspekt funkcjonalny, dlatego może ona być cennym uzupełnieniem dla wypracowanych wcześniej ujęć systemowych w naukach społecznych. Warto przy tym zaznaczyć, że w niniejszych dociekaniach bardziej interesują nas modele cybernetyczne, odwołujące się do konkretnych zjawisk, niż konstrukty czysto teoretyczne - chociaż te drugie są w cybernetyce często stosowane, zwłaszcza w matema
tyce i naukachjej pokrewnych. W przypadku rozważań nad kulturą konieczne je st połączenie wysiłku teoretycznego z praktycznymi aspektami omawianego zjawiska, ponieważ człowiek i kultura pozostają w nieustannej interakcji i podlegają wpływom uwarunkowań historycznych, społecznych, politycznych i ekonomicznych. Badanie zatem funkcjonalności danego systemu kulturo
wego wymaga uwzględnienia złożonej mozaiki aktualnych kontekstów.
Cybernetyka jako nauka o sterowaniu została rozpropagowana przez N or
berta Wienera w jego publikacji Cybernetyka czyli komunikacja i sterowanie w zwierzęciu i maszynie5. Wiener zauważył, że pewne procesy systemu ner
wowego u obiektów ożywionych i procesy automatycznej kontroli w maszy
nach mogą w aspekcie matematycznym i strukturalnym być reprezentowane przez ten sam wzór. Interdyscyplinarny charakter cybernetyki umożliwia sto- sow aniajej term inologii i metodologii do badań zjawisk z różnych obszarów życia społecznego i nauki. Jednocześnie mniejszy nacisk je st położony na dociekanie właściwości systemu i poszczególnych jego elementów, nato
miast większy - na funkcjonalność systemu jako całości, sposób jego za
chowania się i optymalizację wydajności6.
5 N orbert WIENER. Cybernetyka czyli kom unikacja i sterow anie w zwierzęciu i maszynie. Przeł.
Jerzy Mieścicki. W arszawa: Państwow e W ydaw nictwo N aukow e 1971.
6 Por. Peter Paul KIRSCHENMANN. Inform ation a n d Reflection: On Som e Problem s o f Cyber
netics a nd H ow Contemporary D ialectical M aterialism Copes with Them. W: „ Sovietica”. M ono
graphs o f the Institute o f E ast European Studies. Przeł. T.J. Blakeley. N ew York: Reidel 1970 s. 3.
W ostatnich latach cybernetyka jako perspektywiczna metoda badawcza dla złożonych zjawisk z pogranicza kultury, życia społecznego i politycz
nego zyskała dużą popularność ze względu na stosunkowo przejrzysty układ pojęć i możliwość zastosowania rozwiązań teoretycznych w praktyce.
System autonomiczny w ujęciu Mariana Mazura7 charakteryzuje się dwie
ma podstawowymi właściwościami: posiada zdolność do samosterowania i za
wiera w sobie narzędzia oraz mechanizmy zapobiegające utracie tej zdol
ności. Składa się z kilku, wzajemnie ze sobą sprzężonych elementów, tzw.
modułów, z których każdy posiada określone funkcje determinujące jego właściwości. Granice systemu stanowią, z jednej strony, receptor, pobiera
jący z otoczenia informację, i alimentator, służący do pobierania energii;
z drugiej zaś strony efektor - organ wywierania wpływu na otoczenie. We
wnętrzne moduły systemu stanowią: korelator, homeostat8 oraz akumulator.
Korelator służy do przechowywania i przetwarzania informacji. Warto do
pełnić konkluzję Mazura uwagą, że korelator w systemach kulturowych będzie pełnił funkcje pamięci - w nim będzie przechowywana tradycja i w y
pracowywane sposoby przekazania jej następnemu pokoleniu za pośrednic
twem modułu decyzyjnego w systemie, czyli homeostatu. Podstawową funk
cją hom eostatujest utrzymanie równowagi systemu, stąd będzie on przeciw
działał nadmiernemu przepływowi informacji w systemie. Jego zadaniem je st optymalizacja działań systemu, tj. zachowanie status quo przy jak naj
mniejszym zużyciu energii. Za gromadzenie i dostarczanie energii do sys
temu odpowiada akumulator. Chociaż korelator i akumulator odpowiadają za gromadzenie zasobów potrzebnych do funkcjonowania systemu, to jed n ak homeostat je st odpowiedzialny za optymalną funkcjonalność układu. Jego zadaniem je st reagowanie na zmiany w otoczeniu systemu, na podstawie informacji uzyskanej z korelatora oraz energii otrzymanej z akumulatora.
W prawidłowo funkcjonującym systemie autonomicznym żaden z modułów nie je st ważniejszy od pozostałych. Do harmonijnego działania potrzebna je st optymalna funkcjonalność wszystkich modułów. W konsekwencji, jak ie
kolwiek zaburzenie pracy któregokolwiek z nich odbija się negatywnie na
7 Por. M arian MAZUR. Cybernetyka i charakter. W arszawa: Państwow y Instytut W ydaw niczy 1999 s. 145. Por. także TENŻE. Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. W arszawa: Państw o
w y Instytut W ydaw niczy 1966.
8 Nazwę hom eostat w prow adził W. Ross A shby, który skonstruow ał m odel techniczny, by w y
kazać, że poprzez sprzężenie zw rotne kilku obiegów m ożna uzyskać ich dużą stabilność. M arian M azur zaadaptow ał pojęcie hom eostatu do tw orzonego przez siebie m odelu cybernetycznego, przy
pisując m u podobną, jak A sby, funkcję. Por. W. Ross ASHBY. A n Introduction to Cybernetics. N ew York: J. W iley 1963.
funkcjonowaniu całego systemu. Poszczególne moduły są ze sobą powiązane szeregiem sprzężeń zwrotnych i wszystkie komunikują się ze sobą, chociaż niektóre potrzebują do komunikacji „pośrednika”. Jest nim homeostat, w którym zbiega się informacja z korelatora oraz energia z akumulatora.
Tylko wówczas, gdy w homeostacie zostanie podjęta decyzja o działaniu, informacja z korelatora uzyskuje zasilenie energią, tj. wsparcie finansowe, instytucjonalne itp. Informacja bez możliwości jej rozpowszechnienia jest bezużyteczna, podobnie jak nieukierunkowana na cel energia. Decyzja o przed
sięwzięciu bądź zaniechaniu działań zapada w korelatorze. W pierwszym przypadku rezultat połączenia informacji i energii trafia do efektora i prze
nosi się poza granice systemu jako przejaw wywierania wpływu systemu na swoje otoczenie.
W systemie autonomicznym mamy do czynienia z dwoma podstawowymi obiegami: informacji (linia informacyjna) oraz energii (linia energetyczna)9.
Warto nadmienić, że podstawową jednostką w modelach cybernetycz
nych jest informacja. Teorię informacji uznaje się za jedną z najważniej
szych subdyscyplin cybernetyki10. Niemniej jednak, chociaż informacja jest uznawana za jedno z podstawowych pojęć cybernetyki, nie istnieje jasno sprecyzowany zakres semantyczny pojęcia ani - tym bardziej - metoda matematycznego mierzenia ilości i jakości informacji dostarczanej do syste
mu. Badacze są zgodni w kwestii ogólnej definicji roboczej, stanowiącej punkt wyjścia dla badań nad systemem, gdzie „Informacja jest tym, co um o
żliwia jej odbiorcy formułowanie obrazu tego, co istnieje faktycznie bądź hipotetycznie, lub też poszerza możliwości tworzenia takiej reprezentacji.
W tej perspektywie teoria informacji służy jako miara zmian w posiadanej wiedzy i prezentowaniu wiedzy”11.
W obszarze badań nad kulturą reprezentanci tartusko-moskiewskiej szkoły semiotycznej uznawali informację i komunikowanie się za podstawowe w ła
ściwości kultury. Jest to jeden z aspektów, który pozwala poszukiwać para
leli między cybernetyką a naukami o kulturze i podejmować próby połącze
nia osiągnięć obydwu w celu udoskonalenia i uproszczenia, a przez to zwiększenia efektywności, metod badawczych zjawisk kultury.
9 W najnow szych badaniach postuluje się istnienie trzeciej linii - kreacyjnej. W niniejszym artykule pom ijam y istnienie tej linii oraz w ynikającą z je j istnienia m odyfikację m odelu M ariana M azura, poniew aż problem badaw czy je s t stosunkow o now y i ja k o taki jeszcze nie m a ugrunto
w anych w niosków . Por. A ndrzej BIELECKI. The G eneral E ntity o f Life: Cybernetic A pproach.
„B iological C ybernetics” 109:2015 s. 401-419.
10 Por. P.P. KIRSCHENMANN. Inform ation a n d R eflection s. 4.
11 Tam że s. 5.
KULTURA JAKO SEMIOSFERA
Definiowanie kultury jest niezwykle trudnym przedsięwzięciem badaw
czym, również ze względu na fakt że wielu badaczy sytuuje kulturę na po
graniczu zjawisk z dziedziny humanistyki i socjologii. Obecnie istnieje ponad 500 definicji kultury12. Zostały one podzielone na pięć dużych grup.
Do pierwszej zaliczają się definicje opisowe, traktujące kulturę jako sumę wszelkiego rodzaju działalności człowieka, obyczajów i wierzeń. Drugą gru
pę tworzą definicje wskazujące na związek człowieka z tradycją i faktem przynależności do określonej grupy społecznej, z jej regułami, zwyczajami i charakterem wzajemnych powiązań członków. Badacze wiązali również kulturę z systemem reguł organizujących ludzkie zachowanie. Niekiedy kul
tura była też traktowana jako rezultat opanowania przez człowieka otacza
jącej go przyrody; tam, gdzie człowiek przejmuje prymat nad naturą, poja
wia się kultura. I wreszcie pod pojęciem kultury rozumiano zespół norm zachowania wypracowanych przez grupę ludzi i przekazywanych z poko
lenia na pokolenie. Bardziej jeszcze ogólny podział zjawisk kultury w ska
zuje na dwie grupy zjawisk: materialne oraz istniejące w świecie idei.
W spółcześnie term in kultura używany jest w szerokim znaczeniu jako wszelkie przejawy życia człowieka w społeczeństwie: obyczaje, normy, in
stytucje, życie codzienne, oraz w wąskim - tu pokrywa się ze sferą tw ór
czości duchowej i intelektualnej oraz z normami moralnym i13. W naukach o kulturze często przedmiotem b ad ań jest to, co ma dla człowieka znaczenie, a więc pozostaje w ścisłym związku ze światem wartości, które, chociaż nie istnieją w świecie empirycznym, to jednak stanowią punkty orientacyjne, nadając rzeczywistości określoną, uporządkowaną strukturę14. Władysław Tatarkiewicz zauważył, że kultura oznacza przeżycia i czynności prowa
dzące do wytworzenia jakości duchowych15, istnieje w ścisłej w spółzależ
ności z człowiekiem, dlatego naznaczonajest dużym subiektywizmem. Z ko
lei Borys Uspienski zaznaczył, że: „Kultura wiąże się nie tyle bezpośrednio z rzeczywistością obiektywną, co z interpretacją tej rzeczywistości - właśnie
12 Przytoczony poniżej ogólny podział zob. А льберт КРАВЧЕНКО. К ульт урология. М осква:
П роспект 2010 s. 11.
13 Por. Э. СОКОЛОВ. Культурология. Очерки т еории культуры. Москва: И нтерпракс 1994 s. 22.
14 Por. Jerzy SZACKI. H istoria m yśli socjologicznej. W arszawa: W ydaw nictwo N aukow e PW N 2002 s. 429.
15 Por. W ładysław TATARKIEWICZ. Cywilizacja i kultura. W: TENŻE. P arerga.W arszaw a: Pań
stwowe W ydaw nictwo Naukowe 1978 s. 74-92.
myślowe ujęcie rzeczywistości, autorefleksja formułuje kulturę”16. Komuni
kacyjny aspekt kultury podkreślali, między innymi, Jurij Łotman i Michael Fischer. Fischer stwierdził, że kultura to „stosunkowo wyraźne wzory komu
nikacji o dłuższym okresie trwania niż wiadomość powtórzona kilka razy.
[...] W spólne pole znaczeń, w którym nawet jednostkowa wiedza w dużej mierze, jeśli nie całkowicie, je st kształtowana przez udział jednostki w życiu społecznym, wykorzystanie języka i posługiwanie się symbolami kulturo
w ym i”17. Dla Łotmana natomiast: „Kultura to całokształt informacji niedzie- dzicznej oraz sposobów jej organizacji i przechowywania”18. Komunikacyjna natura kultury implikuje wniosek, że kultura jest zjawiskiem dynamicznym iu lega transformacji wskutek procesów negocjacji i współzawodnictwa indy
widualności o różnym stopniu samoświadomości, zdolności do autoartykulacji, pozycji społecznej i odgrywanej roli. Stanowi zatem umowny system znaków wraz z przypisywanymi im znaczeniami. Kultura przejawia się w języku, pod
stawowym dla niej kodzie semiotycznym, który służy wyrażeniu treści istotnych z punktu widzenia zachowania ciągłości kultury, a takżejej rozwoju”19.
Przywołane powyżej próby definiowania kultury nie prowadzą do spre
cyzowania przedm iotu badań, a raczej wskazują na różnorodność zjawiska.
Granica przebiega między kulturą a naturą, intencjonalną działalnością czło
wieka a zachowaniami nieświadomymi, rzeczami materialnymi a ideami. Po
działy te są nieostre, a granice płynne. Jak zauważył Albert Krawczenko20, chociaż podstawowe znaczenie w kulturze ma symbol, a nie rzecz i materiał, musimy brać pod uwagę podwójny status niektórych elementów kultury:
ubranie bez wątpienia ma charakter materialny, niemniej jednak wypełnia też funkcje kulturowe. Podjęcie badań w sferze kultury często prowadzi do re- definiowania zjawiska oraz wyłonienia nowych jego aspektów i nakreślenia dalszych perspektyw badawczych.
16 Borys USPIENSKI. Religia i semiotyka. Przeł. Bogusław Żyłko. Gdańsk: Słowo/Obraz Tery
toria 2001 s. 98.
17 M ichael FISCHER. Iran. From Religious D ispute to Revolution. U niversity of W isconsin Press 2003 s. 4. Sym bol - gr. sym bolon, znak rozpoznaw czy reprezentow any przez dwie połów ki przed
m iotu podzielonego przez dw ie osoby; czasow nik symballein - ‘zbierać, porów nyw ać’. S y m boljest to znak zastępujący, reprezentujący, przyw odzący na m yśl (na zasadzie um ow y, asocjacji m yślo
w ej) jakieś pojęcie, czynność, zw łaszcza w idom y znak czegoś niewidzialnego. Por. Słow nik w yra
zów obcych i zw rotów obcojęzycznych W ładysław a Kopalińskiego, http://w w w .slow nik-online.pl/
kopalinski, hasło sym bol (dostęp 23.08.2015).
18 Ю рий ЛотМ А Н. Статьи по типологии культуры. Тарту: ТГУ 1970 s. 5-6.
19 Por. Ю рий ЛотМ А Н. Внут ри м ы слящ их миров. W: TENŻE. Семиосфера. С анкт-П етер
бург: И скусство-С П Б 2002.
20 А.И. КРАВЧЕНКО. К ультурология s. 17.
Pełna teoria kultury w świetle semiotyki po raz pierwszy została przed
stawiona w 1973 r. na Kongresie Słowiańskim jako wynik wspólnych badań teoretyków szkoły moskiewsko-tartuskiej: W.W. Iwanowa, J.M. Łotmana, B.A. Uspienskiego, A.M. Piatigorskiego i W.N. Toporowa21. Wprowadzili oni pojęcie semiotyki kultury na określenie uporządkowanego obszaru infor
macji w społeczeństwie jako przeciwieństwa dezorganizacji, chaosu i zdefi
niowali kulturę jako hierarchiczny system znaków, którego podstawową jednostką je st tekst - nośnik funkcji i znaczenia22. Przy tym „termin tekst miał zastosowanie nie tylko do utworów o charakterze językowym , ale do każdej całości, mającej sens: rytuału, dzieła sztuki”23. W zaproponowanej definicji kultura pojmowana je st jako hierarchia tekstów, pozostających w określonej konfiguracji i mających swoje funkcje. Każdy zatem tekst musi być rozpatrywany w kontekście innych tekstów kultury, by mógł wyjawić swoje znaczenie. Teksty spełniająjednocześnie funkcję komunikacyjną, służąc porozumiewaniu się ludzi, oraz modelującą - ponieważ zawierają i promują określony obraz świata. W myśl tezy Łotmana: „K ulturajako całość może być rozpatrywana jako tekst. Należy jednak z całą mocą podkreślić, że jest to nie
zwykle złożony tekst, rozpadający się na hierarchię «tekstów w tekście» i two
rzących skomplikowane sploty tekstów”24. Jest ona złożonym mechanizmem, który przechowuje informację, nieustannie ją porządkując; przyjmuje nową informację, szyfruje ją i deszyfruje, dokonuje przekładu z jednego sytemu znaków na drugi. Kultura jest elastycznym mechanizmem poznawczym, a jej obszar jest polem walki różnych systemów semiotycznych o informację. Bo
gactwo i zróżnicowanie zjawisk kultury, a także mechanizmów jej rozwoju znalazły odzwierciedlenie w łotmanowskiej teorii semiosfery - przestrzeni, która jest obszarem komunikowania się i walki o dominację, a także zawiera modele świata wspólne dla całej zbiorowości i w pajanejej członkom25.
21 W śród teoretyków sem iotyki kultury w arto też w ym ienić takich badaczy ja k R oland B ar
thes i U m berto Eco. Por. R oland BATHES. E lem ents o f Sem iology. Przeł. A nnette Lavers, Colin Smith. N ew York: H ill and W ang 1983; Um berto ECO. Sem iologia życia codziennego. Przeł. Joanna Ugniew ska, Piotr Salwa. W arszawa: Czytelnik 1999. Szczegółowe om ów ienie ich koncepcji pom i
jam y ze w zględu na fakt, że przedm iotem refleksji w niniejszym arty k u lejest koncepcja semiosfery jak o przestrzeni kom unikow ania się, nie sem iotykijako narzędzia komunikacji.
22 С ветлана МАХЛИНА. Словарь по сем иот ике культ уры. С анкт-П етербург: И скусство- СПБ 2009 s. 315.
23 Tam że s. 315.
24 Jurij Ło t m a n. K ultura i eksplozja. Przeł. B ogusław Żyłko. W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1999 s. 118.
25 Por. K atarzyna Ro s n e r. Sem iotyka strukturalna w badaniach n a d literaturą. K raków: W y
daw nictw o Literackie 1981 s. 207.
Granica stanowi jeden z ważniejszych elementów semiosfery. Do pew nego stopnia je st ona przepuszczalna, by umożliwić kontakt z innymi syste
mami, zarazem jednak pełni funkcję bariery, chroniąc tożsamość semiosfery i podkreślając jej odrębność. Kontakt z innymi systemami zachodzi w pro
cesie dialogu, który stanowi uniwersalne prawo określające sposób istnienia semiosfery.
Żadna kultura nie istnieje w próżni. Styka się ona z wpływami z zewnątrz, asymilując w różnym stopniu obce elementy. Stopień asymilacji uwarun- k o w an yjest gotowością kultury do przyjęcia tego, co nowe, a owa gotowość często wiąże się z jej stagnacją i brakiem adekwatnych struktur poznaw
czych wobec przemian w sferze społeczno-politycznej. Kontakt z innymi kulturami jest regulowany przez wewnętrzny mechanizm kultury przyjm u
jącej. Obce elementy są absorbowane jedynie w takim stopniu, w jakim m o żliw ajest ich twórcza asymilacja. W przeciwnym wypadku kulturze grozi utrata spójności i zaburzenie mechanizmów samoregulacji.
W namyśle nad semiotycznym mechanizmem kultury nie można pominąć problemu pam ięci - zasad przechowywania i przekazywania informacji zjed nej epoki historycznej do drugiej. W semiosferze przeszłość nie ulega unicestwieniu; zamiast tego dokonuje się selekcja i kodow aniejej treści oraz zachowanie ich do momentu, gdy zaistnieją sprzyjające warunki, aby te
„uśpione” kody pamięci mogły ponownie się zamanifestować. W konsek
wencji cokolwiek wejdzie do pamięci kultury, pozostaje w niej na zawsze na pierwszym planie bądź w tle. Z tego względu warto mieć na uwadze nowe zjawiska, które pojawiają się w kulturze dzięki refleksji elit intelektualnych.
Bez względu na fakt, czy zyskają one odzwierciedlenie w postaci instytucji, czy też zostaną ocenzurowane, będą istniały w kulturze dopóty, dopóki będzie w niej istniała elita gotowa przechować je w pamięci. Kolejny w nio
sek, który wypływa z poczynionych obserwacji, brzmi następująco: pamięć kultury jest tożsama z pamięcią jej elity; likwidacja elity i zostawionych przez nią tekstów jest równoznaczna z unicestwieniem pamięci kultury.
Warto przy tym dodać, że stare kody aktualizujące się w nowym kontekście będą zmieniać swoje funkcje, a ich znaczenie może zostać zmodyfikowane.
W ten sposób: „Kultura, b ęd ącjedną z form pamięci zbiorowej, podlega pra
wom czasu, a jednocześnie posiada mechanizmy przeciwstawienia się upły
wowi czasu”26.
26 Ю рий ЛотМ А Н. П амят ь культуры. W: TENŻE. Семиотика и т ипология русской куль
туры. Санкт-Петербург: И скусство-С П Б 2002 s. 616.
W badaniu semiosfery istotny jest również stosunek statyki do dynamiki.
Jedne systemy zaczynają podlegać gwałtownym przemian, podczas gdy inne pozostają nieporuszone. Zależność ta przekłada się na stosunek grup czy warstw kulturotwórczych do niekulturotwórczych i ma niebagatelny wpływ na kierunki i charakter rozwoju kultury. Zagadnienie stosunku statyki do dynamiki dotyczy kwestii podstawowej: „W jaki sposób system, pozostając sobą, może się dalej rozw ijać”27.
W tartusko-moskiewskiej metodologii badań znalazły zastosowanie odkry
cia z dziedziny fizyki, chemii i biologii, dotyczące takich zjaw iskjak bifurkacja (łac. bifurcus - ‘rozdwojony, rosochaty’) i fluktuacja (łac.fluctus - ‘falowanie, chwiejność, wrzenie, burza’); mogą one być przydatne do badania procesu kul
turowego, gdy przestaje on być przewidywalny: „Proces przebiegający według pewnej zdeterminowanej krzywej, zbliżając się do punktu bifurkacji, zaczyna zachowywać się tak, że prognozowanie jego następnego stadium staje się nie
możliwe”28. W punktach bifurkacji działają obydwa mechanizmy: świadomego wyboru i przypadku, czyli tego, co jaw i się jako działanie logiczne w świetle znanego ciągu przyczynowo-skutkowego, i zdarzenia niespodziewane, niemoż
liwe do przewidzenia. Warto przy tym pamiętać, że „przypadek to nie brak przyczyny, lecz jedynie zjawisko pochodzące z innego ciągu przyczynowego;
często to po prostu ingerencja zjakiego obcego systemu”29.
W zarysowanej powyżej, z konieczności bardzo ogólnej, prezentacji term i
nologii i ustaleń dokonanych przez badaczy ze szkoły tartusko-moskiewskiej wyłania się obraz kultury jako złożonej, wielopoziomowej, dynamicznej struk
tury informacji. Zarówno pojęcie granicy, jak i dążenie do zachowania toż
samości, w tym przypadku równoznaczne z utrzymaniem równowagi funk
cjonalnej systemu kulturowego, zostały odnotowane jako niezwykle istotne elementy semiosfery. Przywołanie pojęć z dziedziny fizyki i chemii przyczy
niło się do zaciemnienia obrazu kultury i potencjalnej konkluzji, że w prze
łomowych momentach badanie kultury je st niemożliwe. Zakładamy, że pre
cyzyjne zdefiniowanie granicy kultury z innymi systemami pozwoli z dużą dokładnością określić jej aktualny stopień otwarcia lub zamknięcia. Z kolei wyłonienie elementów o zasadniczym dla kultury znaczeniu i określenie aktualnego stopnia ich funkcjonalności otworzy przed badaczem możliwości diagnozowania kondycji kultury i stopniajej wpływu na inne systemy.
27 J. Ło t m a n. K ultura i eksplozja s. 27
28Ilja PRIGOGINE, Isabelle St e n g e r s. Z chaosu ku porządkowi. Przeł. K atarzyna Akst-Lipszyc.
W arszaw a: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1991 s. 191.
29 Jurij Ło t m a n. Wola boska czy gra hazardowa (Prawidłowość i przypadek w czasie histo
rycznym). Przeł. Bogusław Żyłko. „Polska Ludowa. Konteksty” 1-2: 1997 s. 34.
CYBERNETYKA A KULTURA - MOŻLIWOŚCI WZAJEMNEGO DOPEŁNIENIA. USTALENIA WSTĘPNE
Wybór cybernetyki jako uzupełniającego narzędzia badawczego zjawisk kultury wynika z jej interdyscyplinarności: wykorzystane w cybernetyce do opisu systemu pojęcia mają charakter uniwersalny i integrujący wobec róż
nych dziedzin i dyscyplin nauki. Ze względu na fakt, że kultura je st syste
mem wielopoziomowym zarówno w perspektywie wertykalnej, ja k i hory
zontalnej, a ponadto przenika się z systemami społecznym, politycznym, ekonomicznym, konieczne jest zastosowanie uniwersalnego języka do opisu i diagnozowania zjawisk z obszaru kultury, by oddzielić zjawiska stricte kultu
rowe od pokrewnych - podobnych do niej, ale nią nie będących, a jedno
cześnie znaleźć taki język opisu, by specjaliści zajmujący się kulturą mogli przekazać wyniki swoich analiz specjalistom z innych dziedzin. Tego typu podejście umożliwi stosowanie wyników teoretycznych w praktyce, ponie
waż specjaliści z różnych dziedzin będą mogli się konsultować i wspólnie wytyczać kolejne etapy rozwoju szeroko pojętego środowiska człowieka.
Cybernetyka wymusza dyscyplinę myślenia, co jest szczególnie istotne w przypadku nauk humanistycznych bądź z pogranicza humanistyki i nauk społecznych, w których pojęcia mają nieostre granice i mały stopień dopre
cyzowania. Fakt ten przyczynia się do straty czasu w przypadku koniecz
ności każdorazowego definiowania przedmiotu badań i jego poszczególnych części składowych, a ponadto utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia komunikowanie się specjalistom nawet z tej samej dziedziny. Przykładem może być tu wielość definicji kultury i trwające nieustannie spory dotyczące istoty kulturoznawstwa oraz metodologii badań.
Wartość epistemologiczna dociekań, w przypadku stosowania metod z dzie
dziny cybernetyki, może zostać wzbogacona o możliwość wykorzystania ich rezultatów w praktyce. W ten sposób autoteliczna wartość nauki zostaje do
pełniona elementem służby człowiekowi. Warto w tym miejscu podkreślić, uprzedzając zarzuty potencjalnych oponentów, stojących na straży „czystości nauki”, że aspekt praktyczny badań w żaden sposób nie umniejsza wartości nauki jako takiej: obok motywacji poznawczej (dążenia do poznania prawdy), człowiek ma wpisane w swoją naturę dążenie do oswajania i zagospodaro
wywania przestrzeni i realizowania wytyczonych sobie w związku z tym celów, co zresztą je st wpisane w samą pierwotną definicję słowa kultura - łac. colere ‘upraw iać’.
Jak zostało wspomniane wyżej, kultura jest systemem wewnętrznie nie
jednorodnym , składającym się z ogromnej ilości elementów, o skompliko
wanych wzajemnych powiązaniach. Ponadto graniczy z innymi systemami, zachowując autonomię, lecz wchodząc w szereg wzajemnych zależności.
Problem granicy między systemem kultury a innymi systemami nie został, jak dotąd, jednoznacznie rozstrzygnięty, chociaż zagadnienie granicy kultury było podejmowane, między innymi, przez badaczy z rosyjskiej szkoły tartusko-moskiewskiej. Czołowy przedstawiciel tej szkoły, Jurij Łotman, podkreślając fakt, że rozwój kultury odbywa się na granicy z innym syste
mami, a prawo dialogu stanowi nadrzędną zasadę istnienia kultury, nazwanej przezeń semiosferą, nie zdołał sprecyzować pojęcia granicy. Cybernetyka stwarza taką możliwość, precyzując rolę i właściwości „wejścia” (receptor i alimentator) i „wyjścia” (efektor) systemu.
System k u ltu ry jest zjawiskiem o tyle trudnym do badania, że poddaje się sterowaniu w dużo mniejszym stopniu niż inne systemy - polityczny czy ekonomiczny, podlegając nadrzędnym mechanizmom regulacji kultury i dą
żenia do ochrony tożsamości kulturowej. Dotychczas w badaniach nad kul
turą nie pojawiła się odpowiedź na pytanie, kto konkretnie odpowiada za ochronę tożsamości kulturowej oraz za pom ocąjakich narzędzi owa ochrona je st skuteczna. Wbrew pozorom, odpowiedzi na postawione pytania nie są skomplikowane, jeśli badacz posiada skuteczne narzędzie diagnostyczne.
Skuteczność w tym przypadku można oceniać poprzez możliwość prognozo
wania kolejnych etapów rozwoju i ocenę adekwatności proponowanych rozwiązań do założonych celów.
Nacisk na skuteczność i efektywność proponowanych rozwiązań w żad
nym wypadku nie umniejsza znaczenia sfery aksjologicznej. Zespół norm i wartości oraz wynikających z nich wzorów postępowania stanowił i stano
wi jeden z ważniejszych filtrów poznawczych, a zatem - je st istotnym czyn
nikiem wpływającym na wybór metod sterowania, środków osiągania celu i precyzowania samego celu. Pytanie o wartości, normy zachowań i wzory postępowania - nie tylko uświadomione i zapisane jako powszechnie przy
jęte i akceptowane normy społeczne, ale także jako dziedziczone nieśw ia
domie nawyki, tradycje, zwyczaje i wreszcie wyobrażenia, to zdecydowanie dziedzina kultury. Jej znaczenie wynika z faktu, że w bardzo dużym stopniu wpływa ona na sposób formułowania i osiągania celów w innych dziedzi
nach ludzkiego życia i działalności.
Cybernetyka jako nauka o sterowaniu w połączeniu z teorią systemów pozwala „nałożyć” schemat badawczy zastosowany w jednej dziedzinie
na inne dziedziny i w ten sposób odkryć ich podobieństwa, różnice i w za
jem ne zależności. Może, na przykład, zdarzyć się tak, że funkcję ochrony tożsamości kulturowej pełni kilka elementów kultury: elita naukowa (według teorii Mazura stanowiąca cześć korelatora, czyli odpowiedzialna za pamięć kultury) oraz elita polityczna (część homeostatu odpowiedzialna za stabil
ność systemu). Mają one w systemie różne zadania, a świadomość pełnio
nych funkcji pozwala na harmonijne działanie całego układu. W idealnej sytuacji elita naukowa dba o zachowanie tradycji oraz wybór i modyfikację tych wartości, które zwiększają wewnętrzną równowagę systemu, natomiast homeostat dba o dostarczenie środków dla rozpowszechnienia owych w arto
ści w systemie i poza jego granicami. W przypadku, gdy system polityczny (homeostat) traci autonomię, a ośrodek sterowania przesuwa się poza granice systemu, funkcję ochrony tożsamości kulturowej przejmuje system kultury i tu są realizowane cele społeczne i polityczne zamiast estetycznych. Mamy wówczas do czynienia z różnymi odmianami „kultury wojującej”, gdy trudno jest przeprowadzić precyzyjne rozróżnienie między kulturą a poli
tyką. Na marginesie warto postawić i rozważyć hipotezę o korzeniach współ
czesnych fundamentalizmów islamskich - w wielu przypadkach organizacje terrorystyczne są skutkiem przeniesienia funkcji homeostatu do korelatora, a w dalszej konsekwencji - zaburzeniem funkcji korelatora, który zaczyna spełniać jednocześnie zadania korelatora i homeostatu, nie będąc efektyw
nym w żadnym z nich. Bezpośrednim rezultatem je st narastanie chaosu w e
wnątrz systemu, natomiast skutek odsunięty w czasie stanowi destrukcyjne oddziaływanie na systemy sąsiadujące - w tym również inne autonomiczne systemy kulturowe i polityczne.
Precyzyjne określenie funkcji i efektywności każdego z elementów sys
temu pozwala na wyodrębnienie elementów charakterystycznych dla każdego systemu (np. uniwersytet to instytucja charakterystyczna dla systemu kultury;
zakład produkcyjny - dla systemu ekonomicznego; partia polityczna - dla systemu politycznego itp.; podobniejak konkretne idee); ocenę, w ja k i sposób pełnią one swoje funkcje lub w jaki sposób niedomagają (nie są w stanie spełniać swoich funkcji); określenie stopnia autonomii i zdolności do samo- sterowania, czyli wyznaczania celów i sposobów dążenia do ich realizacji.
Potraktowanie kultury jako systemu niesie ze sobą konsekwencje w po
staci kolejnych założeń: nie można badać elementów kultury w oderwaniu ich od innych elementów - system je st układem synergicznym, co oznacza, że całość to więcej niż suma części. Ponadto system ma określone zadania, do których realizacji potrzebne je st sterowanie, czyli koordynacja działań
poszczególnych elementów, ich kontrolowanie i koordynacja. Stosowanie metod cybernetycznych pozwala na postawienie pytań, które same w sobie tworzą przejrzysty i nieskomplikowany schemat badawczy: Kto steruje? Kim steruje? Za pom ocąjakich narzędzi?
K u ltu rajest nieustannie tworzona przez człowieka i podlega przemianom wskutek jego autorefleksji i samopoznania. Ponadto system kulturowy nie istnieje w izolacji, lecz wchodzi w interakcje z innymi systemami, co spra
wia, że w samym systemie kulturowym zachodzą procesy decyzyjne: co przyjąć, co odrzucić, w jaki sposób włączyć (lub nie) nowe elementy.
W świetle owej obserwacji wyłącznie poznawcza postawa wobec kultury okazuje się być niewystarczającą. Konieczne je st sterowanie procesami zmian, co z kolei pociąga za sobą potrzebę precyzyjnego przewidywania potencjalnych skutków podejmowanych działań.
PERSPEKTYWY I OGRANICZENIA
CYBERNETYCZNO-SYSTEMOWEGO PODEJŚCIA DO BADAŃ NAD KULTURĄ
Proponowane w niniejszym artykule podejście metodologiczne do badań nad k u ltu rąjest perspektywiczne z kilku względów. Po pierwsze, k u ltu rajest niezwykle skomplikowanym, a zarazem dynamicznym układem znaków i zna
czeń, idei i ich nośników, instytucji, dlatego potrzebne jest skuteczne narzę
dzie porządkujące zjawiska zachodzące w ramach systemu kultury według ich wagi i znaczenia dla systemu jako całości. Odróżnienie elementów o zna
czeniu zasadniczym od tych, pełniących funkcje drugorzędne jest przy współ
czesnym współczynniku przyrostu informacji kwestię fundamentalną nie tylko dla równowagi, ale wręcz dla przetrwania systemu. Po drugie, kultura gra
niczy z innymi systemami: społecznym, politycznym, ekonomicznym. Współ
tworzy je, nie będąc żadnym z nich. Ustalenie, gdzie przebiega granica między zjawiskami z obszaru kultury a fenomenami z innych systemów, pozwala na skuteczniejsze segregowanie bodźców i przekierowywanie ich do odpowiednich modułów zgodnie z pełnionymi przez te elementy funkcja
mi. Uniknie się wówczas sytuacji, że dysponowanie środkami materialnymi (np. surowcami energetycznymi typu ropa naftowa, gaz) znajdzie się w gestii korelatora. Warto nadmienić, że podejmowanie zadań przez instytucje nie posiadające odpowiednich kompetencji wcześniej czy później doprowadzi do zaburzeń funkcjonowania całego systemu. Skutki tego typu działań
można obserwować w przypadku „demokratycznych wyborów” w społeczeń
stwie, które nie rozwinęło kultury politycznej i utraciło znaczną część treści korelatora, skazując przedrewolucyjną elitę intelektualną na milczenie lub emigrację - na przykład w Związku Radzieckim w okresie jego formowania się. Referenda, przeprowadzane przy poparciu ponad 90% społeczeństwa, tak naprawdę były sterowane przez będącą u władzy partię polityczną na podstawie tworzonych ad hoc dyrektyw i ideologii. Społeczeństwo jako gru
pa sterowana nie posiadało narzędzi wywierania pożądanego wpływu na rze
czywistość, tj. nie posiadało wiedzy oraz nośników idei (instytucji, dostępu do środków masowego przekazu itp .). W dużo większym stopniu społe
czeństwo było włączone w system kultury i rozumiało tradycyjne metody sprawowania władzy (model patriarchalny, na którego czele stał car/wódz, i wynikająca z tego faktu relacja typu „rodzic-dzieci”), w dużo mniejszym natomiast - w kulturę polityczną rodzącego się państwa radzieckiego.
W system polityczny nie było włączone w ogóle, dlatego sterowanie odby
wało się poprzez modyfikowanie pamięci (treści korelatora) i dezinformację.
Po trzecie, między człowiekiem a kulturą zachodzi szereg wzajemnych sprzężeń. Cybernetyczno-systemowe podejście dostarcza narzędzi do bada
nia zjawiska w makro- i mikroskali: ocena kondycjijednostki pozwala w du
żym stopniu na diagnozowanie stanu kultury. Bierność i apatia obserwowana u jednostki, a przekładająca się na społeczeństwo jako całość z dużym prawdopodobieństwem pozwala prognozować zmiany w kulturze w kierunku jej petryfikacji; począwszy od struktury a skończywszy na ideach30. Po czwarte, przy zastosowaniu proponowanej metody możemy z dużą dokład
nością ocenić stan systemu i stopień jego zorganizowania poprzez diagno
zowanie stopnia komunikatywności między poszczególnymi elementami w e
wnątrz systemu. Im więcej sprzężeń zwrotnych, tym lepsza komunikacja, co wpływa na zmniejszenie entropii systemu i jego stopniowej degeneracji w kierunku utraty samosterowności.
30 W nioski z badań tego zagadnienia przy zastosow aniu m etod z obszaru literaturoznaw stw a i kulturoznaw stw a przeprow adziłam m.in. w artykułach: „ P odziem ie” ja k o fenom en kulturowy. N o tatki z p o d ziem ia F iodora D ostojew skiego. „Przegląd R usycystyczny” 2008 n r 3 (123) s. 37-50;
O d dekabryzm u do nihilizm u. R osyjska inteligencja w wieku X I X a p ro cesy indyw idualizacji. W:
K ultura rosyjska w ojczyźnie i diasporze. K sięga ju b ileu szo w a dedykow ana Profesorow i Lucjano
w i Suchankow i. T. 2. Red. K atarzyna D uda. Kraków: W ydaw nictw o U niw ersytetu Jagiellońskie
go 2008 s. 71-79; Terror ja k o p ro b lem p rzekła d u kulturowego. R osyjska inteligencja rew olucyjna w X I X wieku. W: Id ea i kom unikacja w ję z y k u i kulturze rosyjskiej. Red. A ndrzej Dudek. Kraków:
W ydaw nictw o U niw ersytetu Jagiellońskiego 2010 s. 95-104.
Istotnym, spodziewanym rezultatem zastosowania metody cybernetyczno- -systemowej będzie też zwiększenie atrakcyjności kulturoznawstwa dla nauk pokrewnych. Dynamiczny rozwój nauk technicznych i nacisk na praktyczne wykorzystanie rezultatów badań prowadzi do marginalizowania nauk huma
nistycznych, nastawionych na rozwiązanie „zagadki człowieka”. Warto je d nak zauważyć, że człowiek żyje w równym stopniu w świecie idei (infor
macji), jak i w świecie materii. Przyrost informacji powinien iść w parze z weryfikacją przystawalności otrzymywanej informacji do rzeczywistości społecznej - faktów i namacalnych zjawisk. W przeciwnym wypadku spo
łeczeństwo zostaje zagrożone procesami przystosowania wstecznego.
DALSZE KIERUNKI BADAŃ
W świetle postawionych hipotez konieczne jest empiryczne zweryfikowa
nie ich przydatności poprzez przestudiowanie konkretnych zjawisk z obszaru kultury z zastosowaniem cybernetycznego modelu systemu autonomicznego.
Ze względu na fakt, że między człowiekiem a kulturą zachodzi szereg niezwykle silnych sprzężeń zwrotnych, należałoby także przeprowadzić ana
lizę porównawczą sposobu realizacji funkcji poszczególnych modułów na poziomie organizmu biologiczno-psychicznego (człowiek) a struktury abstrak
cyjnej (kultura).
Obiecującym kierunkiem dociekaniem nad przydatnością cybernetycz
nych narzędzi metodologicznych i aparatu pojęciowego w badaniach nad kulturą wydaje się być włączenie w ich treści rozważań nad koncepcjami społeczeństwa sieciowego i rewolucją technologiczną Manuela Castellsa.
W tym przypadku warto jednak zaznaczyć, że systemy: społeczny, eko
nomiczny i kulturowy są nietożsame, chociaż zachodzi między nimi wiele sprzężeń zwrotnych. Proponowane w niniejszym artykule narzędzie badaw cze stwarza przesłanki do nakreślenia wyraźnych granic między systemem kulturowym a systemem społecznym.
Nakreślone powyżej dalsze kierunki badań pozwolą na bardziej precy
zyjne skonkretyzowanie narzędzia badawczego.
BIBLIOGRAFIA
As h b yW. Ross: A n Introduction to Cybernetics. N ew Y ork: J. W iley 1963.
BATHES R oland: Elem ents o f Sem iology. Przeł. A nnette Lavers, C olin Smith. N ew Y ork: H ill and W ang 1983.
BIELECKI Andrzej: The G eneral E ntity o f Life: C ybernetic A pproach. „B iological C ybernetics”
109 : 2015 s. 401-419.
CASTELLS M anuel: Społeczeństw o sieci. Przeł. K am ila Paw lus, M irosław a M arody i inni. W ar
szawa: W ydaw nictw o N aukow e PW N 2011.
ECO Um berto: Sem iologia życia codziennego. Przeł. Joanna U gniew ska, Piotr Salwa. W arszawa:
C zytelnik 1999.
FISCHER M ichael: Iran. From Religious D ispute to Revolution. U niversity o fW isconsin Press 2003.
KIRSCHENMANN P eter Paul: Inform ation and Reflection: O n Som e Problem s o f C ybernetics and H ow C ontem porary D ialectical M aterialism Copes w ith Them . „S ovietica” . M onographs o f the Institute o f E ast E uropean Studies. Przeł. T.J. Blakeley. N ew Y ork 1970.
KOSSECKI Józef: C ybernetyka kultury. W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1974.
КРАВЧЕНКО А льберт: К ультурология. М осква: П роспект 2010.
LUHMANN N iklas: System y społeczne. Zarys ogólnej teorii. Przeł. M ichał K aczm arczyk. Kraków:
Z akład W ydaw niczy „N om os” 2012.
Ło t m a n Jurij: K ultura i eksplozja. Przeł. B ogusław Żyłko. W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1999.
Ło t m a n Jurij: W ola boska czy gra hazardow a (Praw idłow ość i przypadek w czasie historycz
nym ). Przeł. B ogusław Żyłko. „Polska Ludowa. K onteksty” 1-2:1 997.
ЛОТМАН Ю рий: Внутри мыслящ их миров. W: Ю рий М. ЛОТМАН. Семиосфера. С анкт-П етер
бург: И скусство-С П б 2002.
ЛОТМАН Ю рий: С ем иотика и типология русской культурыг Санкт-П етербург: И скусство- СПБ 2002.
ЛОТМАН Ю рий: Статьи по типологии культуры . Тарту: ТГУ 1970.
МАХЛИНА Светлана: С ловарь по сем иотике культуры . Санкт-П етербург: И скусство-С П Б 2009.
Ma z u rM arian: C ybernetyka i charakter. W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1999.
Ma z u r M arian: C ybernetyczna teoria układów sam odzielnych. W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1966.
PARSONS Talcott: Szkice z teorii socjologicznej. Przeł. A lina B entkow ska. W arszaw a: Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e 1972.
PRIGOGINE Ilja, St e n g e r s Isabelle: Z chaosu ku porządkow i. Przeł. K atarzyna A kst-Lipszyc.
W arszawa: Państw ow y Instytut W ydaw niczy 1991.
Ro s n e r Katarzyna: Sem iotyka strukturalna w badaniach nad literaturą. K raków: W ydaw nictw o Literackie 1981.
СОКОЛОВ Э.: Культурология. О черки теории культуры. М осква: И нтерпракс 1994.
ШАЛЮТИН Соломон М.: О кибернетике и сфере ее применения. W: Ф илософ ские вопросы1 кибернетики. Red. Виктор А. Ильин, Виктор Н. Колбановский, Эрнест Кольман, Москва:
Изд. соц-экон. лит. 1960.
SZACKI Jerzy: H istoria m yśli socjologicznej. W arszaw a: W ydaw nictw o N aukow e PW N 2002.
SZTUMSKI Janusz.:W stęp do m etod i technik badań społecznych. K atow ice: U niw ersytet Śląski 1955.
USPIENSKI Borys: R eligia i sem iotyka. Przeł. B ogusław Żyłko. G dańsk: Słow o/O braz T erytoria 2001.
Ta t a r k ie w ic zW ładysław : Parerga. W arszawa: Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e 1978.
WIENER N orbert: C ybernetyka czyli kom unikacja i sterow anie w zw ierzęciu i m aszynie. Przeł.
Jerzy M ieścicki. W arszaw a: Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e 1971.
ZNANIECKI Florian: N auki o kulturze: narodziny i rozw ój. Przeł. Jerzy Szacki. W arszawa: W y
daw nictw o N aukow e PW N 1992.
C Y B ERN ETY C ZN Y M O D EL SY STEM U A U TO N O M IC ZN EG O W ZA STO SO W A N IU DO BA D A Ń N A D K U LTU R Ą
S t r e s z c z e n i e
W artykule został podjęty problem m ożliw ości zastosow ania rozw iązań teoretyczno-m etodo- logicznych z dziedziny cybernetyki do badań nad zjaw iskam i kultury. W edług postaw ionej h ip o tezy badaw czej uzupełnienie teorii badań system ow ych i m etodologii rosyjskiej szkoły tartusko- -m oskiew skiej o koncepcję cybernetycznego m odelu system ów autonom icznych M ariana M azura pozw oli, po pierw sze, precyzyjnie ustalić granice kultury, po drugie - określić przynależność p o szczególnych jej elem entów do ściśle określonych m odułów na podstaw ie pełnionych przez nie funkcji i, po trzecie, ustalić charakter interakcji system u kulturow ego z innym i system am i w tym politycznym , społecznym , ekonom icznym .
W dalszej perspektyw ie badaw czej należałoby spraw dzić praktyczną przydatność m odelu do badania zjaw isk kultury poprzez studia przypadków .
Streściła M ałgorzata A bassy
Słow a kluczowe: kultura, cybernetyka, teoria system ów , m etodologia, sem iotyka, Łotm an, infor
m acja.
A C Y B ERN ETIC M O D EL OF TH E A U TO N O M O U S SY STEM A N D ITS A PPLIC A T IO N TO THE CU LTU RE STUD IES
S u m m a r y
In the paper the problem o f possibilities to apply som e o f the theoretico-m ethodological co n clusions from the field o f cybernetics to investigating th e problem s o f culture has been studied.
A ccording to the proposed hypothesis, the theory o f system approach and the m ethodology that w as w orked out by the M oscow -T artu school o f sem iotics com bined w ith the concepts and m ethodology o f the cybernetic m odel o f autonom ous system s by M arian M azur w ill allow the re searchers first o f all, to determ ine w here exactly the borders o f a culture are; secondly, to group the elem ents o f a culture into m odules according to their functions and, finally, to recognize the type o f interactions betw een the cultural system and the other system s such as: political, social, econom ical etc.
In the further research perspective, thorough studies over the specific cases o f cultural p heno
m ena is necessary to verify the possibilities o f application the new m ethodological tool on practice.
Sum m arised by M ałgorzata A bassy K ey words: culture, cybernetics, system theory, m ethodology, sem iotics, Lotm an, inform ation.