Polski rynek medyczny z pewnoÊcià odczuwa∏ brak no- woczesnej monografii, w której w sposób kompleksowy przedstawiono by zagadnienia zwiàzane ze skriningiem i diagnostykà nowotworów, a w szczególnoÊci raka p∏asko- nab∏onkowego szyjki macicy. WiadomoÊç o wydaniu takiej monografii przyjà∏em z wielkà satysfakcjà, szczególnie widzàc jej bardzo atrakcyjnà szat´ graficznà.
Wydana pod redakcjà Józefa Szamborskiego mono- grafia sk∏ada si´ z trzech, odr´bnych pod wzgl´dem tema- tyki i autorstwa cz´Êci: Histopatologia (A. P´czek i P.
Bobkiewicz), Cytodiagnostyka (J. Faryna) i Kolposkopia (P. Knapp). Ponadto obszerne wprowadzenie do mono- grafii stanowi rozdzia∏ autorstwa redaktora ksià˝ki. W od- czuciu oceniajàcego, rozdzia∏ ten jest zbyt obszerny jako wprowadzenie i nie jest w pe∏ni zrozumia∏y cel tego roz- dzia∏u. Korzystniejszym by∏oby przedstawienie rozdzia∏u koƒcowego, w którym z ró˝nych punktów widzenia – gine- kologa, patologa i lekarza rodzinnego, przedstawiono by algorytmy post´powania skriningowego, diagnostyczne- go i leczniczego w nowotworach szyjki macicy.
W rozdziale poÊwi´conym histopatologii autorzy bar- dzo przejrzyÊcie przedstawili morfologi´ zmian przedno- wotworowych i nowotworowych szyjki macicy. Omówiono równie˝ zmiany patologiczne, których znajomoÊç jest po- trzebna w diagnostyce ró˝nicowej zmian patologicznych, wykrywanych w czasie badaƒ skriningowych. Rozdzia∏
ten, z nielicznymi wyjàtkami, ilustrowany jest w∏aÊciwie dobranymi i dobrymi technicznie zdj´ciami. Nie wiadomo tylko, dlaczego autorzy tego rozdzia∏u przypisujà Ri- chards'owi wprowadzenie systemu Bethesda, a ÊciÊlej wprowadzenie okreÊlenia SIL (squamous intraepithelial lesions) dla zmian przednowotworowch szyjki macicy. Ri- chards pod wp∏ywem systemu Bethesda zmodyfikowa∏
swojà terminologi´ zmian przednowotworowych szyjki macicy CIN, proponujàc podzia∏ dwustopniowy: low gra- de CIN i high grade SIL.
Rozdzia∏ zatytu∏owany „Cytodiagnostyka” poÊwi´- cony jest ró˝nym aspektom cytologii z∏uszczeniowej, nie tylko jako metody skriningowej w raku szyjki macicy, ale równie˝ jako metody diagnostyki cytohormonalnej. Po- dobnie jak w pozosta∏ych rozdzia∏ach tej monografii ,wy- soko oceniam dobre ilustracje, co w ksià˝ce poÊwi´conej
patomorfologii jest nie tylko wa˝nym, ale byç mo˝e naj- wa˝niejszym elementem wydawniczym.
Tekst tego rozdzia∏u zawiera jednak szereg niejasno- Êci i nieÊcis∏oÊci merytorycznych. Po pierwsze, zdaniem oceniajàcego zbyt wiele miejsca poÊwi´cono cytodiagno- styce hormonalnej, której wartoÊç ma szereg ograniczeƒ.
Bardzo istotnym niedociàgni´ciem tego rozdzia∏u jest brak wnikliwego przedstawienia i omówienia zagadnie- nia dotyczàcego oceny jakoÊci rozmazów. Wprowadze- nie i szeroka akceptacja systemu Bethesda zwiàzana by∏a z tym w∏aÊnie elementem sk∏adowym raportu cytologicz- nego. Niezb´dnym by∏oby podanie, za zmodyfikowanym w 1991 roku systemem Bethesda, szczegó∏owych kryte- riów tej oceny. W modyfikacji tej, która w ogóle nie jest wspomniana w tekÊcie, szczegó∏owo przedstawiono kryte- ria uznania rozmazu za: 1) odpowiedni do oceny, 2) mo˝- liwy do oceny, ale którego wartoÊç jest ograniczona, jak te˝ 3) nieodpowiedni z uwagi na sk∏ad komórkowy rozma- zu, lub te˝ jego stan techniczny. Zbyt ma∏o miejsca, zarów- no tekstu, jak i ilustracji, poÊwi´cono zmianom patolo-
„Diagnostyka szyjki macicy. Histopatologia. Cytologia. Kolposkopia”
pod redakcjà Józefa Szamborskiego
Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2001, stron 225, ISBN 83-200-2505-2
Oceny ksià˝ek • Book reviews
NOWOTWORY Journal of Oncology •2002 •volume 52 Number 1 •64–65
65
gicznym nab∏onka (dysplazja, rak). Uwa˝am, ˝e proponu- jàc i propagujàc system Bethesda – a takie odnios∏em wra˝enie, czytajàc ten rozdzia∏ – nale˝a∏oby znacznie wi´- cej miejsca poÊwi´ciç zagadnieniom ASCUS i AGUS.
Tym zagadnieniom poÊwi´cono mi´dzy innymi ostatnià modyfikacj´ systemu Bethesda, która mia∏a miejsce w 2001 roku.
Autorowi z regu∏y sprawia satysfakcj´, gdy jest cy- towany w publikacjach, ale cytowanie to winno byç zgod- ne z treÊcià i intencjà tekstu oryginalnego. W skrypcie dla cytotechników, wydanym w 1991 roku (cytowanym wielokrotnie w tym rozdziale) istotnie przedstawi∏em zbiorcze, na podstawie piÊmiennictwa kryteria odnoszàce si´ do klasyfikacji Papanicolaou, ale nie poda∏em, ˝e do grupy III zaliczaç nale˝y komórki z cechami dyskariozy, jak to cytowano w monografii na stronie 116.
Autor rozdzia∏u III zaznacza, ˝e system Bethesda wymusza okreÊlanie stanu hormonalnego podczas oceny rozmazu. Nie jest to Êcis∏e stwierdzenie, poniewa˝ mate- ria∏em w∏aÊciwym do oceny rozmazu w skriningu onkolo- gicznym jest materia∏ pobrany z tzw. strefy przejÊciowej, który nie jest odpowiednim materia∏em do oceny stanu hormonalnego.
Rozdzia∏ poÊwi´cony kolposkopii, to w zasadzie atlas bardzo dobrych fotografii, ilustrujàcych szerokà gam´
zmian patologicznych, stwierdzanych w obrazach kolpo- skopowych i bardzo zwi´z∏y tekst, b´dàcy zarówno wpro- wadzeniem do kolposkopii, jak te˝ omawiajàcy podsta- wowe kryteria oceny i diagnostyki. Zdaniem oceniajàcego, który zawsze z szacunkiem odnosi si´ do tradycji i historii, równie˝ w medycynie, stosowanie w rozdziale tym w opi- sach ilustracji okreÊleƒ cytologicznie III stopieƒ lub roz- poznanie cytologiczne IV stopieƒ wg Papanicolaou nie po- winno si´ znaleêç w monografii wydanej w 2001 roku.
Klasyfikacja wed∏ug Papnicolaou odegra∏a ogromnà rol´, gdy uczono si´ cytologii klinicznej, ale obecnie powinna ona byç historià tej dziedziny medycyny.
Pomimo bardzo starannego opracowania strony edy- torskiej monografia ta zawiera wiele niedociàgni´ç, z któ- rych na pierwszym miejscu wymieni∏bym brak jednolitoÊci i starannoÊci w stosowaniu terminologii, w szczególnoÊci w odniesieniu do stanów przedrakowych szyjki macicy.
Klasyfikacja CIN (cervical intraepithelial neoplasia) zosta∏a wprowadzona, aby uniknàç stosowania dwóch od- r´bnych terminów dla zmian przedrakowych (dysplazja i rak przedinwazyjny), jak i z uwagi na trudnoÊci w odgra- niczeniu, na podstawie obrazu histologicznego, dysplazji znacznego stopnia od raka przedinwazyjnego. Tak te˝
przedstawiono to zagadnienie na stronie 53. W wielu jed- nak miejscach (np. strona 146) u˝ywa si´ okreÊlenia: CIN III i CIS, co jest nieprawid∏owym i mylàcym stwierdze- niem, jako ˝e poj´cie raka przedinwazyjnego mieÊci si´
w okreÊleniu CIN III.
Znacznym niedociàgni´ciem autorów jest prezento- wane piÊmiennictwo, które z wyjàtkiem kilku pozycji koƒ- czy si´ na roku 1996, a wi´c na ponad 5 lat przed wyda- niem monografii.
W podsumowaniu oceniajàcy jest w trudnej sytuacji.
Z jednej strony bardzo dobra dokumentacja fotograficzna,
dotyczàca zarówno obrazów mikroskopowych, jak i kolpo- skopowych, jak te˝ kompleksowe omówienie zagadnieƒ z trzech, niezb´dnych do w∏aÊciwej diagnostyki i profi- laktyki raka szyjki macicy, dziedzin. Z drugiej strony licz- ne nieÊcis∏oÊci, nie tylko terminologiczne, ale i merytorycz- ne.
W obecnej postaci poleca∏bym to wydanie jako atlas histopatologiczny, cytopatologiczny i kolposkopowy, z na- dziejà na szybkie wydanie poprawionej i uzupe∏nionej wersji.
Prof. W∏odzimierz Olszewski Zak∏ad Patologii
Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk∏odowskiej-Curie w Warszawie
Ksià˝k´ do recenzji przekaza∏ wydawca.
