Autoreferat. z opisem osiągnięć naukowych. dr n. med. Katarzyna Polanowska

Autoreferat

z opisem osiągnięć naukowych

dr n. med. Katarzyna Polanowska

Pracownia Neuropsychologii Klinicznej II Kliniki Neurologicznej Instytut Psychiatrii i Neurologii

Warszawa, 2019

2

Spis treści

1. Imię i Nazwisko ... 4

2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej... 4

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych ... 5

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. 2016 r. poz. 882 ze zm. w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311.):... 6

a. Tytuł osiągnięcia naukowego... 6

b. Publikacje wchodzące w skład osiągnięcia naukowego ... 6

c. Analiza bibliograficzna cyklu publikacji ... 10

d. Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania... 11

1. Wprowadzenie ... 11

2. Cele publikacji składających się na osiągnięcie naukowe... 12

3. Neurostymulacja w terapii chorób neurologicznych ... 13

4. Wyniki przeprowadzonych badań ... 13

4.1. Neurostymulacja w terapii zaburzeń poznawczych po udarze mózgu ... 14

4.1.1. Przezczaszkowa stymulacja mózgu w terapii chorych z afazją poudarową ... 15

4.1.2. Neurostymulacja obwodowa w terapii chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowo-przestrzennym... 17

4.2. Neurostymulacja w terapii zaburzeń poznawczych po urazie głowy ... 19

5. Aktualny status technik nieinwazyjnej stymulacji układu nerwowego w terapii chorych z zaburzeniami poznawczymi ... 20

6. Wnioski z cyklu publikacji ... 22

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo–badawczych ... 23

a. Osiągnięcia przed uzyskaniem stopnia doktora nauk medycznych ... 23

b. Osiągnięcia po uzyskaniu stopnia doktora nauk medycznych z wyłączeniem publikacji wchodzących w skład osiągnięcia naukowego... 25

1. Główne tematy prac, opublikowanych po doktoracie, które nie weszły w skład osiągnięcia naukowego ... 26

1.1. Poudarowe zaburzenia poznawcze i ich terapia... 26

1.2. Dysfunkcje mózgowe po nagłym zatrzymaniu krążenia i związane z nimi potrzeby neurorehabilitacyjne... 28

3

1.3. Zaburzenia poznawczo-behawioralne w rzadkich, genetycznych chorobach mózgu

………29

1.4. Diagnostyka neuropsychologiczna w nowych formach leczenia chorób neurozwyrodnieniowych... 30

2. Udział w projektach badawczych... 31

2.1. Realizacja tematów statutowych IPiN ... 31

2.2. Realizacja projektów grantowych... 32

2.3. Realizacja innych projektów badawczych niż projekty statutowe i grantowe ... 33

3. Nagrody za osiągnięcia naukowe ... 34

6. Piśmiennictwo... 34

4

1. Imię i Nazwisko

Katarzyna Polanowska

2. Posiadane dyplomy i stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej

22.05.1997 r. tytuł magistra psychologii

- dyplom z wynikiem bardzo dobrym (nr 10432) wydany przez Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

19.11.2003 r. tytuł psychologa klinicznego

- dyplom pierwszego stopnia specjalizacji z psychologii klinicznej (nr 2470/33/2003) wydany przez Mazowiecki Urząd Wojewódzki w Warszawie

- kierownik specjalizacji: dr n. hum. Joanna Seniów

04.06.2009 r. stopień naukowy doktora nauk medycznych

- dyplom (nr 6/2009) wydany przez Radę Naukową Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na podstawie obrony rozprawy doktorskiej pod tytułem:

„Elektrostymulacja lewej ręki w rehabilitacji chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowo-przestrzennym”

- promotor w przewodzie doktorskim: Prof. dr hab. n. med. Anna Członkowska - recenzenci rozprawy: Prof. dr hab. n. hum. Danuta Kądzielawa

Prof. dr hab. n. med. Wojciech Kozubski

02.12.2010 r. tytuł specjalisty w dziedzinie psychologii klinicznej

- dyplom z wynikiem bardzo dobrym (nr 006/2010.2/24) wydany przez Centrum Egzaminów Medycznych w Łodzi

- kierownik specjalizacji: dr n. hum. Joanna Seniów

5

3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych

07.1999 – 12. 2000 r.: młodszy asystent, psycholog w Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych „DREWNICA" w Ząbkach pod Warszawą

01.2000 – 11.2003 r.: młodszy asystent, psycholog w II Klinice Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

12.2003 – 04.2008 r.: asystent, psycholog kliniczny w II Klinice Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

01.2004 r. – nadal: neuropsycholog-konsultant w Oddziale Klinicznym Neurologii i Epileptologii Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego im. Witolda Orłowskiego Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie

05.2008 – 05.2010 r.: asystent naukowy, psycholog kliniczny w II Klinice Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

06.2010 r. – nadal: adiunkt, specjalista psycholog kliniczny (neuropsycholog) w II Klinice Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

6

4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. 2016 r. poz. 882 ze zm.

w Dz. U. z 2016 r. poz. 1311.):

a. Tytuł osiągnięcia naukowego

„Metody nieinwazyjnej stymulacji układu nerwowego w terapii chorych z zaburzeniami poznawczymi”

b. Publikacje wchodzące w skład osiągnięcia naukowego

Osiągnięcie naukowe zostało udokumentowane cyklem siedmiu publikacji, na które składają się cztery prace oryginalne opublikowane w recenzowanych czasopismach znajdujących się w bazie Journal Citation Reports (JRC) z impact factor (IF) oraz trzy prace poglądowe, z których dwie zostały opublikowane w czasopiśmie z bazy JRC z IF, a jedna jest rozdziałem książkowym. Pracami tymi – wg kolejności publikacji – są:

Publikacja 1 (P1)

Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna, Członkowska Anna. 2010. „Zasady stosowania i mechanizm działania przezczaszkowej stymulacji prądem stałym w neurorehabilitacji:

dane z badań kory ruchowej [Rules of application and mode of action of transcranial direct current stimulation in neurorehabilitation: Primary motor cortex].” Neurologia i Neurochirurgia Polska 44(2): 172-180.

- DOI:10.1016/S0028-3843(14)60008-6 - IF: 0.451 Punktacja MNiSW:

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, przeglądzie i analizie literatury odnoszącej się do tematu, napisaniu manuskryptu i przygotowaniu ryciny, ostatecznym przygotowaniu pracy do publikacji oraz korespondencji z redakcją. Mój udział procentowy szacuję na 90%.

13.000

7

Publikacja 2 (P2)

Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna. 2010. “Wpływ przezczaszkowej stymulacji prądem stałym na funkcjonowanie poznawcze chorych po uszkodzeniu mózgu [Influence of transcranial direct current stimulation on cognitive functioning of patients with brain injury].” Neurologia i Neurochirurgia Polska 44(6): 580-590.

- DOI:10.1016/S0028-3843(14)60156-0 - IF: 0.451 Punktacja MNiSW: 13.000

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, przeglądzie i analizie literatury odnoszącej się do tematu, napisaniu manuskryptu i opracowaniu tabeli, ostatecznym przygotowaniu pracy do publikacji oraz korespondencji z redakcją. Mój udział procentowy szacuję na 90%.

Publikacja 3 (P3)

Polanowska Katarzyna Ewa, Leśniak Marcin, Seniów Joanna Barbara, Członkowska Anna.

2013. “No effects of anodal transcranial direct stimulation on language abilities in early rehabilitation of post-stroke aphasic patients.” Neurologia i Neurochirurgia Polska 47(5):

414-422.

- DOI:10.5114/ninp.2013.38221

- IF: 0,573 Punktacja MNiSW: 15.000

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, zaplanowaniu badania eksperymentalnego i przygotowaniu wniosku grantowego, rekrutacji chorych do badań i ich wstępnej ocenie klinicznej, prowadzeniu terapii językowej, wykonywaniu badań przed i po terapii, stworzeniu bazy danych na potrzeby danego badania, analizie i interpretacji wyników, opracowaniu tabel, napisaniu wstępnej wersji manuskryptu i ostatecznym przygotowaniu go do publikacji, a także korespondencji z redakcją. Mój udział procentowy szacuję na 65%.

8

Publikacja 4 (P4)

Polanowska Katarzyna Ewa, Leśniak Marcin Maciej, Seniów Joanna Barbara, Czepiel Wojciech, Członkowska Anna. 2013. “Anodal transcranial direct current stimulation in early rehabilitation of patients with post-stroke non-fluent aphasia: A randomized, double-blind, sham-controlled pilot study.” Restorative Neurology and Neuroscience 31(6):

761-771.

- DOI:10.3233/RNN-130333

- IF: 4.179 Punktacja MNiSW: 25.000

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, zaplanowaniu badania eksperymentalnego, prowadzeniu terapii mowy i języka, wykonywaniu badań przed i po terapii, stworzeniu bazy danych na potrzeby danego badania, analizie i interpretacji wyników oraz przedstawieniu ich w tabelach, napisaniu wstępnej wersji manuskryptu i ostatecznym przygotowaniu go do publikacji, a także korespondencji z redakcją. Mój udział procentowy szacuję na 60%.

Publikacja 5 (P5)

Leśniak Marcin, Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna, Członkowska Anna. 2014.

„Effects of repeated anodal tDCS coupled with cognitive training for patients with severe traumatic brain injury: A pilot randomized controlled trial”. The Journal of Head Trauma Rehabilitation 29(3): E20-29.

- DOI: 10.1097/HTR.0b013e318292a4c2.

- IF: 2.920 Punktacja MNiSW: 45.000

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na udziale w opracowaniu założeń pracy i przygotowaniu wniosku grantowego, odpowiedzialności za losowy przydział chorych do grup badawczych, prowadzaniu eksperymentalnych zabiegów przezczaszkowej

9

elektrostymulacji mózgu i odnotowywaniu związanych z nimi działań ubocznych, współpracy przy pisaniu i korekcie manuskryptu. Mój udział procentowy szacuję na 35%.

Publikacja 6 (P6)

Seniów Joanna, Polanowska Katarzyna, Leśniak Marcin, Członkowska Anna. 2016.

“Adding transcutaneous electrical nerve stimulation to visual scanning training does not enhance treatment effect on hemispatial neglect: A randomized, controlled, double-blind study.” Topics in Stroke Rehabilitation 23(6): 377-383.

- DOI: 10.1179/1074935715Z.00000000058 - IF: 1.216 Punktacja MNiSW: 30.000

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, zaplanowaniu badania eksperymentalnego i udziale w przygotowaniu wniosku grantowego, rekrutacji chorych do badań i ich wstępnej ocenie klinicznej, prowadzeniu terapii behawioralnej, wykonywaniu badań przed i po terapii, stworzeniu bazy danych na potrzeby danego badania, analizie i interpretacji wyników, współpracy przy pisaniu wstępnej wersji manuskryptu, korekcie manuskryptu i ostatecznym przygotowaniu go do publikacji. Mój udział procentowy szacuję na 60%.

Publikacja 7 (P7)

Polanowska Katarzyna, Iwański Szczepan. 2019. „Neurostymulacja w terapii chorych z niepostępującymi zaburzeniami poznawczymi.” W: Joanna Seniów (red.). Terapia neuropsychologiczna dorosłych chorych z uszkodzeniem mózgu. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, s. 272-297.

- ISBN: 978-83-61705-35-2 - Punktacja MNiSW: 2.500

10

Mój wkład w powstanie tej publikacji polegał na opracowaniu koncepcji pracy, przeglądzie literatury odnoszącej się do tematu, analizie wyników eksperymentów dotyczących przezczaszkowej neurostymulacji w terapii chorych z zaburzeniami poznawczymi, napisaniu większości manuskryptu, opracowaniu tabeli, korektach manuskryptu i ostatecznym przygotowaniu go do publikacji, a także korespondencji z redakcją. Mój udział procentowy szacuję na 80%. ¹

c. Analiza bibliograficzna cyklu publikacji

Sumaryczny IF

wg listy JCR i zgodnie z rokiem publikacji 9,790

Łączna wartość punktacji MNiSW

wg bazy Expertus 143,5

Biblioteki Naukowej IPiN w Warszawie

Łączna ilość cytowań

wg bazy Web of Science z dn. 15.03.2019 r. 54

Łączna ilość cytowań

wg bazy Scopus z dn. 15.03.2019 r. 59

1 Oświadczenia współautorów o ich wkładzie w powstanie prac składających się na cykl publikacji znajdują się w Załączniku 8., a pełne teksty prac są w Załączniku 9.

11

d. Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania

1. Wprowadzenie

Uszkodzenie mózgu jest częstą przyczyną nabytej i długotrwałej niepełnosprawności. U ludzi starszych jest to głównie wynik udaru mózgu¹, u osób młodych – często skutek urazu czaszkowo-mózgowego²

Mimo że w pierwszych miesiącach po uszkodzeniu mózgu siła i/lub zakres objawów zwykle zmniejszają się w drodze samoistnego zdrowienia i w związku z rehabilitacją

. Obie etiologie uszkodzenia mózgowego mogą prowadzić do zaburzeń poznawczych, które poważnie ograniczają samodzielne funkcjonowanie chorych i wymagają neurorehabilitacji.

3,4

W ostatnich dziesięcioleciach szczególnie dużo uwagi poświęca się wykorzystaniu w neurorehabilitacji nieinwazyjnych technik stymulacji układu nerwowego. Mają one charakter przezczaszkowego modulowania struktur mózgowych lub pośredniego nań wpływania poprzez stymulację narządów obwodowego układu nerwowego. U podstaw ich terapeutycznego wykorzystania leżą wyniki badań neurofizjologicznych i neuroobrazowania funkcjonalnego

, to wielu chorych nie osiąga zadowalającego poziomu poprawy funkcjonalnej. Dlatego, poza doskonaleniem uznanych metod terapeutycznych, wciąż poszukuje się nowych i alternatywnych strategii potęgujących efekty zdrowienia na poziomie procesów mózgowych i/lub zachowania.

5–8 pokazujące, że deficyty powstałe w wyniku nagłego uszkodzenia mózgu są nie tylko konsekwencją patologii strukturalnej, ale też efektem wyzwolonych nią dynamicznych zakłóceń aktywacyjnych. Zakłócenia te dotyczą zarówno naruszonych obwodów neuronalnych, jak i interakcji uszkodzonych systemów z rejonami ich funkcjonalnego powiązania, a nawet odległych części mózgowia. Ważną ich cechą jest to, że ulegają zmianom wraz z upływem czasu od zachorowania. Może temu towarzyszyć poprawa funkcjonalna, brak ewidentnych zmian w sprawności funkcji lub wzrost deficytu wskazujący na zjawiska dezadaptacyjne^9,10

W tym kontekście, odpowiednio dobrane techniki neurostymulacyjne mogą służyć wzmacnianiu korzystnych i/lub tłumieniu niekorzystnych wzorców aktywacyjnych w obrębie zakłóconych układów neuronalnych. Proces ten może wspomagać to, że wywołane stymulacją specyficzne zmiany mózgowe mają tendencję do utrzymywania się, mimo

.

12

zakończenia stymulacji (tzw. postymulacyjny efekt następczy). Zakłada się zatem, że jeśli stymulacje, poprawiające warunki neurofizjologiczne, będą prowadzone odpowiednio długo i często, to mogą sprzyjać reorganizacji funkcjonalnej po uszkodzeniu mózgu (neuroplastyczność kompensacyjna), a nawet przekroczyć jej naturalne granice. Co więcej, ich dołączenie do aktywnego treningu zakłóconych funkcji może dodatkowo potęgować zyski wynikające z terapii behawioralnej (neuroplastyczność zależna od doświadczania)^10–14 [P7].

Jako psycholog zatrudniona w klinice neurologicznej z oddziałami neurorehabilitacji, od początku mojej pracy zajmuję się problematyką zaburzeń poznawczych i możliwościami ich terapii. Moja rozprawa doktorska, zatytułowana: „Elektrostymulacja lewej ręki w rehabilitacji chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowo-przestrzennym” [Zał. 5:

13], dotyczyła nowatorskiej formy usprawniania chorych z poudarowym zespołem zaniedbywania, polegającej na powiązaniu treningu behawioralnego z łagodną stymulacją somatosensoryczną. Po uzyskaniu stopnia doktora, skoncentrowałam się na nowoczesnych podejściach do terapii funkcji poznawczych, w tym szczególnie na zastosowaniu nowowprowadzanych technik nieinwazyjnej stymulacji mózgu (noninvasive brain stimulation, NIBS). Zainteresowania te doprowadziły do opublikowania prac, które składają się na moje osiągnięcia naukowe [P1-P7], a także do popularyzacji zagadnień terapeutycznych na konferencjach krajowych i międzynarodowych [Zał. 6: 17-20, 24, 26-28, 31-34, 36-41].

2. Cele publikacji składających się na osiągnięcie naukowe

Celami prac, które wchodzą w skład osiągnięcia naukowego były:

 opis nowowprowadzanych technik nieinwazyjnej stymulacji układu nerwowego, mogących znaleźć zastosowanie w neurorehabilitacji chorych z niepostępującymi uszkodzeniami mózgu;

 ocena efektywności neurostymulacji w terapii chorych z poudarowymi zaburzeniami poznawczymi;

 ocena efektywności neurostymulacji w terapii chorych z pourazowymi zaburzeniami poznawczymi;

 możliwości wykorzystania badanych technik w praktyce klinicznej.

13

3. Neurostymulacja w terapii chorób neurologicznych

W ostatnich dekadach techniki neurostymulacyjne są intensywnie rozwijane i badane.

W przypadku najbardziej popularnych form NIBS, takich jak przezczaszkowa stymulacja prądem stałym (transcranial direct current stimulation, tDCS)¹⁵ [P1, P2, P7] i powtarzana przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (repetitive transcranial magnetic stimulation, rTMS)¹⁶ [P7], a także wielu nieinwazyjnych interwencji obwodowych, jak np. przezskórna elektryczna stymulacja nerwów (transcutaneous electrical nerve stimulation, TENS)¹⁷, badania przekroczyły już etap pojedynczych i niezależnych prób stymulacyjnych i mają charakter wielokrotnych stymulacji połączonych z rutynowym treningiem behawioralnym.

W publikacji P1:

Katarzyna Polanowska, Joanna Seniów, Anna Członkowska. 2010. “Zasady stosowania i mechanizm działania przezczaszkowej stymulacji prądem stałym w neurorehabilitacji: dane z badań kory ruchowej [Rules of application and mode of action of transcranial direct current stimulation in neurorehabilitation: Primary motor cortex].” Neurologia i Neurochirurgia Polska 44(2):172-180,

przedstawiłam metodę tDCS, zwaną też polaryzacją mózgu lub stymulacją stałoprądową¹⁸, która – w latach powstania pracy – była rozwijana w krajach zachodnich a nie była opisana w literaturze polskiej. Omówiłam i zaprezenotowałam na rycinie sposób montowania elektrod na głowie, parametry dopuszczonego w zabiegach prądu i uwarunkowania ich bezpieczenego prowadzenia. Przede wszystkim jednak opisałam zależności między biegunowością elektrod a typem wyzwalanych nimi zmian w pobudliwości tkanki nerwowej. W związku z tym, że oddziaływanie anody na mózg (anodal tDCS, A-tDCS) wiąże się ze wzrostem pobudliwości korowej, a katoda (cathodal tDCS, C-tDCS) powoduje jej spadek, wskazałam na potenjalne drogi wykorzytania wariantów tDCS w terapii osób z różnymi chorbami neurologicznymi.

4. Wyniki przeprowadzonych badań

Moje badania nad neurostymulacją prowadziłam i nadal prowadzę u chorych z najczęstszymi i najbardziej inwalidyzującymi zespołami zaburzeń poznawczych.

U pacjentów z udarem mózgu są nimi zwykle afazja i zespół zaniedbywania, których terapia ma status tzw. praktycznego standardu rehabilitacyjneg^19,20. U chorych po urazie czaszkowo-

14

mózgowym typowe są natomiast zakłócenia funkcji uwagi, pamięci i zdolności wykonawczych²¹ [P7], których terapia jest zalecana w praktyce neurorehabilitacyjnej^19,20

4.1. Neurostymulacja w terapii zaburzeń poznawczych po udarze mózgu

Najwięcej nadziei wiąże się z wykorzystaniem technik NIBS w rehabilitacji chorych po udarze mózgu10,11,13,14

.

W publikacji P2:

Katarzyna Polanowska, Joanna Seniów. 2010. “Wpływ przezczaszkowej stymulacji prądem stałym na funkcjonowanie poznawcze chorych po uszkodzeniu mózgu [Influence of transcranial direct current stimulation on cognitive functioning of patients with brain injury].” Neurologia i Neurochirurgia Polska 44(6): 580-590,

opisałam jak słaby (1-2 mA) prąd stały można wykorzystać w modulacji pobudliwości neuronalnej wybranych rejonów kory mózgu.

Jak wiadomo, udar mózgu, który ma charakter nagłego, ogniskowego (niekiedy też uogólnionego) zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego²² przebiega z dynamicznymi i wieloogniskowymi zakłóceniami aktywacji korowej. Wśród nich można wymienić nierównowagę aktywacyjną półkul i powiązane z nią nieprawidłowości w międzypółkulowych interakcjach wzbudzeniowo-hamujących. Różnice aktywacyjne mózgu typu hipoaktywacji półkuli uszkodzonej strukturalnie (skutek samego uszkodzenia i nadmiernego przezspoidłowego hamowania przez półkulę opozycyjną) i hiperaktywacji półkuli nieuszkodzonej (efekt osłabienia hamujących wpływów półkuli opozycyjnej z racji jej uszkodzenia) są zwykle największe między rejonem okalającym zmianę strukturalną a okolicą przeciwstronną. Stan taki może dodatkowo rozregulowywać zakłócone układy neuronalne i osłabiać procesy samonaprawcze półkuli uszkodzonej w związku z jej niskim wzbudzeniem^10,11,23

W przywróceniu bardziej adaptacyjnego wzorca aktywacji mózgu może pomóc stymulacja zwiększająca pobudliwość półkuli uszkodzonej (A-tDCS) i/lub zmniejszająca pobudliwość półkuli zdrowej (C-tDCS). Podejście to w pierwszej kolejności powinno być sprawdzone u chorych z zaburzeniami funkcji dominująco regulowanych przez jedną z półkul

.

15

mózgu (tzw. funkcji zlateralizowanych). W zakresie rehabilitacji neuropsychologicznej oznacza to wspomaganie metodą tDCS terapii chorych z afazją (zaburzenia zdolności językowych, regulowanych lewopółkulowo) i lewostronnym zespołem zaniedbywania (zaburzenie uwagi wzrokowo-przestrzennej, kontrolowanej przez półkulę prawą).

Problemami tymi zajęłam się w kolejnych badaniach.

4.1.1. Przezczaszkowa stymulacja mózgu w terapii chorych z afazją poudarową

Publikacja P3:

Katarzyna Ewa Polanowska, Marcin Leśniak, Joanna Barbara Seniów, Anna Członkowska. 2013. “No effects of anodal transcranial direct stimulation on language abilities in early rehabilitation of post-stroke aphasic patients.”

Neurologia i Neurochirurgia Polska 47(5): 414-422,

zawiera opis moich badań nad zastosowaniem tDCS u chorych z afazją poudarową.

Afazja (zaburzanie zdolności tworzenia i/lub rozumienia komunikatów językowych, przekazywanych w mowie i piśmie) jest częstym następstwem udaru w obrębie unaczynienia tętnicy środkowej mózgu lewej. W związku z dużym odsetkiem chorych z tym zaburzeniem (ok. 30% osób po udarze)²⁴ i jego poważnymi konsekwencjami dla życia człowieka, terapia afazji jest bardzo ważnym zagadnieniem neurorehabilitacyjnym^19,20

Wstępne doniesienia o pozytywnych efektach stosowania tDCS u chorych z przetrwałą afazją poudarową

.

25–28 skłoniły mnie do zbadania skuteczności tej metody u pacjentów będących we wczesnym okresie terapeutycznym (pierwsze 6 miesięcy od udaru), kiedy półkule są zwykle niezrównoważone w poziomach aktywacji i notuje się tendencję do stopniowego odbudowywania ich relacji aktywacyjnych poprzez działanie procesów autoregulacyjnych⁷

W badaniu, przeprowadzonym z randomizacją, podwójnie ślepą próbą i kontrolnym pozorowaniem stymulacji, wzięło udział 37 chorych z różnymi typami afazji o umiarkowanym i znacznym nasileniu. Uczestniczyli oni w 3-tygodniowym programie terapii (15 sesji), w którym łagodne zabiegi elektrostymulacyjne (gęstość prądu: 0,028 mA/cm

, a także wpływ egzogennych czynników stymulacyjnych.

2) poprzedzały sesje rutynowej terapii językowej (45 min). Aby sprawdzić, czy grupa chorych poddanych faktycznej stymulacji (1 mA przez 10 min; n= 18) osiągnie większą

16

poprawę językową w porównaniu do grupy stymulowanej pozornie (1 mA przez 25 s; n= 19), anoda o działaniu aktywacyjnym była mocowana nad okolicą Broki, będącą ważnym ogniwem systemu językowego; katoda zapewniająca przepływ prądu znajdowała się nad prawym rejonem nadoczodołowym. Do pomiaru efektów wielokrotnej A-tDCS wykorzystano Bostoński Test do Diagnostyki Afazji, który wykonywano przed terapią, bezpośrednio po jej zakończeniu i 3 miesiące po terapii.

Chorzy dobrze znieśli zabiegi i nie odnotowano skutków niepożądanych. Niestety, uzyskane wyniki nie potwierdziły zakładanego pozytywnego wpływy A-tDCS na sprawność językową. Choć w czasie trwania terapii zarówno chorzy faktycznie stymulowani, jak i stymulowani pozornie poprawili się językowo – co w pierwszej kolejności należy przypisać samoistnemu zdrowieniu wspieranemu terapią – to nie odnotowano istotnych statystycznie różnic międzygrupowych w pomiarach wykonanych bezpośrednio po terapii i odroczonych o 3 miesiące. Również wielkości efektów, choć nieco większe w grupie faktycznie stymulowanej, okazały się zbyt małe by wnioskować o korzystnym wpływie A-tDCS.

Rezultaty te są odmienne od uzyskanych we wcześniejszych badaniach, lecz prowadzonych u chorych w chronicznym stadium udaru i afazji^25–28, ale odpowiadają temu, co odnotowano u pacjentów we wczesnej fazie rehabilitacji poudarowej²⁹. Skłoniło mnie to do przeprowadzenia bardziej szczegółowych analiz, mogących wykazać znacznie A-tDCS w okresie wczesnej neurorehabilitacji.

Analizy takie przedstawiłam w publikacji P4:

Katarzyna Ewa Polanowska, Marcin Maciej Leśniak, Joanna Barbara Seniów, Wojciech Czepiel, Anna Członkowska. 2013. “Anodal transcranial direct current stimulation in early rehabilitation of patients with post-stroke non-fluent aphasia: A randomized, double-blind, sham-controlled pilot study.” Restorative Neurology and Neuroscience 31(6): 761-771.

Wychodząc z założenia, że wczesna poprawa funkcjonalna po udarze, zależna głównie od spontanicznych procesów samonaprawczych mózgu, może maskować korzyści powodowane terapią³⁰

Afazja niepłynna (wypowiedzi krótkie, ubogie w słownictwo i/lub agramatyczne, realizowane z wysiłkiem, powtórzeniami, błędami artykulacyjno-prozodycznymi) występuje , postanowiłam sprawdzić efekty aktywującej A-tDCS w kontekście wrażliwych zmiennych językowych w wyselekcjonowanej grupie chorych z afazją niepłynną.

17

przy uszkodzeniu czołowych części lewopółkulowego systemu językowego, zwykle z zajęciem okolicy Broki. Czułym wskaźnikiem zmian językowych jest zdolność aktualizacji nazw, szczególnie ważna przy nacelowaniu stymulacji na okolicę Broki, która jest kluczowa dla tworzenia i wypowiadania słów³¹

Wanalizach wzięłam pod uwagę wyniki 24 chorych, którzy w ciągu 3 tygodni trwania terapii przebyli 15 sesji faktycznej (1 mA, 10 min; n= 14) lub pozorowanej (1 mA, 25 s;

n= 10) A-tDCS okolicy Broki, po których następowały ćwiczenia mowy i języka. Pomiary dokładności i szybkości nazywania, przeprowadzone z wykorzystaniem zestawu obrazków z Bostońskiego Testu Nazywania, odbywały się bezpośrednio przed i po terapii oraz po 3 miesiącach od jej zakończenia.

.

Zebrane wyniki pokazały, że po okresie terapii obie grupy znacząco poprawiły się pod względem nazywania, co jest zjawiskiem typowym dla podostrego stadium udaru. Ważne jest jednak to, że choć grupy nie różniły się istotnie w parametrach nazwania, to pacjenci faktycznie stymulowani uzyskali wyraźnie wyższe wielkości efektu w szybkości podawania słów, rejestrowanej po terapii i w badaniu kontrolnym wykonanym po 3 miesiącach. Może to sugerować pewien pozytywny wpływ zastosowanej elektrostymulacji na sprawność językową. Efekt ten jest tym bardziej interesujący, że został odnotowany w okresie dominujących samoistnych zmian samonaprawczych, stąd wymaga dalszych badań.

4.1.2. Neurostymulacja obwodowa w terapii chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowo-przestrzennym

W publikacji P6:

Joanna Seniów, Katarzyna Polanowska, Marcin Leśniak, Anna Członkowska. 2016.

“Adding transcutaneous electrical nerve stimulation to visual scanning training does not enhance treatment effect on hemispatial neglect: A randomized, controlled, double-blind study.” Topics in Stroke Rehabilitation 23(6): 377-383,

przedstawiałam problem elektrostymulacji obwodowej w terapii chorych z zaniedbywaniem wzrokowo-przestrzennym.

18

Lewostronne zaniedbywanie wzrokowo-przestrzenne (zwane dalej zaniedbywaniem wzrokowym) jest najczęstszą odmianą zespołu zaniedbywania, spowodowaną uszkodzeniem skroniowo-ciemieniowym półkuli prawej. Przejawia się patologicznie silną tendencją do kierowania uwagi do bodźców wzrokowych ulokowanych po prawej stronie przestrzeni i pomijaniem informacji lewostronnych, co wiąże się z dezorganizacją nie tylko funkcjonowania poznawczego, ale też aktywności ruchowej. Owa asymetria w rozkładzie uwagi wzrokowo-przestrzennej uznawana jest za jeden z dobitniejszych dowodów na przynajmniej częściowy wpływ zaburzeń aktywacyjnych mózgu na nieprawidłowości funkcjonalne (zaniedbywanie efektem hipoaktywacji półkuli prawej odpowiedzialnej za ukierunkowanie uwagi w lewo i hiperaktywacji półkuli lewej sterującej uwagą prawostronną)^32,33

W badaniu – przeprowadzonym z randomizacją, kontrolowanym pozorowaniem stymulacji i wykonanym metodą podwójnie ślepej próby – sprawdzałam, czy w okresie wczesnej neurorehabilitacji (pierwsze 6 miesięcy od udaru) prowadzenie jednoczesnych sesji terapii behawioralnej i łagodnej przezskórnej stymulacją nerwów (

. Stało się to podstawą dla zaprojektowania badania, w którym łagodna elektrostymulacja związana z pobudzaniem uszkodzonej (prawej) półkuli mózgu została dołączona do specyficznych ćwiczeń wzrokowo-przestrzennych. Łącząc wymienione interwencje nawiązałam do poglądów o znaczeniu płatów ciemniowych mózgu w integracji informacji o różnej modalności zmysłowej oraz dominującej roli tylnych obszarów prawej okolicy ciemieniowej w analizie przestrzennej bodźców.

TENS

Przeprowadzone zabiegi nie wiązały się z wystąpieniem skutków ubocznych.

Choć analizy statystyczne wyników obu grup pokazały znaczącą poprawę przeszukiwania wzrokowego po okresie terapii, prowadzenie faktycznych sesji TENS nie wiązało się ) lewej ręki może pomóc w złagodzeniu objawów zaniedbywania. Do badań zostało włączonych 29 chorych z zaniedbywaniem wzrokowym, którzy podczas 3-tygodniowego programu terapii otrzymali 15 faktycznych zabiegów prądowych (prąd przemienny o natężeniu czuciowo podprogowym ocenianym na nietkniętej, tj. prawej ręce, podawany przez pierwsze 30 min 45-minutowego treningu behawioralnego; n= 14) lub zabiegów pozorowanych (brak przepływu prądu, 30 min; n= 15). Elektrostymulacja była prowadzona z użyciem rękawicy stymulacyjnej o właściwościach anody; katoda zapewniająca przepływ prądu była mocowana na przedramieniu za nadgarstkiem. Nasilenie zaniedbywania wzrokowego oceniono bezpośrednio przed i po terapii z użyciem Testu Nieuwagi Behawioralnej.

19

z lepszym funkcjonowaniem badanych chorych. Wynik ten jest zgodny z rezultatem jednego z badań nad łagodną elektrostymulacją³⁴, ale odmienny od wyników dwóch badań z zastosowaniem rękawicy stymulacyjnej u osób zdrowych³⁵ i po udarze mózgu³⁶, a także z wynikiem mojego wcześniejszego badania, ale przeprowadzonego z wykorzystaniem innej formy TENS³⁷. Ocena przydatności terapeutycznej tej metody wymaga zatem dalszych badań.

4.2. Neurostymulacja w terapii zaburzeń poznawczych po urazie głowy

Poza potencjalną przydatnością metod stymulacyjnych w neurorehabilitacji udaru, pewne nadzieje wiąże się z ich wykorzystaniem w terapii chorych po urazie głowy³⁸, którymi są często ludzie młodzi. Skutkami takiego urazu mogą być uszkodzenia ogniskowe (np.

stłuczenia, krwiaki wewnątrzczaszkowe) i bardziej ogólna patologia mózgu (np. rozlane uszkodzenie aksonów)²

Publikacja P5:

. Zmianom strukturalnym towarzyszą zwykle złożone zaburzenia aktywacyjne, dodatkowo zakłócające procesy neuronalne. Ich charakter zmienia się wraz z upływem czasu od uszkodzenia mózgu i zależy od pomyślnego bądź powikłanego przebiegu choroby pourazowej, a także działania czynników stymulacyjnych.

Leśniak Marcin, Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna, Członkowska Anna. 2014.

„Effects of repeated anodal tDCS coupled with cognitive training for patients with severe traumatic brain injury: A pilot randomized controlled trial”.

The Journal of Head Trauma Rehabilitation 29(3): E20-29,

jest jedną z pierwszych dotyczących efektywności NIBS u chorych po urazie czaszkowo- mózgowym.

W związku z tym, że najczęstszym następstwem urazu głowy, szczególnie powstałego w wypadku komunikacyjnym, są uszkodzenia czołowo-skroniowe, wśród skutków poznawczych dominują dysfunkcje uwagi, pamięci i zdolności wykonawczych²¹. Przypuszczalnie można na nie wpływać poprzez modulację grzbietowo-bocznej kory przedczołowej mózgu, która uczestniczy w regulacji uwagi wykonawczej i pamięci

20

operacyjnej, myślenia i rozwiązywania problemów oraz samokontroli aktywności poznawczo-behawioralnej ^21,39,40

Przesłanki te legły u podstaw badania przeprowadzonego z randomizacją, grupą kontrolną i podwójnie ślepą próbą, w którym uczestniczyli pacjenci z zaburzeniami uwagi i pamięci po ciężkim urazie głowy. Spośród 92 chorych, kryteria włączenia do badania spełniło, i zgodziło się w nim uczestniczyć, 23 osoby. Badani, w ciągu 3 tygodni trwania terapii, zostali poddani 15 sesjom faktycznej (1 mA, 10 min; n= 12) lub pozorowanej (1 mA, 25 s; n= 11) aktywującej A-tDCS, nakierowanej na lewą grzbietowo-boczną korę przedczołową. Bezpośrednio po zabiegach stymulacyjnych odbywały się treningi behawioralne (45-min). W pomiarze efektów interwencji wykorzystano baterię testów uwagi, pamięci operacyjnej i epizodycznej, które wykonano dwukrotnie przed terapią (3 tygodnie

przed terapią i bezpośrednio przed nią) i dwa razy po terapii (bezpośrednio po terapii i 4 miesiące później).

[P7].

Przeprowadzone elektrostymulacje, poza kilkoma skargami na lekkie mrowienie skóry głowy, nie spowodowały istotnych skutków ubocznych. Pomiary poprzedzające terapię pokazały, że obie grupy nie różniły się znacząco pod względem funkcji uwagowo- pamięciowych. Wyniki zebrane po terapii ujawniały, że grupa faktycznie stymulowana uzyskała wyższe wielkości efektów w sześciu z ośmiu mierzonych wskaźników, jednak różnice międzygrupowe nie były istotne statystycznie. Nieistotne statystycznie okazały się też różnice wyników zebranych po 4 miesiącach. Rezultaty te nie dostarczają zatem wystarczającego dowodu na potwierdzenie zakładanych hipotez. Zachęcają jednak do dalszych badań ze względu na wyraźnie większe wielkości efektów po faktycznej A-tDCS.

5. Aktualny status technik nieinwazyjnej stymulacji układu nerwowego w terapii chorych z zaburzeniami poznawczymi

W publikacji P7:

Polanowska Katarzyna, Iwański Szczepan. 2019. „Neurostymulacja w terapii chorych z niepostępującymi zaburzeniami poznawczymi.” W: Joanna Seniów (red.). Terapia neuropsychologiczna dorosłych chorych z uszkodzeniem mózgu. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii, s. 272-297,

21

opisałam kolejne, wprowadzone w ostatnich latach, techniki NIBS pod względem ich wariantów i parametrów, a także bezpieczeństwa, uciążliwości stosowania oraz ewentualnych skutków niepożądanych. Wśród nich znajdują się metody wykorzystujące bodźce elektryczne, takie jak:

- tDCS o wysokiej rozdzielczości (high definition-transcranial direct current stimulation, HD-tDCS);

- przezczaszkowa stymulacja prądem zmiennym (transcranial alternating current stimulation, tACS);

- przezczaszkowa stymulacja „szumem elektrycznym” (transcranial random noise stimulation, tRNS),

Są też techniki opierające się na impulsach magnetycznych, do których – poza klasyczną powtarzaną przezczaszkową stymulacją magnetyczną (repetitive transcranial magnetic stimulation, rTMS) – należą:

- stymulacja „seriami theta” (theta burst stimulation, TBS);

- stymulacja „seriami cztero-pulsowymi” (quadri-pulse stimulation, QPS).

Jednak z punktu widzenia praktyki rehabilitacyjnej najważniejszą częścią pracy jest analiza eksperymentów oceniających skuteczność najpopularniejszych metod NIBS w terapii poznawczej, opublikowanych do 2018 r. Jedna z tych metod – tDCS, jest przedmiotem moich badań. Jej zastosowanie w wariancie aktywującym u chorych z afazją nie potwierdziło pozytywnego wpływu tDCS na sprawność językową we wczesnym okresie rehabilitacji [P3]

lub nie dostarczyło wystarczającego na to dowodu [P4]. W publikacji podkreślam, że podobne wnioski można znaleźć w przeglądach systematycznych i meta-analizach^15,41,42

Zakładanych hipotez nie potwierdziły też nasze badania nad zastosowaniem A-tDCS w terapii pourazowych dysfunkcji uwagi i pamięci [P5]. Ze względu na fakt, iż poza naszym doniesień z danego tematu. Ich autorzy uważają, że badań nad tDCS w afazji jest wciąż za mało, obejmowały zbyt małe grupy chorych i były nazbyt heterogoniczne (różne zespoły afatyczne i stopnie nasilenia objawów, stadia choroby mózgu, warianty, parametry oraz cele stymulacji, badane zmienne i kryteria ich oceny), by w oparciu o nie formułować określone rekomendacje.

22

badaniem znane są wyniki tylko jednego analogicznego eksperymentu⁴³

W końcowej części pracy zwracam uwagę, że dalsze badania mogą pomóc w wykazaniu znaczenia tDCS i innych form NIBS, szczególnie gdy będą w nich analizowane ważne zmienne dla zdrowienia po uszkodzeniu mózgu. Najbardziej istotne w tym względzie są zależności między stymulacją (intensywność, miejsce i zasięg działania bodźców stymulacyjnych, czas i częstość zabiegów, liczba sesji stymulacyjnych, trwałość efektu postymulacyjnego) a charakterystyką uszkodzenia mózgowego (rozmiar i lokalizacja patologii, stadium choroby) oraz jego skutkami poznawczymi (rodzaj i ciężkość zaburzeń, współistniejące dysfunkcje rzutujące na sprawność poznawczą)

, zagadnienie to nie było analizowane zbiorczo.

23,44

.

6. Wnioski z cyklu publikacji

1.

2. Wyniki moich badań nie dostarczyły wystarczającego dowodu na to, że prowadzona po uszkodzeniu mózgu ośrodkowa neuromodulacja ma istotne znaczenie dla poziomu sprawności funkcji poznawczych. Istotnej statystycznie różnicy na korzyść chorych faktycznie stymulowanych nie odnotowano ani po wielokrotnych stymulacjach metodą A- tDCS systemu językowego u chorych z afazją poudarową [P3, P4], ani po stymulacji sieci uwagowo-pamięciowych u chorych po urazie głowy [P5]. Jednak odnotowane większe wielkości efektu terapeutycznego u chorych z afazją niepłynną [P4] i chorych z zaburzeniami uwagi i pamięci [P5] są zachętą do dalszych badań.

Użyteczność terapeutyczna technik ośrodkowej i obwodowej nieinwazyjnej neurostymulacji jest wciąż badana eksperymentalnie.

3. W przypadku stymulacji obwodowego układu nerwowego z wykorzystaniem TENS, badanie nie pokazało nawet tendencji do większej poprawy uwagi wzrokowo- przestrzennej u chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowym [P6].

4. Potrzebne są dalsze badania opisanych technik, potwierdzające ich efektywność w praktyce klinicznej przy jednoczesnym zagwarantowaniu ich bezpieczeństwa, dobrej tolerancji i minimalizacji skutków niepożądanych u chorych.

23

5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo–badawczych

a. Osiągnięcia przed uzyskaniem stopnia doktora nauk medycznych

W okresie poprzedzającym obronę pracy doktorskiej zostałam autorem lub współautorem 30 publikacji, na które składają się:

 2 prace oryginalne w czasopismach zagranicznych znajdujących się w bazie JCR z IF;

 1 praca oryginalna w czasopiśmie polskim nieindeksowanym w bazie JCR;

 6 prac poglądowych w czasopismach polskich nieindeksowanym w bazie JCR;

 1 praca grupy roboczej w czasopiśmie polskim nieindeksowanym w bazie JCR;

 2 rozdziały książkowe;

 1 rozprawa doktorska;

 2 prace opublikowane jako materiały konferencyjne w czasopismach znajdujących się w bazie JCR;

 5 prac opublikowanych jako materiały konferencyjne w czasopismach nieindeksowanych w bazie JCR;

 1 streszczenie z referatu na konferencji międzynarodowej;

 6 streszczeń z referatów na konferencjach krajowych;

 2 streszczenia z doniesień na konferencjach międzynarodowych prezentowanych w postaci plakatu;

 1 praca popularno-naukowa².

Większości moich publikacji dotyczyła poudarowych i pourazowych zaburzeń poznawczo-behawioralnych oraz form terapii cierpiących na nie chorych.

Obraz kliniczny rzadkich dysfunkcji poznawczych omówiłam w klinicznych studiach przypadków pacjentów z dominującą agnozją wzrokową [“The cognitive impairments due to the occipito-parietal brain injury after gunshot. A successful neurorehabilitation case study”;

Zał. 5: 1] i apraksją [„Izolowany zespół zaburzeń poznawczych u pacjenta z obustronnym uszkodzeniem okolic ciemieniowo-potylicznych w wyniku kolejnych udarów mózgu. Opis przypadku”; Zał. 5: 3].

Opublikowałam prace poglądowe na temat zaburzeń samoświadomości objawów

2 Szczegółowe zestawienie prac i doniesień naukowych opublikowanych przed doktoratem znajduje się w Załączniku 5.

24

chorobowych [„Zaburzenia samoświadomości objawów chorobowych w nabytym uszkodzeniu mózgu w kontekście rehabilitacji”; Zał. 5: 5], zaniedbywania wzrokowego [„Obraz kliniczny i diagnostyka zespołu zaniedbywania jednostronnego”; Zał. 5: 7] i zaniedbywania motorycznego [„Motoryczny wariant zespołu zaniedbywania jednostronnego w następstwie uszkodzenia mózgu”; Zał. 5: 9]. Tematykę tej ostatniej dysfunkcji podjęłam również w rozdziale książkowym [„Zespół jednostronnego zaniedbywania motorycznego - obraz kliniczny i wskazówki terapeutyczne”; Zał. 5: 11].

Zagadnienia rehabilitacji neuropsychologicznej omówiłam ze współautorami w pracy poglądowej [„Rehabilitacja chorych z behawioralnymi konsekwencjami uszkodzenia mózgu”;

Zał. 5: 6] i rozdziale książkowym [„Neuropsychologiczna rehabilitacja pacjentów z zaburzeniami poznawczymi wynikającymi z pourazowej patologii mózgu”; Zał. 5: 12].

Konkretne formy terapii neuropsychologicznej przedstawiłam w pracy na temat usprawniania chorych z dysfunkcjami wykonawczymi [„Rehabilitacja neuropsychologiczna chorych z zaburzeniami tzw. funkcji wykonawczych spowodowanymi przedczołowymi uszkodzeniami mózgu”; Zał. 5: 4] oraz pracach dotyczących terapii objawów zespołu zaniedbywania [„W poszukiwaniu metod rehabilitacji chorych z zespołem zaniedbywania - przegląd zagadnień”; „Zespół jednostronnego zaniedbywania motorycznego - obraz kliniczny i wskazówki terapeutyczne”; Zał. 5: 8, 11]. Problemy rehabilitacji chorych z dysfunkcjami poznawczymi popularyzowałam na konferencjach krajowych i zagranicznych [Zał. 5: 16-27].

Współtworzyłam również komputerowy program do terapii chorych z afazją zwany

„AfaSystem” [Zał. 5: 24, 26, 30]. Został on wyprodukowany przez firmę Harpo Sp. zo.o.

(http://afasystem.info.pl/) i wdrożony w wielu placówkach rehabilitacyjnych w całej Polsce (Deklaracja zgodności CE: WM/RWM/410/06001768,2007). Poza tą formą wdrożenia, Afasystem może być użytkowany przez chorych w warunkach domowych.

Zwieńczeniem realizowanego w tym okresie projektu badawczego było napisanie rozprawy doktorskiej [Zał. 5: 13] i opublikowanie pracy:

Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna, Paprot Ewa, Leśniak Marcin, Członkowska Anna. 2009. „Left-hand somatosensory stimulation combined with visual scanning training in rehabilitation for post-stroke hemineglect: A randomised, double-blind study”. Neuropsychological Rehabilitation 19(3): 364-382 [Zał. 5: 2].

Publikacja ta dotyczy nowatorskiej formy rehabilitacji neuropsychologicznej pacjentów z lewostronnym zaniedbywaniem wzrokowym, która polega na rozszerzeniu rutynowego treningu przeszukiwania wzrokowego o poza-standardową interwencję stymulacji somatosensorycznej.

25

W badaniu, przeprowadzonym z randomizacją, grupą kontrolną i podwójnie ślepą próbą, wzięło udział 40 chorych, u których w ciągu miesiąca przeprowadzono 20 sesji 45- min. treningu behawioralnego, połączonego przez pierwsze 30 min z elektrostymulacją czuciową lewej ręki (średnia intensywność prądu: 14,35 mA, 30 min; n= 20) lub stymulacją pozorowaną (brak przepływu prądu, 30 min; n= 20). Do pomiaru wpływu pojedynczej (pierwszej) stymulacji oraz efektu całego cyklu stymulacji wykorzystano testy wykreślania celów wzrokowych i zadanie czytania liter.

Porównania wyników obu grup pokazały, że choć pojedyncza stymulacja nie miała znaczenia funkcjonalnego, to wielokrotne sesje stymulacyjne wiązały się z istotną statystycznie poprawą przeszukiwania wzrokowego u chorych. Płynąca stąd wskazówka o większej efektywności interwencji opartych o różne podejścia terapeutyczne niż

„monoterapie” stała się dla mnie podstawą do dalszych badań nad tzw. terapiami kombinowanymi.

b. Osiągnięcia po uzyskaniu stopnia doktora nauk medycznych z wyłączeniem publikacji wchodzących w skład osiągnięcia naukowego

Od czasu uzyskaniu stopnia naukowego doktora nauk medycznych, poza pracami składającymi się na prezentowane osiągnięcie naukowe, zostałam autorem lub współautorem 43 prac, którymi są:

 2 prace oryginalne w czasopismach zagranicznych znajdujących się w bazie JCR z IF;

 2 prace oryginalne w czasopismach polskich znajdujących się w bazie JCR z IF;

 1 praca oryginalna w czasopiśmie polskim nieindeksowanym w bazie JCR;

 5 prac poglądowych w czasopismach polskich nieindeksowanym w bazie JCR;

 3 rozdziały książkowe;

 3 hasła encyklopedyczne;

 2 prace opublikowane jako materiały konferencyjne w czasopismach znajdujących się w bazie JCR;

 2 streszczenia z referatów na konferencjach międzynarodowych;

 13 streszczeń z referatów na konferencjach krajowych;

 8 streszczeń z doniesień na konferencjach zagranicznych prezentowanych w postaci plakatu;

26

 1 streszczenie z doniesienia prezentowanego na konferencji krajowej w postaci plakatu;

 1 praca popularno-naukowa.³

1. Główne tematy prac, opublikowanych po doktoracie, które nie weszły w skład osiągnięcia naukowego

1.1. Poudarowe zaburzenia poznawcze i ich terapia

Po doktoracie pogłębiałam swą wiedzę na temat nabytych w dorosłości zaburzeń poznawczych i ich terapii.

Pod kierownictwem Prof. Joanny Seniów i we współpracy z psychologami Pracowni Psychofizjologii Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego, uczestniczyłam w badaniu nad zależnościami między wartością emocjonalną bodźców wzrokowych a ich spostrzeganiem przez chorych z lewostronnym zaniedbywaniem wzrokowym. Badanie zostało wykonane z zastosowaniem obrazowania mózgu metodą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Jego wyniki, przedstawione w publikacji:

Grabowska Anna, Marchewka Artur, Seniów Joanna, Polanowska Katarzyna, Jednoróg Katarzyna, Królicki Leszek, Kossut Małgorzata, Członkowska Anna. 2011.

„Emotionally negative stimuli can overcome attentional deficits in patients with visuo-spatial hemineglect”. Neuropsychologia 49(12): 3327-3337 [Zał. 6: 1],

potwierdziły większą wykrywalność bodźców emocjonalnych niż neutralnych w obrębie zaniedbywanej części przestrzeni, a także pokazały, że odbiór bodźców emocjonalnych wiązał się ze wzrostem aktywacji okolic przyhipokampowych i przedniego rejonu obręczy półkuli prawej. Dalsze analizy behawioralno-anatomiczne pozwoliły postawić hipotezę o tym, że korzystna rola emocjonalności obrazu w „przezwyciężaniu” objawów zaniedbywania wynika z aktywacji sieci czołowo-limbicznych mózgu, w tym czołowych struktur neuronalnego systemu uwagi.

3 Szczegółowe zestawienie prac i doniesień naukowych opublikowanych po doktoracie znajduje się w Załączniku 6.

27

Tematykę obrazu klinicznego afazji poudarowej przedstawiałam w pracy poglądowej [„Wskazania do hospitalizacji w przypadku zaburzeń komunikacji słownej”; Zał. 6: 9]

i opisałam w hasłach encyklopedycznych [„Afazja”, „Afazja Broki”; Zał. 6: 14, 15].

Rzadko rozpatrywane w literaturze polskiej zagadnienie apraksji mowy, oraz problem różnicowania tego zaburzenia z innymi nieprawidłowościami komunikacji słownej, przedstawiłam w klinicznym studium przypadku [„Post-stroke pure apraxia of speech – A rare experience”; Zał. 6: 4], pracy poglądowej [„Nabyta apraksja mowy - obraz kliniczny i diagnostyka różnicowa”; Zał. 6: 10] i haśle encyklopedycznym [„Apraksja mowy”; Zał. 6:

16].

Jako współautor pisałam też o zaburzeniach poznawczych ujawniających się w zakresie spostrzegania wzrokowego [„Zaburzenia spostrzegania wzrokowego po udarze mózgu”; Zał.

6: 7].

Celem popularyzacji zagadnień rehabilitacji neuropsychologicznej opublikowałam pracę o patomechanizmach zaniedbywania wzrokowo-przestrzennego i powiązanych z nimi metodach terapii [„Patomechanizm zaniedbywania wzrokowo-przestrzennego w kontekście metod terapii; Zał. 6: 6], rozdział książkowy o terapii chorych z zespołem zaniedbywania [„Terapia chorych z zespołem zaniedbywania”; Zał. 6:11], a także prace o odbudowie funkcji językowych po udarze mózgu i różnorodnych sposobach terapii mowy i języka [„Mechanizmy odbudowy funkcji językowych po udarze mózgu”; „Zaburzenia komunikacji słownej i możliwości ich terapii”, „Terapia chorych z afazją”; Zał. 6: 8, 12,13].

Poza przedstawionymi pracami wciąż realizuję projekty badawcze dotyczące wpływu różnych typów neurostymulacji na funkcjonowanie poznawcze. Aktualnie uczestniczę w przygotowywaniu publikacji z zakończonych już badań nad efektywnością dodania rTMS do terapii behawioralnej u chorych z poudarowym zaniedbywaniem wzrokowym. Wyniki tego eksperymentu zostały już opublikowane w recenzowanych materiałach z konferencji międzynarodowej [Zał. 6: 17] i streszczeniach referatów, wygłoszonych na konferencji zagranicznej [Zał. 6: 18] i krajowej [Zał. 6: 33].

28

1.2. Dysfunkcje mózgowe po nagłym zatrzymaniu krążenia i związane z nimi potrzeby neurorehabilitacyjne

W ramach współpracy II Kliniki Neurologicznej IPiN z I Katedrą i Kliniką Kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego uczestniczyłam w projekcie badań następstw neuropsychologicznych i neurologicznych nagłego poza-szpitalnego zatrzymania krążenia (out-of-hospital cardiac arrest, OHCA). Celem tego projektu było poszerzenie ograniczonego zakresu danych na temat natury i dynamiki dysfunkcji mózgowych po OHCA, a w szczególności związanych z nimi potrzeb neurorehabilitacyjnych.

Jak wiadomo, rozlane uszkodzenie mózgu jest głównym elementem tzw. zespołu poresuscytacyjnego, który odpowiada za wysoką śmiertelność lub poważne zaburzenia poznawczo-behawioralne i percepcyjno-motoryczne prowadzące do niepełnosprawności^45,46

Polanowska Katarzyna, Sarzyńska-Długosz Iwona, Paprot Agnieszka, Sikorska Świetlana, Seniów Joanna, Karpiński Grzegorz, Kowalik Robert, Opolski Grzegorz., Członkowska A. 2014. „Neuropsychological and neurological sequelae of out-of- hospital cardiac arrest and the estimated need for neurorehabilitation:

A prospective pilot study [Neuropsychologiczne i neurologiczne konsekwencje pozaszpitalnego nagłego zatrzymania krążenia z oszacowaniem potrzeb neurorehabilitacyjnych: prospektywne badanie pilotażowe]”. Kardiologia Polska 72(9): 814-822 [Zał. 6: 3].

. Prospektywne badanie pozwoliło zebrać interesujące nas informacje, które zostały przedstawione w pracy:

W przeprowadzonym badaniu, chorzy – u których udało się przywrócić funkcje życiowe po OHCA (n= 69) i przeżyli ostrą fazę choroby, a także spełnili kryteria włączenia do badań (n= 29) – zostali podani ocenom neuropsychologicznym (uwaga, pamięć, zdolności wykonawcze, językowe i wzrokowo-przestrzenne), badaniom neurologicznym (nerwy czaszkowe, siła i napięcie mięśniowe, odruchy głębokie, czucie, funkcje móżdżku, chód) i ogólnym ocenom funkcjonowania psychofizycznego w czterech punktach czasowych:

w pierwszych dniach po incydencie oraz 3, 6 i 12 miesięcy później.

Wyniki kolejnych pomiarów i ocen pokazały, że wśród chorych zdolnych do współpracy w badaniu neuropsychologicznym od 100% (wczesny okres po OHCA) do 57% (12 miesięcy po OHCA) wykazywało istotne klinicznie zaburzenia poznawcze, współistniejące zwykle z podstawowymi deficytami neurologicznymi. Najczęstszym i najpoważniejszym problemem okazały się zaburzenia pamięci. Mniej nasilone i częste były

29

dysfunkcje wykonawcze, uwagowe, językowe i wzrokowo-przestrzenne. Z kolei, częstość podstawowych deficytów percepcyjno-ruchowych wahała się od 88% (wczesna faza po OHCA) do 43% (12 miesięcy po OHCA). Chociaż wymienione zaburzenia cechowała tendencja do zmniejszania się wraz z upływem czasu, to po roku od zachorowania ponad 50%

pacjentów wciąż ujawniało deficyty, a ponad 30% było znacznie niesprawnych.

Wyniki badań przeprowadzonych w 3 miesiącu od OHCA pokazały, że aż 76%

badanych chorych wymagało neurorehabilitacji. Najczęściej mieli oni wskazania do terapii neuropsychologicznej, rzadziej do jednoczesnej terapii neuropsychologicznej i fizjoterapii.

Dane te pozwoliły oszacować, że w Polsce rocznie ok. 800 osób po OHCA może cierpień z powodu zaburzeń neurologicznych, które wymagają specjalistycznej rehabilitacji. Biorąc pod uwagę ich stan somatyczny (w tym chorobę serca), zasadne byłoby tworzenie centrów leczenia i neurorehabilitacji przeznaczonych dla tej szczególnej grupy pacjentów.

Poza powyższą pracą, opis zaburzeń poznawczo-behawioralnych po OHCA przedstawiałam w klinicznym studium przypadku [Konsekwencje poznawczo-behawioralne nagłego zatrzymania krążenia. Studium przypadku”; Zał. 6: 5], a także popularyzowałam na konferencjach krajowych [Zał. 6: 29] i w trakcie szkoleń dla pracowników ochrony zdrowia.

1.3. Zaburzenia poznawczo-behawioralne w rzadkich, genetycznych chorobach mózgu

Poza diagnostyką i terapią neuropsychologiczną chorych z niepostępującymi chorobami mózgu, interesuję się również problematyką zaburzeń powstałych w przebiegu rzadkich genetycznych chorób, prowadzących zwykle do narastania patologii mózgowej. W ramach tych zainteresowań opublikowałam kliniczne studium przypadku:

Polanowska Katarzyna Ewa, Dzieżyc Karolina, Rosewich Hendrik, Ohlenbusch Andreas, Seniów Joanna Barbara. 2018. “Alternating hemiplegia of childhood in two adult patients with a mild syndrome”. Cognitive and Behavioral Neurology 31(4): 214-219 [Zał. 6: 2],

w którym opisałam dwóch dorosłych polskich chorych z rozpoznaniem naprzemiennego porażenia dziecięcego (alternating hemiplegia of childhood, AHC), potwierdzonego badaniem genetycznym ujawniającym mutacje w genie ATP1A3.

AHC to bardzo rzadki (u ok. 1 osoby na 1, 000, 000 urodzeń) przewlekły zespół zaburzeń neurorozwojowych, który ujawnia się poniżej 18 miesiąca życia i charakteryzuje

30

nawracającymi atakami niedowładu połowiczego i/lub dystonii połowiczej, a także różnorodnymi innymi objawami napadowymi (zaburzenia okoruchowe, dysfunkcje autonomicznego układu nerwowego, faktyczne napady padaczkowe). Większość chorych ma też poważne problemy intelektualne i emocjonalno-osobowościowe^47–49

Chociaż obraz kliniczny choroby jest zwykle dramatyczny i wiąże się z poważną niepełnosprawnością, zdarzają się pacjenci z relatywnie łagodną odmianą zespołu i tacy, których objawy nie odpowiadają wszystkim ustalonym kryteriom klinicznym. Opisowi dwóch takich chorych poświęcony jest artykuł. Odstępstwem od typowej prezentacji AHC jest w ich przypadku przeciętny lub niemal przeciętny poziom intelektualny, co w danym zespole zdarza się bardzo rzadko. Przy takim poziomie sprawności intelektualnej, występowanie nasilonych zaburzeń ruchowych i trudności w mówieniu wiąże się z narastaniem problemów emocjonalno-afektywnych oraz trudnościami w adaptacji do normalnego dorosłego życia.

.

Poza tą pracą, w ramach badań statutowych Instytutu Psychiatrii i Neurologii, uczestniczę w badaniach neuropsychologicznych chorych z dziedziczną mózgową autosomalnie dominującą arteriopatią z podkorowymi zawałami i leukoencefalopatią (cerebral autosomal dominant arteriopathy with subcortical infarcts and leukoencephalopathy, CADASIL) oraz chorych z neurodegeneracją związaną z białkiem błony mitochondrialnej (mitochondrial membrane protein-associated neurodegeneration, MPAN).

1.4. Diagnostyka neuropsychologiczna w nowych formach leczenia chorób neurozwyrodnieniowych

Najnowszym kierunkiem realizowanych przeze mnie i współpracowników badań są analizy funkcjonowania poznawczego chorych, którzy są leczeni metodą głębokiej stymulacji mózgu z powodu choroby Parkinsona.

31

2. Udział w projektach badawczych

2.1. Realizacja tematów statutowych IPiN

1 Wykonawca w badaniu statutowym IPiN pt.: „Mechanizmy neurodegeneracji i neuroplastyczności w ośrodkowym układzie nerwowym. Etiopatogeneza i leczenie wybranych chorób układu nerwowego – udar mózgu, choroba Wilsona, stwardnienie rozsiane, choroby zwyrodnieniowe”

- lata realizacji: 2010 – 2011 r.

- nr projektów w kolejnych latach: 35; 30

2 Wykonawca w badaniu statutowym IPiN pt.: „Mechanizmy neurodegeneracji i neuroplastyczności w ośrodkowym układzie nerwowym. Etiopatogeneza i leczenie wybranych chorób układu nerwowego – udar mózgu, choroba Wilsona, stwardnienie rozsiane, choroby zwyrodnieniowe”

- lata realizacji: 2012 – 2015 r.

- nr projektów w kolejnych latach: 501-021-12030; 501-021-13030; 501-021-14030;

501-021-15030

3 Wykonawca w badaniu statutowym IPiN pt.: „Mechanizmy neurodegeneracji i neuroplastyczności w ośrodkowym układzie nerwowym. Etiopatogeneza i leczenie wybranych chorób układu nerwowego – udar mózgu, choroba Wilsona, stwardnienie rozsiane, choroby zwyrodnieniowe”

- lata realizacji: 2016 – 2019 r.

- nr projektów w kolejnych latach: 501-021-16016, 501-021-17016, 501-021-18016 4 Kierownik zadania badawczego pt.: „Charakterystyka funkcjonowania

poznawczego i emocjonalno-afektywnego chorych z dziedziczną mózgową arteriopatią z udarami podkorowym i leukoencefalopatią (CADASIL)”, realizowanego w ramach badania statutowego IPiN pt.: „Mechanizmy neurodegeneracji i neuroplastyczności w ośrodkowym układzie nerwowym.

Etiopatogeneza i leczenie wybranych chorób układu nerwowego – udar mózgu,

32

choroba Wilsona, stwardnienie rozsiane, choroby zwyrodnieniowe”

- lata realizacji: 2017 – 2018 r.

- nr projektów w kolejnych latach: 501-021-17016, 501-021-18016

2.2. Realizacja projektów grantowych

1 Wykonawca w grancie Komitetu Badań Naukowych pt.: „System wspieranej komputerowo terapii afazji”

- grant KBN nr 6 PO5 2002/5927 - lata realizacji: 2002 – 2005 r.

2 Wykonawca w grancie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt.:

„Funkcjonalne obrazowanie mózgu w procesie rehabilitacji chorych z poudarowym zespołem zaniedbywania”

- grant MNiSW nr 2 PO5D 030 29 - lata realizacji: 2005 – 2008 r.

3 Kierownik grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt.: „Przezczaszkowa elektrostymulacja w rehabilitacji chorych z afazją poudarową”

- grant MNiSW nr NN 404 100136 - lata realizacji: 2009 – 2012 r.

4 Wykonawca w grancie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt.:

„Wykorzystanie przezczaszkowej stymulacji prądem stałym w rehabilitacji pacjentów z pourazowymi zaburzeniami pamięci”

- grant MNiSW nr NN404 161137 - lata realizacji: 2009 – 2012 r.

5 Udział w realizacji grantu Narodowego Centrum Nauki pt.: „Wpływ przezczaszkowej stymulacji magnetycznej łączonej z behawioralnym treningiem przeszukiwania wzrokowego w rehabilitacji chorych z poudarowym zespołem

33

zaniedbywania wzrokowo-przestrzennego. Badanie pilotażowe, randomizowane, podwójnie zaślepione, kontrolowane placebo”

- grant NCN (konkurs Preludium), MNiSW nr NN404 161137 - lata realizacji: 2013 – 2017 r.

6 Wykonawca w grancie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju pt.: „Aplikacja do wspomagania terapii dysfunkcji przedczołowych”

- grant NCBiR nr POIR.01.01.01-00-0978/17-00 - lata realizacji: 2018 – 2021 r.

2.3. Realizacja innych projektów badawczych niż projekty statutowe i grantowe

1 Wykonawca w projekcie badawczym pt.: „Długofalowe monitorowanie funkcjonowania poznawczego u osób z chorobą Parkinsona leczonych głęboką stymulacją mózgu

- badanie własne

- lata realizacji: 2018 – 2022 r.

2 Wykonawca w projekcie badawczym pt.: „Zdrowie psychiczne i seksualne pacjentów z chorobą Wilsona”

- badanie własne

- lata realizacji: 2018 – 2022 r.

3 Kierownik złożonego do Komisji Bioetycznej IPiN (31.07.2018 r.) projektu badawczego pt.: „Przezczaszkowa elektrostymulacja i Cerebrolizyna w rehabilitacji chorych z afazją poudarową”

- badanie własne

34

3. Nagrody za osiągnięcia naukowe

14 czerwca 2012 r.: Wyróżnienie Instytutu Psychiatrii i Neurologii w dziedzinie badań psychologicznych i społecznych im. Prof. Stefana Ledera, przyznane przez Radę Naukową IPiN za publikację:

Grabowska Anna, Marchewka Artur, Seniów Joanna, Polanowska Katarzyna, Jednoróg Katarzyna, Królicki Leszek, Kossut Małgorzata, Członkowska Anna. 2011.

„Emotionally negative stimuli can overcome attentional deficits in patients with visuo- spatial hemineglect”. Neuropsychologia 49(12): 3327-3337.

- DOI: 10.1016/j.neuropsychologia.2011.08.006.

- Wskaźnik IF: 3.636; Punktacja MNiSW: 40.000

02 października 2014 r.: Wyróżnienie Instytutu Psychiatrii i Neurologii w dziedzinie badań psychologicznych i społecznych im. Prof. Stefana Ledera, przyznane przez Radę Naukową IPiN za publikację:

Leśniak Marcin, Polanowska Katarzyna, Seniów Joanna, Członkowska Anna. 2014.

„Effects of repeated anodal tdcs coupled with cognitive training for patients with severe traumatic brain injury: A pilot randomized controlled trial”. The Journal of Head Trauma Rehabilitation 29(3): E20-29.

-

DOI: 10.1097/HTR.0b013e318292a4c2.

- Wskaźnik IF: 2.920 Punktacja MNiSW: 45.000

6. Piśmiennictwo

1. Hurtado, O. et al. Neurorepair versus neuroprotection in stroke. Cerebrovasc. Dis. 21 Suppl 2, 54–63 (2006).

2. Radek, A. & Radek, M.Urazy czaszkowo-mózgowe. Neurol. Dypl. 1 (2016) https://podyplomie.pl/neurologia/20561,urazy-czaszkowo-mozgowe

3. Moss, A. & Nicholas, M. Language rehabilitation in chronic aphasia and time