64
Copyright 2008 Psychologia Spo ecznaCzy negatywne poprzedzanie mo!e by"
u!ytecznym narz#dziem
w badaniach poznania spo ecznego?
Marek Drogosz
Wydzia Psychologii, Szko a Wy!sza Psychologii Spo ecznej
W artykule przedstawiono ró!ne aspekty stosowania popularnej metody badawczej, tzw. negatywnego poprzedzania (NP) oraz mo!liwo$ci jej wykorzystania w obszarze psychologii spo ecznego poznania. Zaprezentowano w skrócie rozwój metody NP. Przedmiotem omówienia s% kontrowersje teoretyczne zwi%zane z interpretacj% uzyskiwanych za jej pomoc% wyników. Opisano tak!e pierwsze zastosowania NP w badaniach poznania spo ecznego oraz propozycje potencjalnych nowych kierunków jego wykorzystania.
S owa kluczowe: hamowanie poznawcze, negatywne poprzedzanie, poznanie spo eczne
S ynny „m otek Maslowa” (narz#dzie, które sprawia, !e „ka!dy problem zaczyna wygl%da" jak gwó&d&”) we wspó czesnej psychologii zast#puj% „wytrychy” – narz#dzia, które w dziesi%tkach odmian mo!na zasto-sowa" do bardzo ró!norodnych problemów badawczych. Przyk adami takich powszechnie stosowanych narz#-dzi mog% by" mi#dzy innymi: test utajonych skojarze' (Implicit Association Test – IAT) (Greenwald, McGhee i Schwartz, 1998; Maison i Bruin, 1999; Maison i ajczyk, 2003), zadanie na decyzje leksykalne (Lexical Decision Task – LDT) (Bukowski, 2006; Harley, 1995; Meyer i Schvaneveldt, 1971) oraz negatywne poprze-dzanie (Negative Priming – NP) (Drogosz, 2000; Tipper, 1985), którego sposoby u!ycia s% przedmiotem tego arty-ku u1. Mimo wspomnianej elastyczno$ci wspó czesnych
technik badawczych i mo!liwo$ci dostosowywania ich do konkretnego obszaru badawczego aktualnym pozosta-je problem symetrycznie odwrotny, polegaj%cy na tym, !e u!ycie okre$lonego narz#dzia mo!e w du!ym stopniu determinowa" sposób my$lenia badacza o danym
proble-mie (na przyk ad o stereotypach i uprzedzeniach). Pomiar czasów reakcji, jaki oferuj% wymienione narz#dzia, wy-daje si# mo!liwie najbardziej obiektywny – dlatego nieje-den eksperymentator zapomina, !e to nadal pomiar na tyle po$redni, !e nie zawsze jest jasne, czy faktycznie mierzo-ne s% w asno$ci zjawisk z damierzo-nego obszaru teoretyczmierzo-nego, czy raczej subtelne w asno$ci metody pomiaru.
W dalszej cz#$ci artyku u przeanalizowano zale!no$ci mi#dzy ró!nymi odmianami techniki negatywnego po-przedzania a badanymi przy ich u!yciu zjawiskami oraz odpowiednimi interpretacjami teoretycznymi. Metoda ta wydaje si# godna uwagi z kilku powodów. Po pierwsze, umo!liwia (podobnie jak IAT i LDT) pomiar procesów automatycznych, pozostaj%cych poza bezpo$redni% kon-trol% i $wiadomo$ci% osób badanych. Po drugie, mo!e by" stosowana relatywnie atwo i powszechnie dzi#ki dost#pno$ci odpowiednich programów komputerowych. Po trzecie, rejestrowane przez ni% efekty najcz#$ciej inter-pretuje si# jako konsekwencje pojawienia si# hamowania poznawczego2, co umo!liwia eksploracj# obszarów mniej
zbadanych ni! zwi%zane z atwiejszymi do rejestrowania nast#pstwami pobudzenia. I wreszcie powód czwarty i ostatni, ale najwa!niejszy dla tego artyku u – to ostat-nia chyba z popularnych miar procesów automatycznych, która nie znalaz a jeszcze szerokiego zastosowania w ob-szarze bada' poznania spo ecznego, w szczególno$ci ste-reotypów i uprzedze'.
Marek Drogosz, Szko a Wy!sza Psychologii Spo ecznej, ul. Cho -dakowska 19/31, 03-815 Warszawa,
e-mail: md@swps.edu.pl
Autor sk ada serdeczne podzi#kowania redaktorom tomu oraz anonimowym recenzentom za niezwykle cenne uwagi.
Artyku sÞnansowano z grantu MNiSW nr N N106 0775 33 na lata 2007–2010.
Zakres bada z u!yciem negatywnego poprzedzania
Termin „negatywne poprzedzanie” nie ma nic wspól-nego z ewaluacj% czy negatywnym afektem; odnosi si# do zak ócenia (zwykle spowolnienia) reakcji na bodziec, który w bezpo$rednio poprzedzaj%cej ekspozycji musia by" ignorowany (por. Drogosz 2000, 2003). Inaczej mó-wi%c, klasyczna wersja tej procedury odnosi si# do sytu-acji, w której osoba badana widzi dwa bod&ce w pierw-szej (poprzedzaj%cej) ekspozycji, a zaraz potem kolejne dwa bod&ce w drugiej (docelowej) ekspozycji. Przy ka!-dej z tych dwóch ekspozycji musi zareagowa" na wska-zany (np. kolorem) bodziec. Je$li w docelowej ekspozycji osoba badana musi zareagowa" na bodziec, który poja-wi si# w ekspozycji poprzedzaj%cej, ale by ignorowa-ny – czas reakcji ulega znacznemu wyd u!eniu, co na-zywane jest efektem negatywnego poprzedzania. Efekt ten najcz#$ciej wyja$nia si# konieczno$ci% po$wi#cenia dodatkowego wysi ku poznawczego w celu przezwyci#-!enia hamowania bod&ca, które pojawi o si# w ekspozy-cji poprzedzaj%cej. Pierwsze prace badawcze z u!yciem negatywnego poprzedzania (Dalrymple-Alford i Budayr, 1966; Greenwald, 1972; Neill, 1977; Tipper, 1985) da-wa y nadziej#, !e oto stworzono narz#dzie, za którego pomoc% b#dzie mo!na uchwyci" dzia anie hamowania poznawczego na poziomie pomiaru zachowania, $ci$lej: czasów reakcji. By oby to bardzo u!yteczne uzupe nienie zwyk ego, „pozytywnego” poprzedzania, którego z re-gu y u!ywa si# do pomiarów konsekwencji aktywizacji (pobudzenia) reprezentacji bod&ca lub kategorii, a wi#c procesów w pewnym stopniu przeciwstawnych i konku-rencyjnych wobec hamowania. U!ywaj%c obu narz#dzi, mo!na by oby bada" pe ne spektrum zjawisk poznaw-czych zwi%zanych z percepcj%, uwag% i kategoryzacj% bod&ców.
Rzeczywi$cie, w ci%gu ostatnich 30 lat opublikowano ponad 500 artyku ów po$wi#conych badaniom z zastoso-waniem negatywnego poprzedzania, z czego oko o 400 w ci%gu ostatnich 10 lat (wg bazy danych PsycINFO). Trzeba tutaj doda", !e cho" badania te w wi#kszo$ci od-nosz% si# do ró!nych aspektów funkcjonowania poznaw-czego cz owieka (np. Kossowska, 2004, 2007b), to po-jawiaj% si# w$ród nich tak!e takie, które dotycz% mi#dzy innymi regulacji emocji (np. Girondi, 1997), wymiarów osobowo$ci (np. Gruszka, 1999), ró!nic indywidual-nych (np. w zakresie potrzeby domkni#cia poznawczego – por. Kossowska, 2007a). Szczególnie liczne s% bada-nia po$wi#cone wszelkim zaburzeniom psychicznym – od stricte neurologicznych (jak syndrom Touretta czy choroba Parkinsona), poprzez zaburzenia emocjonalne i osobowo$ci (depresja, aleksytymia), a! po psychozy
(schizofrenia) – ich szerszy przegl%d niedawno opubli-kowano w Polsce (Drogosz, 2003). Zastanawiaj%ce, !e w tym bogactwie bada' praktycznie brak zastosowa' NP w obszarze spo ecznego poznania. Jednym z nielicznych wyj%tków s% badania nad struktur% i automatycznym u!y-waniem stereotypów (Drogosz, 2000). W dalszej cz#$ci artyku u wskazano mo!liwe zastosowania metody NP w dziedzinie poznania spo ecznego i potencjalne p yn%ce z nich korzy$ci.
Rozwój koncepcji teoretycznych zwi"zanych z negatywnym poprzedzaniem
We wczesnych koncepcjach (np. Neill i Westberry, 1987; Tipper, 1985) za wy %czn% przyczyn# efektów ne-gatywnego poprzedzania uwa!ano hamowanie poznaw-cze wewn#trznej reprezentacji bod&ca, pojawiaj%ce si# w momencie konieczno$ci jego zignorowania i trwaj%ce inercyjnie do momentu, w którym na ten w a$nie bodziec trzeba zareagowa". Do$" szybko pojawi y si# jednak w%t-pliwo$ci. Neill, jeden z prekursorów stosowania metody negatywnego poprzedzania do badania efektów hamowa-nia, doszed do wniosku, !e konkurencyjnym wyja$nie-niem opó&nienia reakcji mo!e by" odtwarzanie epizo-dycznego $ladu pami#ciowego (episodic trace retrieval) bezpo$rednio poprzedzaj%cego zdarzenia (Neill, Valdes, Terry i Gorfein, 1992). Wkrótce potem May, Kane i Ha-sher (1995) zasugerowali, !e za efekty negatywnego po-przedzania najprawdopodobniej odpowiadaj% dwa, mog%-ce dzia a" jednocze$nie i równolegle mechanizmy: inhibi-cyjny (inhibitory) oraz pami#ciowy (memorial). Pierwszy z nich zwi%zany jest z kierowaniem uwag%, uruchamia si# przy krótkich czasach ekspozycji (poni!ej 500 ms) i a najwy!ej kilka sekund, a drugi, zwi%zany z pami#ci% epizodyczn%, wymaga d u!szych czasów przetwarzania i mo!e wywo ywa" efekty o wiele trwalsze. Argumentem na rzecz tego punktu widzenia wydawa y si# wyniki uzyskane przez DeScheppera i Treisman (1996): zaob-serwowali oni mianowicie niezwykle d ugoterminowe (do jednego miesi%ca) efekty negatywnego poprzedza-nia. Jednak zwolennicy mechanizmu pami#ciowego (np. MacDonald, Joordens i Seergobin, 1999; Milliken i Joor-dens, 1996; Milliken, JoorJoor-dens, Merikle i Seiffert, 1998) poszli znacznie dalej, argumentuj%c, !e efekty negatyw-nego poprzedzania nie maj% nic wspólnegatyw-nego z procesami hamowania, i prezentuj%c na poparcie tej tezy wyniki serii eksperymentów z modyÞkacjami procedury negatywnego poprzedzania, które zdawa y si# wyklucza" zachodzenie procesów hamowania. Przyk adem takiej modyÞkacji jest prezentowanie w ekspozycji poprzedzaj%cej nie dwóch bod&ców, a tylko jednego – tego samego, na który badani mieli zareagowa" w ekspozycji docelowej (Milliken i in.,
1998). Uzyskano efekty podobne, jak w klasycznej wer-sji negatywnego poprzedzania, a poniewa! w ekspozycji poprzedzaj%cej nie mia a miejsca selekcja jednego bod&ca „przeciwko” drugiemu, autorzy argumentowali, !e wobec tego to nie procesy hamowania le!% u podstaw uzyskiwa-nych wyników. Poni!ej spróbuj# odnie$" si# do trafno$ci takiego rozumowania.
Móg by to by" koniec u!ywania negatywnego po-przedzania jako narz#dzia badania efektów hamowania poznawczego, jednak z odsiecz% tej koncepcji przyszli Hasher, Zacks i May (1999). Zaproponowali oni model kontroli uwagowej nad zawarto$ci% pami#ci roboczej, w którym hamowanie ma trzy g ówne funkcje: kontroli dost#pu (access), usuwania (deletion) oraz powstrzymy-wania nadmiernie silnych reakcji (restraint over strong
responses). Wydaje si#, !e model ten móg by sta" si#
dobr% podstaw% do rewizji wcze$niejszych koncepcji i wyja$nienia w%tpliwo$ci zwi%zanych z relacj% pomi#-dzy hamowaniem poznawczym a zmiennymi efektami negatywnego poprzedzania. Chodzi mianowicie o to, !e procedura negatywnego poprzedzania jest relatywnie z o-!ona: zwykle w pojedynczej próbie pojawiaj% si# dwie pary bod&ców, a osoba badana musi szybko zareagowa" po ka!dej z nich. Prawdopodobne wi#c, !e w zale!no$ci
od subtelnych ró!nic mi#dzy konkretnymi aplikacjami procedury, na przyk ad pod wzgl#dem rodzaju bod&ców lub czasu ich prezentacji, mamy do czynienia z co naj-mniej dwiema spo$ród wymienionych wy!ej form hamo-wania: blokowaniem dost#pu bod&ca do pami#ci opera-cyjnej lub usuwaniem go z niej. Spo$ród blisko 250 prac po$wi#conych negatywnemu poprzedzaniu i hamowaniu, które ukaza y si# od czasu publikacji artyku u Hasher, Zacks i May (1999), do kwestii kontroli uwagi odnosz% si# do$" nieliczne (oko o 15% wed ug bazy PsycINFO). Przekonania o tym, !e efekty negatywnego poprzedzania s% wska&nikiem procesów hamowania poznawczego, bro-ni bardzo sprawbro-nie tak!e Tipper (2001), który jest jednym z prekursorów tego kierunku bada'. W swojej przekonu-j%cej metaanalizie wskazuje na liczne b #dy w metodolo-gii bada' oraz logice wyprowadzania wniosków u wielu zwolenników innego ni! przez hamowanie wyja$niania efektów negatywnego poprzedzania. Stwierdza mi#dzy innymi, !e niektóre wyniki bada', traktowane jako argu-ment przeciwko tezie o hamowaniu (np. May i in., 1995; Milliken i in., 1998), trafnie przewiduje neuronalny mo-del negatywnego poprzedzania oparty na hamowaniu lateralnym (Houghton i Tipper, 1994; zob. te! Drogosz i Jaworski, 2001). W tym miejscu ponownie odnie$my si#
Tabela 1.
Zestawienie koncepcji wyja$niaj%cych efekty negatywnego poprzedzania
Koncepcja Opis
Hamowania poznawczego
Zwolennicy tej pierwotnej i najbardziej klasycznej koncepcji (np. Houghton i Tipper, 1994; Tipper, 1985, 2001) twierdz%, !e pojawiaj%ce si# podczas poprzedzaj%cej ekspozycji hamowanie dystraktora przenosi si# „do przodu” (forward) na ekspozycj# docelow% i powoduje opó&nienie reakcji na bodziec docelowy (ten sam, który w ekspozycji poprzedzaj%cej by dystraktorem).
Odtwarzania $ladu pami#ciowego
Zwolennicy wyja$nienia pami#ciowego (Milliken i in., 1998; Neill, 1997; Neill i Valdes, 1992) twierdz%, !e w ekspozycji poprzedzaj%cej dystraktor otrzymuje oznaczenie (tag) „ignoruj”, które jest odtwarzane „wstecznie” (backward) w ekspozycji docelowej. Osoby badane maj% jednak tym razem zareagowa" w a$nie na ten bodziec, pojawia si# wi#c interferencja pomi#dzy oznaczeniem pami#ciowym a aktualnymi wskazówkami percepcyjnymi, co prowadzi do wyd u!enia czasów reakcji.
Odtwarzania cech Koncepcj# t# mo!na okre$li" jako „percepcyjn%” – jej zwolennicy (MacDonald i Joordens, 2000; Park i Kanwisher, 1994) twierdz%, !e niezgodno$" cech percepcyjnych, b#d%cych podstaw% wyboru pomi#dzy dystraktorem a bod&cem docelowym, powoduje pojawienie si# interferencji przy dokonywaniu wyboru w ekspozycji docelowej, kiedy dystraktor staje si# bod&cem docelowym.
Odtwarzania reakcji W koncepcji zaproponowanej niedawno przez Rothermunda, Wentur# i De Houwera (2005) wyja$nienie efektów NP jest nast#puj%ce: w ekspozycji poprzedzaj%cej dystraktor zostaje bezpo$rednio skojarzony z konkretn% reakcj% na towarzysz%cy mu bodziec docelowy. Kiedy wi#c znowu pojawia si# w ekspozycji docelowej w roli bod&ca docelowego, uruchamia to dwie sprzeczne tendencje do reagowania, co prowadzi do opó&nienia reakcji. Porówna'
z modelem umys owym
Najnowsza koncepcja (von Hecker i Conway, 2007) sugeruje, !e &ród em opó&nienia reakcji mo!e by" semantyczny dystans pomi#dzy bod&cem docelowym a dystraktorem (w szczególno$ci w ekspozycji docelowej). Koncepcja ta sugeruje, !e proces hamowania mo!e, ale nie musi wyst%pi" w procedurze NP, a znacz%cy wp yw na uzyskiwane efekty maj% nie tylko proste procesy pami#ciowego oznaczania, ale i bardziej z o!one poznawczo odnoszenie bod&ców do ich „modeli umys owych”. Gdy u!yjemy bod&ców nale!%cych do odleg ych semantycznie kategorii, mo!na wr#cz spodziewa" si# przyspieszenia, a nie opó&nienia reakcji.
do wspomnianych wy!ej prac zwolenników mechanizmu pami#ciowego, w szczególno$ci Millikena i in. (1998) – otó! wydaje si#, !e proponowane przez nich modyÞkacje procedury NP s% niczym innym, jak tylko zastosowaniem
de facto innej procedury. Procesy selektywnej uwagi s%
niezwykle elastyczne i determinowane przez wiele rów-noleg ych procesów. Niewykluczone wi#c, !e zarówno hamowanie, jak i mechanizm pami#ciowy mog% powo-dowa" podobne efekty opó&nienia reakcji w ekspozycji docelowej.
Mimo tych argumentów wci%! pojawiaj% si# nowe po-mys y teoretyczne i obecnie w literaturze mo!na znale&" co najmniej pi#" koncepcji mechanizmu negatywnego poprzedzania (por. Fox, 1995; Tipper, 2001; von Hecker i Conway, 2007). Przedstawiono je zwi#&le w Tabeli 1.
Kontrowersje wokó# negatywnego poprzedzania: mno!enie bytów?
Jednym z pierwszych spostrze!e', narzucaj%cych si# ju! przy pobie!nym zapoznaniu si# ze specyÞk%
konkret-nych procedur u!ywakonkret-nych przez zwolenników ró!konkret-nych interpretacji efektów negatywnego poprzedzania, jest wielka ró!norodno$" tych procedur mimo u!ywania tej samej ogólnej nazwy. Stosowane bod&ce maj% zupe nie ró!ny charakter i cz#sto wymagaj% zupe nie odmiennego poziomu szczegó owo$ci i g #boko$ci przetwarzania (kil-ka przyk adów u(kil-kazano na Rysunku 1) – jak na przyk ad kontur vs. zdj#cie zwierz#cia albo pojedyncza litera vs. znacz%cy wyraz. Odmienno$" t# rzadko bierze si# pod uwag# przy formu owaniu konkluzji teoretycznych.
Patrz%c na rzecz nieco ogólniej: wydaje si#, !e mo!na wyodr#bni" dwa g ówne metapodej$cia do bada' z u!y-ciem negatywnego poprzedzania. Pierwsze ma charakter aplikacyjny: procedury u!ywa si#, by pokaza" zachodze-nie jakich$ efektów w okre$lonym kontek$cie ludzkiego funkcjonowania. W tego rodzaju badaniach rzuca si# w oczy tendencja do traktowania uzyskiwanych efektów negatywnego poprzedzania jako prostego wska&nika si y hamowania poznawczego i tworzenia rozbudowanych in-terpretacji teoretycznych wy %cznie na podstawie takiego
Rysunek 1
Przyk ady bod&ców u!ywanych w ró!nych odmianach procedury negatywnego poprzedzania:
A – kontury obiektów – wzorowane na bod&cach Tippera (1985), za: Drogosz (2003); B – przeplataj%ce si# s owa, u!ywane przez Drogosza (2000), inspirowane prac% Millikena i in., (1998); C – s owa (liczebniki) nieznacznie ró!ni%ce si# wielko$ci%, wzorowane na bod&cach MacDonalda i Joor-densa (2000); D – zdj#cia zwierz%t, u!ywane przez von Heckera i Conwaya (2007).
za o!enia. To rodzaj mno!enia bytów w postaci produk-cji kolejnych koncepproduk-cji „zale!no$ci” pomi#dzy hamowa-niem a dowolnymi innymi zmiennymi psychologiczny-mi. Brakuje w takich pracach wystarczaj%cej reßeksji do-tycz%cej tego, czy w danym wypadku rzeczywi$cie mamy do czynienia z hamowaniem, a je$li tak – to jakiego typu. Rozbudowan% analiz# nadu!ywania poj#cia hamowania poznawczego w kontek$cie stosowania negatywnego poprzedzania oraz innych miar przedstawili Friedman i Miyake (2004).
Drugie metapodej$cie charakteryzuje si# koncentra-cj% na samym negatywnym poprzedzaniu, polegaj%c% na szczegó owej analizie wszelkich jego aspektów i próbach formu owania nowych, „prze omowych” teorii tego zja-wiska. Tu równie! mamy do czynienia z mno!eniem by-tów, cho" w nieco innym sensie. Przede wszystkim przy-pisuje si# niejako niezale!ny byt zjawisku negatywnego poprzedzania – tak, jak gdyby by to jednorodny fenomen sam w sobie, który w wi#kszym lub mniejszym stopniu pozwala si# uchwyci" badaczom. W rzeczywisto$ci ró!ne wersje procedury NP pozwalaj% mierzy" prawdopodob-nie do$" szeroki zakres subtelnych zjawisk poznawczych, w wi#kszo$ci zwi%zanych z procesami hamowania po-znawczego, ale w niektórych przypadkach obrazuj%-cych dzia anie zupe nie innych procesów. Z tego punktu widzenia próby forsowania w asnych koncepcji przez niektórych badaczy i przedstawiania ich jako „jedynie s usznych” wyja$nie' efektów NP wydaj% si# chybione. Sk%din%d konieczne d%!enie do upraszczania i redukowa-nia teorii przeradza si# czasem w konstruowanie i forso-wanie koncepcji po cz#$ci oderwanych od rzeczywisto$ci. Wydaje si#, !e dokonanie rzeczywistego post#pu w rozu-mieniu zjawisk ujawnianych za pomoc% NP wymaga: (1) metaanalizy wyników uzyskiwanych w badaniach pod k%tem próby stworzenia zintegrowanej koncepcji, poka-zuj%cej, jak niewielkie modyÞkacje procedury ekspery-mentalnej mog% prowadzi" do uruchamiania jako$ciowo ró!nych procesów poznawczych; (2) szczegó owej anali-zy znaczenia uanali-zyskiwanych wyników dla funkcjonowa-nia ludzi poza laboratorium badawczym.
U!yteczno$% negatywnego poprzedzania w psychologii spo#ecznego poznania
Od mniej wi#cej 10 lat w$ród psychologów spo eczne-go poznania daje si# obserwowa" wzrost zainteresowa-nia procesami hamowazainteresowa-nia. Jedn% z pierwszych analiz, ukazuj%cych równorz#dno$" i równoleg o$" procesów pobudzenia i hamowania w obszarze poznania spo ecz-nego, a $ci$lej – w kontek$cie aktywizacji i aplikacji wie-dzy stereotypowej, przedstawili Bodenhausen i Macrae (1998; por. Drogosz, 2002, 2004). Wykazali oni, odwo
u-j%c si# do wielu faktów empirycznych, !e na ka!dym po-ziomie przetwarzania informacji spo ecznej – pocz%wszy od automatyzmów, a sko'czywszy na kontrolowanych, deliberowanych decyzjach, uwzgl#dniaj%cych normy spo eczne – zachodz% zjawiska rywalizacji i wzajemnego równowa!enia si# si pobudzenia i hamowania.
Analiza ta by a bezpo$redni% inspiracj% do przeprowa-dzenia bada' w asnych (Drogosz, 2000), w których u!y-to procedury negatywnego poprzedzania do tesu!y-towania powi%za' wewn%trz poznawczej struktury stereotypu. Uzyskane wyniki stanowi% mocn% podstaw# dwóch tez. Po pierwsze, powi%zania semantyczne wewn%trz stereoty-pów maj% charakter asymetryczny, implikacyjny – nazwa stereotypu implikuje (tj. aktywizuje) cechy z nim zwi%-zane, ale poszczególne cechy nie implikuj% konkretnego stereotypu. Po drugie, aktywizacja i aplikacja stereotypów rzeczywi$cie oparta jest na równowa!eniu si# procesów pobudzenia i hamowania, poniewa! efekty negatywne-go poprzedzania widoczne s% tylko w przypadku silnych powi%za' pobudzaj%cych. Wydaje si#, !e spo$ród opisy-wanych wcze$niej teorii wyja$niaj%cych dzia anie NP do wspomnianych wyników (Drogosz, 2000) najbardziej pasuje koncepcja sugeruj%ca, i! istot% NP jest „sztuczne” wywo anie hamowania poznawczego – musi by" ono tym silniejsze, im silniejszym procesom pobudzenia musi si# przeciwstawi". Zarówno uzyskane wyniki, jak i ich in-terpretacja pasuj% te! doskonale do koneksjonistycznego modelu stereotypizacji Kundy i Thagarda (1996), który – jak wi#kszo$" modeli inspirowanych funkcjonowaniem mózgu – jest prób% rekonstrukcji powstawania konÞgura-cji po %cze' pobudzaj%cych i hamuj%cych pomi#dzy jed-nostkami poznawczymi. Kunda i Thagard przekonuj%co wykazali, !e wi#kszo$" obserwowanych zjawisk zwi%za-nych ze stereotypizacj% mo!na wyja$ni", odwo uj%c si# do jednej prostej struktury hamuj%cych i pobudzaj%cych po %cze'.
Kolejn%, niedawno podj#t% prób# zastosowania nega-tywnego poprzedzania w obszarze le!%cym na granicy bada' poznania spo ecznego i ró!nic indywidualnych przedstawi a Kossowska (2007a). Wykaza a ona, !e ró!-nice indywidualne w zakresie potrzeby domkni#cia po-znawczego (need for cognitive closure) – uwa!anej za jedn% z podstaw sk onno$ci do u!ywania stereotypów – s% zwi%zane ze zdolno$ci% do efektywnego przetwarzania ir-relewantnych informacji. +ci$lej mówi%c, wysoka potrze-ba domkni#cia wspó wyst#puje z silniejszym hamowa-niem dystraktorów w procedurze NP. Badanie to ukazuje wi#c, jak w asno$ci najbardziej podstawowych procesów przetwarzania informacji mog% odzwierciedla" si# nie tyl-ko w funkcjonowaniu poznawczym jednostki, lecz tak!e w wymianie informacji na poziomie spo ecznym.
W podobnym duchu zinterpretowa" mo!na wyniki bada', które przedstawili Fenske, Raymond, Kessler, Westoby i Tipper (2005). Pokazali oni mianowicie, !e ha-mowanie reakcji na dany bodziec jest stanem uwagi, któ-ry mo!e zosta" skojarzony z tym!e bod&cem – na przy-k ad w traprzy-kcie procedury NP – co nast#pnie wp ywa na ocen# tego bod&ca. Badacze u!yli jako bod&ców obrazów twarzy nieznanych osobom badanym. Okaza o si#, !e obrazy twarzy, które podlega y hamowaniu, by y potem oceniane jako „mniej godne zaufania”. Nie znaleziono za$ podobnych ró!nic w odniesieniu do czysto percepcyj-nych w a$ciwo$ci bod&ców (np. ja$niejsze vs. ciemniejsze t o). Wyniki te sugeruj%, !e hamowanie sterowane uwag% (attentional inhibition) mo!e by" kojarzone ze spo ecznie znacz%cymi bod&cami oraz mie" ujemny wp yw na s%dy spo eczno-emocjonalne.
Niestety, nie uda o mi si# odszuka" innych przyk adów zastosowania negatywnego poprzedzania w szeroko ro-zumianej dziedzinie spo ecznego poznania. Wydaje si# jednak, !e mo!liwo$ci techniki NP, a mo!e tak!e ogólniej – waga studiów nad procesami hamowania, nie zosta y jeszcze w pe ni docenione przez psychologów spo ecz-nego poznania. Chcia bym wi#c wskaza" na kilka mo!-liwych kierunków zastosowa' omawianej metody, uj%c si# do opublikowanych w ostatnich latach bada'.
Pierwszy z proponowanych kierunków bada' mo!e wi%za" si# z odkrytym niedawno zjawiskiem „mniejszo-$ciowego spowolnienia” (minority slowness), opartym na „subtelnym hamowaniu” (Bassili, 2003). Okazuje si#, !e ludzie wypowiadaj%cy opini# mniejszo$ci robi% to wol-niej ni! ludzie przekonani, !e ich opinia jest wyrazem po-gl%dów wi#kszo$ci (niezale!nie od si y tych opinii oraz oczekiwa' co do ich publicznego ujawnienia). Tempo werbalnej ekspresji mo!e wi#c zale!e" od postrzeganego konsensusu spo ecznego. Wydaje si#, !e procedura NP mog aby by" dobr% miar% wp ywu manipulacji postrze-ganym konsensusem na aktywizacj# i werbalizacj# okre-$lonych tre$ci.
Drugim potencjalnym kierunkiem bada' s% zjawiska hamowania i facylitacji podczas kooperacji z innymi oso-bami przy wykonywaniu zada' poznawczych. Dagnall, Parker i Munley (2007) wykazali, !e rozwi%zywanie ana-gramów we wspó pracy z partnerem, a nast#pnie wspól-ne odtwarzanie list s ów nie powoduje !adnych efektów spo ecznej facylitacji. Jednak osoby, które same rozwi%-zywa y anagramy, a nast#pnie odtwarza y s owa wspól-nie z partnerem, zapomina y ich wi#cej ni! w warunkach przypominania indywidualnego – w sytuacji spo ecznej zaobserwowano wi#c efekt interferencji i zahamowania po!%danych reakcji. Nasuwa si# pytanie, czy stwier-dzone tu hamowanie jest tym samym procesem, który
mo!e odpowiada" za wiele z uzyskiwanych efektów NP? W $wietle przytoczonych wcze$niej wyników bada' wy-daje si# to prawdopodobne. Procedura NP mog aby tu po-s u!y" do bezpo$redniego pomiaru po-si y hamowania roz-maitych reakcji w sytuacji interakcji spo ecznych.
Trzecim z mo!liwych kierunków bada' wydaje si# teoria celów Shaha i Kruglanskiego (Kruglanski, Shah i Fish bach, 2002; Shah i Kruglanski, 2003). Badacze ci eksploruj% zwi%zki pomi#dzy poznawczymi reprezenta-cjami celów oraz $rodków do ich osi%gni#cia. Za pomoc% szeregu bada' wykazali, !e w samoregulacji istotn% rol# odgrywaj% nie tylko procesy „góra–dó ”, czyli aktywizacji mo!liwych $rodków pojawiaj%ce si# w nast#pstwie pry-mowania celów, ale i procesy „dó –góra” – aktywizacji reprezentacji celów w nast#pstwie prymowania $rodków do ich osi%gania. Jednak!e zarówno potoczne obserwa-cje, jak i wiedza psychologiczna dotycz%ca teorii racjo-nalno$ci sugeruj%, !e jednym z najcz#stszych dylematów, jakie ludzie musz% rozwi%zywa", jest wybór pomi#dzy konkurencyjnymi celami, których nie mo!na realizowa" jednocze$nie. Równie cz#sto mamy do czynienia z psy-chicznym zablokowaniem realizacji wa!nych !yciowo celów. Obie te sytuacje z pewno$ci% anga!uj% procesy hamowania poznawczego i prawdopodobnie mo!na by je zoperacjonalizowa" za pomoc% negatywnego poprzedza-nia. Wyja$nienie automatycznych procesów hamowania le!%cych u podstaw dokonywania wyboru celów i podej-mowania ich realizacji by oby, jak s%dz#, bardzo cenne dla kilku dziedzin psychologii.
Uwagi ko cowe
W niniejszym artykule przedstawiono niektóre w%t-pliwo$ci i nadzieje zwi%zane z mo!liwo$ciami u!ywania w psychologii spo ecznego poznania procedury nega-tywnego poprzedzania – narz#dzia badawczego, którego dzia anie najcz#$ciej interpretuje si# jako wywo ywanie hamowania poznawczego, co wydaje si# najbardziej no-$ne i u!yteczne. Starano si# ukaza" mo!liwe interpretacje wyników uzyskanych za pomoc% tej metody i zarazem zwróci" uwag# na konieczno$" ka!dorazowego u$ci$la-nia deÞnicji wielko$ci mierzonych przez poszczególne wersje procedury NP, poniewa! mog% to by" nie tylko procesy hamowania poznawczego, lecz tak!e procesy pa-mi#ciowe oraz stosowanie modeli umys owych.
Przeprowadzona na potrzeby artyku u analiza literatury przedmiotu wskazuje, !e dotychczasowe próby zastoso-wania techniki NP w dziedzinie bada' poznania spo ecz-nego s% bardzo niedawne, nieliczne i obiecuj%ce teore-tycznie – z pewno$ci% warte kontynuowania i rozwijania. Wskazano te! na trzy potencjalne kierunki zastosowa' negatywnego poprzedzania w badaniach spo ecznych,
cho" z pewno$ci% mo!e ich by" o wiele wi#cej – szcze-gólnie w kontek$cie post#puj%cej integracji wiedzy z za-kresu procesów poznawczych i spo ecznych.
Na zako'czenie powtórzmy za Wundtem i Lewi-nem: „nie ma nic praktyczniejszego ni! dobra teoria”. Dobre narz#dzia stwarzaj% ciekawe mo!liwo$ci badaw-cze, ale przede wszystkim potrzebujemy dobrych teo-rii. Hamowanie poznawcze stanowi w pewnym sensie t o ludzkiego my$lenia i zachowania, a tak!e interakcji spo ecznych. W coraz wi#kszym stopniu zdajemy sobie spraw# z wagi tego t a: faktu, i! jest ono niezb#dne, by powsta a na nim jakakolwiek Þgura. Wszystko wskazuje na to, !e rola poj#cia hamowania w teorii poznania ecznego b#dzie ros a, a co za tym idzie, badacze coraz cz#$ciej b#d% si#gali po narz#dzia, które mog% to hamo-wanie mierzy" – w tym po negatywne poprzedzanie.
LITERATURA CYTOWANA
Bassili, J. N. (2003). The minority slowness effect: Subtle inhibitions in the expression of views not shared by others. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 261–276. Bodenhausen G. V., Macrae C. N. (1998). Stereotype activation
and inhibition. W: R. S. Wyer, Jr. (red.), Stereotype activation and inhibition: Advances in social cognition (t. 11, s. 1–52). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Bukowski, M. (2006). Kontekst i stereotypizacja: ograniczanie aktywizacji stereotypu poprzez trening analitycznego prze-twarzania informacji. Psychologia Spo eczna, 2, 44–52. Dagnall, N., Parker, A., Munley, G. (2007). Social collaboration,
inhibition and context. Psychological Reports, 100, 691–699. Dalrymple-Alford, E. C., Budayr, B. (1966). Examination of
some aspects of the Stroop Color-Word Test. Perceptual & Motor Skills, 23, 1211–1214.
DeSchepper, B., Treisman, A. (1996). Visual memory for novel shapes: Implicit coding without attention. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 22, 27–47.
Drogosz, M. (2000). Negatywny priming a aktywacja struktury stereotypu. Studia Psychologiczne, 38, 139–160.
Drogosz, M. (2002). Poskramianie Poznawczego Monstrum, czyli o automatyzmach w poznawczym funkcjonowaniu ste-reotypów. W: M. Jarymowicz, R. Ohme (red.), Natura auto-matyzmów (s. 199–204). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Drogosz, M. (2003). Negatywne poprzedzanie jako narz#dzie badania zaburze' poznawczych. Studia Psychologiczne, 41, 37–59.
Drogosz, M. (2004). O sposobach ograniczenia wp ywu stereotypów na my$lenie. W: M. Kofta (red.), My"lenie ste-reotypowe i uprzedzenia: Mechanizmy poznawcze i afektywne (s. 267–283). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Drogosz, M., Jaworski, M. (2001). PrimeCat: Neuronowy mo -del konsekwencji primingu kategorialnego. Przegl#d Psy-chologiczny, 44, 255–267.
Fenske, M. J., Raymond, J. E., Kessler, K., Westoby, N., Tipper, S. P. (2005). Attentional inhibition has social-emotional consequences for unfamiliar faces. Psychological Science, 16, 753–758.
Fox, E. (1995). Negative priming from ignored distractors in visual selection: A review. Psychonomic Bulletin and Review, 2, 145–173.
Friedman, N., Miyake, A. (2004). The relations among inhibition and interference control functions: A latent variable analysis. Journal of Experimental Psychology: General, 133, 101– –136.
Girondi, A. M. (1997). The self-regulation of affect: Application of the negative priming paradigm. Dissertation Abstracts International: Section B: The Sciences and Engineering, 57, 53–74.
Greenwald A. (1972). Evidence for perceptual Þltering and response suppression for rejected messages in selective attention. Journal of Experimental Psychology, 94, 58–67. Greenwald, A. G., McGhee, D. E., Schwartz, J. L. K. (1998).
Measuring individual differences in implicit cognition: The Implicit Association Test. Journal of Personality and Social Psychology, 74, 1464–1480.
Gruszka, A. (1999). Relationships between basic personality dimensions and the attentional mechanism of cognitive inhibition. Polish Psychological Bulletin, 30, 129–142. Harley, T. A. (1995). The psychology of language: From data to
theory. Hove: Erlbaum (UK) Taylor & Francis.
Hasher, L., Zacks, R. T., May, C. P. (1999). Inhibitory control, circadian arousal, and age. W: D. Gopher, A. Koriat (red.), Attention and performance XVII: Cognitive regulation of performance: Interaction of theory and application (s. 653– –675). Cambridge, MA: MIT Press.
Houghton, G., Tipper, S. P. (1994). A model of inhibitory me chanisms in selective attention. W: D. Dagenbach, T. H. Carr (red.), Inhibitory processes in attention, memory, and language (s. 53–112). San Diego, CA: Academic Press, Inc.
Kossowska, M. (2004). Wp yw obci%!enia poznawczego i per-cepcyjnego na si # hamowania poznawczego. Studia Psy-chologiczne, 4, 54–64.
Kossowska, M. (2007a). The role of cognitive inhibition in motivation toward closure. Personality and Individual Dif-ferences, 42, 1117–1126.
Kossowska, M. (2007b). The role of cognitive load and memory capacity in negative priming. Polish Psychological Bulletin, 38, 15–23.
Kruglanski, A. W., Shah, J. Y., Fishbach, A. (2002). A theory of goal systems. W: M. P. Zanna (red.), Advances in experimen-tal social psychology (t. 34, s. 331–378). San Diego, CA: Academic Press.
Kunda, Z., Thagard, P. (1996). Forming impressions from ste-reotypes, traits, and behaviors: A parallel-constraint-satis-faction theory. Psychological Review, 103, 284–308.
MacDonald, P. A., Joordens, S. (2000). Investigation a memory-based account of negative priming: Support for selection-feature mismatch. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 26, 1478–1496. MacDonald, P. A., Joordens, S., Seergobin, K. N. (1999).
Negative priming effects that are bigger than a breadbox: Attending to distractors does not eliminate negative priming but rather enhances it. Memory and Cognition, 27, 197–207. Maison, D., Bruin, R. (1999). Test utajonych skojarze' (IAT):
Metoda badania utajonych postaw. Studia Psychologiczne, 37, 61–80.
Maison D., Miko ajczyk T. (2003). Implicit Association Test – teoria, interpretacja i w%tpliwo$ci wokó metody. Studia Psychologiczne, 41, 69–88.
May, C. P., Kane, M. J., Hasher, L. (1995). Determinants of negative priming. Psychological Bulletin, 118, 35–54. Meyer, D. E., Schvaneveldt, R. W. (1971). Facilitation in
recognizing pairs of words: Evidence of a dependence between retrieval operations. Journal of Experimental Psychology, 90, 227–235.
Milliken B., Joordens, S. (1996). Negative priming without overt prime selection. Canadian Journal of Experimental Psy-chology, 50, 333–346.
Milliken, B., Joordens, S., Merikle, P. M., Seiffert, A. E. (1998). Selective attention: A reevaluation of the implications of negative priming. Psychological Review, 105, 203–229. Neill, W. T. (1977). Inhibition and facilitation processes in
selective attention. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 3, 444–450.
Neill, W. T. (1997). Episodic retrieval in negative priming and repetition priming. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 23, 1291–1305.
Neill, W. T., Valdes, L. A. (1992). Persistence of negative priming: Steady state or decay? Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 18, 565–576. Neill, W. T., Valdes, L. A., Terry, K. M., Gorfein, D. S. (1992).
Persistence of negative priming: II. Evidence for episodic trace retrieval. Journal of Experimental Psychology: Learning, Me -mory and Cognition, 18, 993–1000.
Neill, W. T., Westberry, R. (1987). Selective attention and the suppression of cognitive noise. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 13, 327–334.
Park, J., Kanwisher, N. (1994). Negative priming for spatial locations: Identity mismatching, not distractor inhibition. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 20, 613–623.
Rothermund, K., Wentura, D., De Houwer, J. (2005). Retrieval of incidental stimulus–response associations as a source of negative priming. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 31, 482–495.
Shah, J. Y., Kruglanski, A. W. (2003). When opportunity knocks: Bottom-up priming of goals by means and its effects on self-regulation. Journal of Personality and Social Psychology, 84, 1109–1122.
Tipper, S. P. (1985). The negative priming effect: Inhibitory effects of ignored primes. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 37A, 571–590.
Tipper, S. P. (2001). Does negative priming reßect inhibitory mechanisms? A review and integration of conßicting views. Quarterly Journal of Experimental Psychology: Human Experimental Psychology, 54(A), 321–343.
von Hecker, U., Conway, M. (2007). Probe-trial conßict in negative priming: The signiÞcance of mental models. Niepublikowany manuskrypt, Cardiff University, Wielka Brytania.
PRZYPISY
1. Ciekawe te!, !e negatywne poprzedzanie z pewno$ci% by o g ówn% inspiracj% przy konstruowaniu IAT (Greenwald, 1972; Greenwald i in., 1998), a jego w asno$ci% wspóln% z LDT jest powtarzaj%ca si# sekwencja: bodziec poprzedzaj%cy – bodziec docelowy.
2. Termin „hamowanie poznawcze” jest przeze mnie rozu-miany „Þzjologicznie” – jako przewaga aktywno$ci synaps ha-muj%cych nad pobudzaj%cymi w zakresie danego funkcjonalne-go zespo u neuronowefunkcjonalne-go. Na poziomie poznawczym termin ten oznacza ogólnie proces zmniejszania dost#pno$ci danej repre-zentacji poznawczej. W ró!nych kontekstach mo!e on jednak nabiera" dodatkowych znacze', o czym pisz# w dalszej cz#$ci artyku u.
Negative priming:
Can it be a useful tool in social cognition research?
Marek Drogosz
Warsaw School of Social Psychology
Abstract
The article presents different aspects of using a popular research method, so-called negative priming (NP) and possibilities of using this method in the Þeld of social cognition. The development of the NP method is shortly described. Theoretical controversies around interpretations of research results obtained with NP method are discussed. First applications of NP in social cognition research are also described and potential new directions of its utilizing.
Key words: cognitive inhibition, negative priming, social cognition
Z o!ono: 17.05.2007
Z o!ono poprawiony tekst I: 12.11.2007 Z o!ono poprawiony tekst II: 11.02.2008 Zaakceptowano do druku: 15.02.2008
