Izab ela J a r u z e l s k a , A m o s a n d the O fficialdom in the K ingdom o f Israel. The socio-eco n om ic position o f the officials in the light o f the biblical, the epigraphic a n d archaeological evidence, W ydaw nictw o N aukow e U A M , P o zn a ń 1998, s. 240.
Polska literatura naukow a nie obfituje w poważne studia nad historią i społeczeństwem starożytnego Izraela. Poza kilkom a klasycznymi podręcznikam i historii Palestyny w starożytności, zainteresowany tą proble matyką czytelnik nie znajdzie wielu opracowań ani polskich autorów , ani przekładów na polski. Tym większa zasługa Izabeli J a r u z e l s k i e j , k tóra po swej książce z roku 1992 („W łasność w prawie biblijnym”) publikuje swoją kolejną pracę.
Pojawienie się studium nad urzędnikam i i ich rolą gospodarczą w państwie izraelskim należy odnotować jako ważne wydarzenie w polskim życiu naukowym. T rzeba pogratulować autorce, mimo że jej książka nie pozbawiona jest wad. Izabela Jaruzelska stworzyła bardzo czytelną analizę, o partą na szerokiej bazie źródłowej, w której przedstawiła strukturę dworskich i wojskowych urzędów oraz pozycje dostojników państwowych. Z astanaw iała się nad ich rolą w gospodarce państwa oraz źródłam i ich dochodów. Jednym z podstawowych twierdzeń tego studium są założenia wypracowane przez socjologię. Z akładają one trójdzielną stratyfikację społeczną (s. 16-17). G órna warstwa składa się z m onarchy i jego najbliższego otoczenia, dworzan i wielkich posiadaczy ziemskich. D ruga klasa obejm uje średni szczebel administracji królewskiej, kupców, rzemieślników, bogatych chłopów itp., podczas gdy klasa trzecia składa się głównie z bardzo licznej grupy biednych mieszkańców wsi. A nalizując materia! źródłowy, autorka przedstawiła rzeczywistą pozycję przedstawicieli górnych warstw społecznych, ze szczególnym akcentem położonym na ich roli w obiegu gospodarczym Izraela. W arstwa dolna si lą rzeczy pozostaje mniej zbadana, gdyż informacje o niej zawarte są w źródłach w stopniu znikomym. Przedsta wiając funkcje, sytuację ekonom iczną i zakres wpływów wykorzystała autorka bogaty m ateriał epigraficzny, który ku naszem u szczęściu, właśnie dla wieku V III zachował się w ilości niezwykłej. Ostrakony z Samarii i liczne pieczęcie dostarczyły m ateriału, tyleż bogatego co niewdzięcznego. Próby odtw orzenia funkcji poszczególnych urzędów państwowych, n a podstawie, silą rzeczy, niepełnej bazy źródłowej nie są zadaniem łatwym. Niemniej efekt wydaje się zadawalający. O to dostaliśmy do rąk listę urzędów, z odpowiednimi odniesieniam i źródłowymi, wraz z p róbą odtw orzenia zakresu ich kompetencji.
Tytuł książki Jaruzelskiej może być nieco mylący. Prorok Amos, umieszczony obok urzędników z północnego królestwa, bynajmniej nie jest bohaterem tego opracowania. Autorkę nie interesuje osoba Amosa, a jedynie tekst, który po nim pozostał (obok źródeł epigraficznych i archeologicznych). Stąd trafniej byłoby „przesunąć” proroka do podtytułu.
D o badania zagadnień interesujących autorkę wykorzystała ona ósmowieczny m ateriał źródłowy1.1 właś nie stosunek do źródeł zdradza warsztat socjologa, a nie historyka. Najlepszym źródłem, co przyznaje sam a autorka (s. 23-26), jest księga Amosa. Z informacji zawartych we wstępie wynika, że rozdziały 3-6, które są najbogatszą skarbnicą informacji dla autorki, datow ać należy na lata aktywności Am osa, czyli na wiek V III p. n. e. Choć odnajdujemy we wstępie informacje o toczącej się w nauce dyskusji na tem at datow ania tekstu księgi
1 N a s. 199 ta b licę ch ro n o lo g iczn ą otw iera A h a z ja s z (8 5 3 -8 5 2 ) (w lite ra tu rze p rze d m io tu czasem w ystępujący ja k o O ch o - zja sz, i n ie k ie d y p od a je się inne daty p anow ania: 8 5 2 -8 5 1 ), o k tó rym je d y n e in fo rm a cje z a w ie rają p ó źn ie jsze k się g i K ró le w sk ie .
A m osa oraz wydzielania w nim różnych warstw , to Jaruzelska traktuje ten tekst jako jednorodny i nie ma wątpliwości, że jego autorem jest A m os z Tekoe. Dość powierzchownie przeprow adzona krytyka źródła odbija się n a wywodzie, gdy Jaruzelska dopatruje się interpolacji w analizowanym tekście (s. 154). Choć wszystko obficie opatrzone jest przypisami, czytelnik pozostaje skonfundowany. Czy jest to zatem tekst jednolity, czy też d a się w nim wyodrębnić późniejsze wtręty? Dodatkowy m ankam ent, tak drażniący oko historyka, to b rak omówienia innych tekstów biblijnych, k tóre posłużyły autorce, jako źródła uzupełniające. Nie brak cytatów z Pięcioksięgu, ksiąg Sam uela i Królewskich. Nie w iem yjednak jak należy je, według Jaruzelskiej, datować. Zdaję sobie sprawę, że szczegółowe omówienie tego zagadnienia przekraczałoby rozmiary nawet obszerniejszego dzieła, ale ogólna informacja opatrzona dwoma, lub trzem a przypisami nie zajęłaby autorce więcej niż trzy strony. A problem jest zasadniczy. B rak krytyki źródła widoczny jest w samej argum entacji autorki. Niestety, nie zawsze zadaje ona sobie pytanie o wiarygodność źródła, jakim się posługuje.
N a stronach 100-113 przedstawia Jaruzelska strukturę dworską oraz stanowiska urzędników n a podstawie źródeł biblijnych3. W ydaje się, że autorka wierzy w to, że informacje o dworze króla Dawida, zawarte w księgach Samuela, w istocie opisują rzeczywistość początków X w. M ożna sądzić, że nie w ątpi w prawdziwość opisanych w I księdze Królewskiej sukcesów handlowych Salomona. A w ątpić trzeba, gdyż o samych m onarchach nie mamy żadnej pozabiblijnej wzmianki, a źródła biblijne powstały n a kilka wieków po podziale Zjednoczonej M onarchii4. W literaturze zajmującej się tekstem ksiąg historycznych Starego T estam entu w ielokrotnie pojawiała się teza, że przepych i sukcesy Salom ona są przeniesieniem rzeczywistości z czasów późniejszych5 (nota bene, przyjęcie takiego ujęcia byłoby bardzo korzystne dla wzmocnienia argum entacji Jaruzelskiej). W edług niektórych badaczy literatura odnosząca się do czasów Dawida i Salom ona jest w dużej mierze kompilacją rozmaitych tradycji ustnych z historycznymi realiam i czasów późniejszych.
Łatwość, z jaką autorka akceptuje niektóre treści Biblii, jest co najmniej dziwna. Choć Jaruzelska nie jest historykiem, to socjologiczne wykształcenie powinno jej nasunąć wątpliwości np. przy bezrefleksyjnym pow ta rzaniu za Biblią twierdzenia, jakoby A m os byl prostym pasterzem (s. 23). T en prosty pasterz z Judy musiał mieć niezwykle szczęście, gdyż atakował największych dostojników Izraela, którzy po prostu mogli kazać go wybatożyć. Jaruzelska nie bierze pod uwagę, że zrobienie z kogoś przedstawiciela ludu m oże m ieć swoją propagandow ą lub kompozycyjną funkcję. Rzecz przedstawia się, zapewne tak samo, jak w wypadku G edeona, który mówi o sobie: „O to mój lud jest najbiedniejszy wśród Manassesytów, ja sam zaś najmłodszy w dom u m ego ojca” (Sdz. 6,15). Nie przeszkadza mu to jednak wziąć „dziesięciu mężczyzn spośród swoich sług” (Sdz. 6,27). Jak wiadomo najbiedniejsi z biednych miewali sługi, a królowie wysłuchiwali w pokorze byle pasterza.
Historyk, nawykły do dogłębnego „wgryzania się” w tekst, dla którego źródło jest wartością sam ą w sobie, odnajdzie w książce Izabeli Jaruzelskiej jed n ą niepokojącą tendencję. A utorka, bazując n a m ateriale biblijnym i archeologicznym, zdaje się lepiej radzić sobie z tym drugim. Dzieje się tak zapewne w wyniku wpływu, jaki wywarł na autorkę wielki francuski epigrafik A ndré L e m a i r e 6. Niestety, wybitny epigrafik nie musi być koniecznie wybitnym historykiem. I tak jest w łaśnie w tym wypadku7. A wpływ, pod jakim jest autorka, widać choćby w relacjonow aniu toczących się w nauce dyskusji. Gdy uczestniczy w nich Lem aire, Jaruzelska zawsze właśnie jem u przyznaje rację8.
2 C z y te ln ik odesłany je st do opnicow ań J . A . S o g g in , The Prophet Am os. A Translation and Commentary, L o n d o n 1987; H . W . W o 1 f f, Joel and A m o s , P h ila d e lp h ia 1974.
N ie ste ty a u to rka streszcza w ię kszo ść om aw ianych cytatów , za m ia st je p rzytaczać.
4 P h ilip R . D a v is m ów i nawet, ze k ró la D aw ida traktować trzeba tak sam o ja k kró la A rtu ra , a zatem ja k o postaćna w pół mityczną. 5 Z o b . n p . G . G a r b i n i , L a „Deportazione di Salom one” (A m os 1,6-11 ), [w:] Storia e tradizioni di Israele, w yd. D . G a r - r o n e , F . I s r a e l , B re scia 1991, s. 8 9 -9 8 ; tenże, Storia e ideologia neïï’IsraeleAntico, B re scia 1986, zw łaszcza s. 6 6 -6 8 .
6 L e m a ire b yl recenzentem tej k sią żk i.
7 C z y te ln ik m o że sam p rze k o n a ć się o w ybitnych ko m p eten cjach e p ig raficzn y ch L e m a ire ’a, k tó ry nota bene je st w ydaw cą k o rp u su in skryp cji h e b ra jskich i aram ejskich, za g lą d a ją c do niedaw no w ydanej, rów nież p rze z W ydaw nictw o N a u k o w e U A M , k s ią ż k i pt. Dzieje biblijnego Izraela, P o zn a ń 1998. T o k ró ciu tk ie opraco w anie je st oparte n a om ów ieniu ko le jn ych w ażnych w h isto rii Iz ra e la ź ró d e ł ep ig raficzn ych . Sła b o ść L e m a ire ’a ja k o h isto ryk a w id a ć np. p rzy o k a z ji o m aw iania k sią g M ach ab e jskich (s. 8 0 -8 5 ), gd zie d aje się zw ieść p ro p a ga n d zie tekstu.
8 W b ib lio g ra fii o d n a le źć m o żn a aż 22 p race L e m a ire ’a, choć n ie m a ta m an i je d n e g o tekstu ta k w ażn ego d la „szko ły so cjo lo giczn e j” N o rm a n a K . G ottw alda.
By zam knąć wreszcie część utyskiwań, trzeba wspomnieć o stronie edytorskiej książki. Z aopatrzona jest ona w erratę, która zawiera blisko 100 błędów, wyłapanych przez autorkę i redakcję, choć niestety nie są to błędy wszystkie. N a s. 127, pojawia się transkrypcja Habli przy słowie vhsk — czyliHalbi mimo, że na tej samej stronie słowo w wersji hebrajskiej, pisane poprawnie, pojawia się jeszcze dwukrotnie. T a banalna literówka świadczy o pechu, jaki m ają wszyscy używający innych alfabetów niż łaciński.
Wydawnictwo Naukowe U A M nie jest dość „naukow e” by, skądinąd poważnej książce, zapewnić porządną redakcję. Porządna, w tym wypadku, oznaczałaby taką, w której ktoś um ie rozróżnić hebrajskie litery i zorien tować się, że transkrypcja nie pasuje do słowa w oryginale. Powinien również wiedzieć, że choć po hebrajsku pisze się, co prawda, od prawej strony ku lewej, ale bynajmniej nie z dołu do góry, jak to się dzieje za każdym razem , gdy hebrajski cytat wymagał przeniesienia do następnego wersu (s. 123, 129, 139, 141, 151, 174). Oczywiście trudno wymagać od wydawnictwa, by m iało swojego dyżurnego hebraistę, ale m ożna by oczekiwać, że będzie pracować z autorką, k tóra jako lektorka języka hebrajskiego m ogła wyłapać i poprawić wszystkie takie błędy w autorskiej korekcie.
Ł ukasz Niesiołowski-Spand Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny
A ndrzej T r o j n a r , D ziałalność kulturalna Tytusa P om poniusza A tty k a , W ydaw nictw o U n iw ersy tetu Śląskiego, K atow ice 1998, s. 114.
A ndrzej T r o j n a r , należy do grona uczniów niedawno zmarłego profesora A ndrzeja К u n i s z a, twórcy szkoły badań nad numizm atyką antyczną i historią starożytną na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach.
Tytus Pom poniusz A ttyk ( Titus Pomponius Atticus) żył w latach 110-32 przed Chr. Jest jed n ą z bardziej interesujących postaci okresu schyłku republiki rzymskiej. Tymczasem w badaniach nad antykiem jego osoba bardzo często występuje jako postać drugoplanowa. W śród publikacji ukazujących różne aspekty jego działal ności zdecydowanie przeważają artykuły. W światowej literaturze przedm iotu znane są zaledwie dwa opracow a nia książkowe, z których jed n o dotyczy stosunku Pom poniusza Attyka do filozofii epikurejskiej1, drugie przed stawia go jako wpływową osobę końcowego okresu republiki2. W polskim piśmiennictwie naukowym m ożna było do tej pory odnotow ać zaledwie po jednym artykule Tadeusza S i n к i, Gabrieli P i a n к o i Wity S z u l c 3 oraz dwa A ndrzeja T rojnara4.
Om awiana praca stanowi próbę pełnego ujęcia sylwetki Tytusa Pom poniusza Attyka. A u to r nie ograniczył się bowiem do przedstawienia działalności b ohatera swej książki wyłącznie na niwie kultury. Działalność
1 R . J . L e s l i e, The Epicureanism o f Titus Pom ponius Atticus, P h ila d e lp h ia 1950.
2 O . P e r l w i t z , Titus Pom ponius Atticus: Untersuchungen zur Person eines einflussreichen Ritters in der ausgehenden römischen Republik, Stuttgart 1992.
3 T . S i n к o, Zakład wydawniczy A ttyka , „M e a n d e r” , t. I I , 1947, s. 277-289; G . P i a n к o, Korespondenci Cycerona, Tytus Pom poniusz A ttyk, „M e an d e r” , t. X X V , 1970, s. 173-182; W . S z u l c , Tytus Pom poniusz Attykus, Rozważania na marginesie korespondencji Cycerona, [w :]Litteraria, t . X V I , Teoría literatury — Metodologia — Kultura — H um anistyka, red. J . T r z y n a d - 1 o w s к i, W ro c la w 1984, s. 7 -2 0 .
4
A . T r o j n a r , Tytus Pom poniusz A ttyk a kultura literacka Rzym u, [w:] Studia bibliologiczne t. II, Bibliofile — bibliotekarze — wydawcy, red. J . P a s z e k , K a to w ice 1988, s. 2 4 -3 7 ; tenże, Tytus Pomponiusz A ttyk na tle życia kulturalnego epoki schyłku Republiki, [w:l W2500-leciepow stania Republiki Rzymskiej. Studia historyczne, red. А . К u n i s z, K a to w ice 1995, s. 9 7 -1 0 9 .
