• Nie Znaleziono Wyników

ROZPRAWA DOKTORSKA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "ROZPRAWA DOKTORSKA"

Copied!
806
0
0

Pełen tekst

(1)

Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji

ROZPRAWA DOKTORSKA

STATUS OFIARY ZBRODNI W MIĘDZYNARODOWYM PRAWIE

KARNYM

mgr Patryk Gacka

Promotor

Prof. UW dr hab. Karol Karski, dr h.c. mult.

Warszawa 2022 r.

(2)

- 2 -

(3)

- 3 - SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów - 11 -

Wprowadzenie do rozprawy doktorskiej - 14 -

1. Problematyka badawcza - 14 -

2. Cel, pytanie oraz hipoteza badawcza - 15 -

3. Struktura rozprawy - 16 -

4. Stan badań - 20 -

5. Perspektywy badawcze - 22 -

6. Metody badawcze - 26 -

7. Źródła - 29 -

Rozdział I

Ofiara, podmiot bierny i pokrzywdzony w międzynarodowym prawie karnym - 32 -

1.1. Wprowadzenie - 32 -

1.2. Pojęcie ofiary w języku powszechnym - 33 -

1.3. Pojęcie ofiary w ustawodawstwie wybranych państw - 35 -

1.4. Pojęcie ofiary w regulacjach międzynarodowych - 40 -

1.5. Pojęcie ofiary zbrodni w międzynarodowym prawie karnym - 42 - 1.5.1. Międzynarodowe Trybunały Wojskowe w Norymberdze i Tokio - 42 - 1.5.2. Międzynarodowe Trybunały Karne dla byłej Jugosławii i Rwandy - 43 -

1.5.3. Międzynarodowy Trybunał Karny - 44 -

1.5.3.1. Definicja pokrzywdzonego w pracach przygotowawczych - 45 - 1.5.3.2. Podmiotowy wymiar definicji pokrzywdzonego - 48 -

1.5.3.3. Uszczerbek w definicji pokrzywdzonego - 55 -

1.5.3.4. Źródła pokrzywdzenia w definicji pokrzywdzonego - 57 - 1.5.3.5. Pokrzywdzeni bezpośrednio i pośrednio przez zbrodnie międzynarodowe - 58 - 1.5.3.6. Związek kauzalny – zbrodnia a uszczerbek pokrzywdzonego - 60 - 1.5.3.7. Ofiara zbrodni a pokrzywdzony, podmiot bierny, ocalały i beneficjent - 61 -

1.6. Topos kozła ofiarnego a ofiara zbrodni - 67 -

1.6.1. Topos kozła ofiarnego a przyczyny i przebieg wiktymizacji międzynarodowej - 68 - 1.6.2. „Ofiara” a alternatywne sposoby rozwiązywania sporów międzynarodowych - 70 - 1.7. Inne ofiary zbrodni międzynarodowych? O statusie zwierząt - 73 - 1.8. Dobro prawne, uszczerbek, uprawnienie a wiktymizacja - 80 - 1.8.1. Determinanty pokrzywdzenia zbrodniami międzynarodowymi - 80 -

(4)

- 4 -

1.8.2. Prawa ofiar jako instrumenty upodmiotowienia - 83 - 1.9. Ofiara, podmiot bierny i pokrzywdzony a podmiot prawa? - 87 - 1.9.1. Konstrukcja podmiotowości w prawie międzynarodowym publicznym - 88 - 1.9.2. Konstrukcja podmiotowości, ofiara zbrodni a (międzynarodowe) prawo karne? - 89 - 1.9.3. Aktywne i pasywne przejawy osobowości karnoprawnej - 97 - 1.9.4. Upodmiotowienie w międzynarodowym prawie karnym - 102 - 1.9.4.1. Materialnoprawne upodmiotowienie podmiotu biernego oraz ofiary - 102 -

1.9.4.2. Procesowe upodmiotowienie ofiary - 103 -

1.10. Podsumowanie - 109 -

Rozdział II

Podmiotowość bierna a zbrodnie międzynarodowe - 114 -

2.1. Wprowadzenie - 114 -

2.2. Podmiotowość bierna w konstrukcji zbrodni ludobójstwa - 120 -

2.2.1. Definicja zbrodni ludobójstwa - 120 -

2.2.2. Grupy chronione a zbrodnia ludobójstwa - 121 -

2.2.3. Podmiot bierny zbrodni ludobójstwa – grupa a jej członkowie? - 124 -

2.2.3.1. Perspektywa przedmiotowa - 124 -

2.2.3.2. Perspektywa podmiotowa - 132 -

2.2.3.3. Wymóg „w całości lub w części” a strona przedmiotowa i podmiotowa - 135 - 2.2.3.4. Autoludobójstwo a podmiot bierny, sprawca, ofiara? - 138 - 2.2.4. Dobra prawne podmiotu biernego oraz uszczerbki ofiary - 139 - 2.3. Podmiotowość bierna w konstrukcji zbrodni przeciwko ludzkości - 142 -

2.3.1 Definicje zbrodni przeciwko ludzkości - 142 -

2.3.2. Podmiot bierny zbrodni przeciwko ludzkości - 146 -

2.3.3. Dobra prawne podmiotu biernego oraz uszczerbki ofiary - 150 - 2.4. Podmiotowość bierna w konstrukcji zbrodni wojennych - 153 -

2.4.1. Definicje zbrodni wojennych - 153 -

2.4.2. Relatywność ochrony w konflikcie zbrojnym - 154 -

2.4.3. Podmiot bierny zbrodni wojennych - 160 -

2.4.4. Dobra prawne podmiotu biernego oraz uszczerbki ofiary - 167 - 2.5. Podmiotowość bierna w konstrukcji zbrodni agresji - 170 - 2.5.1. Definicje zbrodni agresji (zbrodni przeciwko pokojowi) - 170 -

2.5.2. Podmiot bierny a ofiara zbrodni agresji - 172 -

2.6. Namysł nad istotą wiktymności międzynarodowej dzieci-żołnierzy - 185 -

(5)

- 5 -

2.6.1. Ofiara (nie)idealna z perspektywy wiktymologicznej - 186 - 2.6.2. Ofiara czy sprawca, a może sprawca i ofiara? - 194 -

2.6.2.1. Perspektywa wiktymizacji dzieci - 195 -

2.6.2.2. Perspektywa odpowiedzialności (byłych) dzieci-żołnierzy - 196 - 2.6.2.3. Perspektywa wiktymizacji podmiotów trzecich - 199 - 2.7. Prawda i pamięć o ofiarach zbrodni międzynarodowych. Zjawisko negacjonizmu i środki

jego zwalczania - 202 -

2.8. Podsumowanie - 213 -

Rozdział III

Zbrodnie międzynarodowe a formy pokrzywdzenia - 217 -

3.1. Wprowadzenie - 217 -

3.2. Ofiara a zasada sprawiedliwego oznaczenia i zbieg przepisów oraz zbrodni - 218 - 3.3 Ofiara a formy popełnienia zbrodni międzynarodowych - 235 - 3.4. Ofiara a okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną - 252 - 3.4.1. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność za zbrodnie międzynarodowe - 252 -

3.4.2. Funkcje zgody podmiotu biernego - 261 -

3.4.3. Zgoda, istota typu zbrodni i wyłączenie odpowiedzialności karnej - 263 - 3.4.3.1. Międzynarodowe Trybunały Karne dla byłej Jugosławii i Rwandy - 263 -

3.4.3.2. Międzynarodowy Trybunał Karny - 266 -

3.4.3.3. Zgoda podmiotu biernego w kontekście opisu typu i natury zbrodni - 270 -

3.4.4. Inne przejawy zgody podmiotu biernego? - 270 -

3.4.5. Zgoda podmiotu biernego a zbrodnie międzynarodowe – uwagi końcowe - 276 - 3.5. Przyczynienie się ofiary zbrodni a odpowiedzialność sprawcy - 278 -

3.6. Podsumowanie - 288 -

Rozdział IV

Ograniczone upodmiotowienie procesowe – ofiara zbrodni na pierwszym i drugim etapie

rozwoju międzynarodowego prawa karnego - 293 -

4.1. Wprowadzenie - 293 -

4.2. Ofiara zbrodni w postępowaniu przed MTWN i MTWT - 294 -

4.2.1. Ofiara jako telos? - 294 -

4.2.2. Ofiara jako świadek? - 296 -

4.2.2.1. Osobowe i rzeczowe źródła dowodowe - 297 -

4.2.2.2. Seweryna Szmaglewska-Wiśniewska – polski świadek przed MTWN - 302 - 4.2.2.3. Samuel Rajzman – polski świadek przed MTWN - 307 -

4.2.3. Ofiara jako pokrzywdzony? - 309 -

(6)

- 6 -

4.2.4. Ofiara jako powód? - 309 -

4.2.5. Ofiara jako prywatny oskarżyciel? - 310 -

4.2.6. MTWN i MTWT a stopień upodmiotowienia ofiary zbrodni – wnioski - 311 - 4.3. Ofiara zbrodni w postępowaniu przed MTKJ i MTKR - 312 -

4.3.1. Ofiara jako telos? - 312 -

4.3.2. Ofiara jako świadek? - 314 -

4.3.2.1. Osobowe i rzeczowe źródła dowodowe - 314 -

4.3.2.2. Środki ochrony ofiary-świadka - 319 -

4.3.3. Ofiara jako pokrzywdzony? - 325 -

4.3.4. Ofiara jako powód? - 328 -

4.3.5. Ofiara jako prywatny oskarżyciel? - 333 -

4.3.6. Plea bargaining a interesy ofiary zbrodni - 334 -

4.3.7. Propozycje legislacyjne dotyczące pozycji procesowej ofiary - 339 - 4.3.8. Ofiara zbrodni a trybunały ad hoc – ocena wewnętrzna i zewnętrzna - 343 - 4.3.9. MTKJ i MTKR a stopień upodmiotowienia ofiary zbrodni – wnioski - 347 - 4.4. Selektywna sprawiedliwość – luka bezkarności i wiktymności - 348 -

4.5. Podsumowanie - 358 -

Rozdział V

Zwiększone upodmiotowienie procesowe – ofiara zbrodni na trzecim etapie rozwoju międzynarodowego prawa karnego (Międzynarodowy Trybunał Karny) - 361 -

5.1. Wprowadzenie - 361 -

5.2. Ofiara jako telos? - 362 -

5.3. Ofiara jako prywatny oskarżyciel? - 365 -

5.4. Ofiara jako świadek? - 367 -

5.5. Ofiara jako pokrzywdzony? - 373 -

5.5.1. Struktura postępowania przed MTK a ofiary i pokrzywdzeni - 373 - 5.5.2. Nabycie formalnego statusu pokrzywdzonego przez ofiarę zbrodni - 378 -

5.5.3. Reprezentacja procesowa pokrzywdzonych - 382 -

5.5.4. Wstępne zbadanie sytuacji - 392 -

5.5.4.1. Jurysdykcja MTK - 394 -

5.5.4.2. Dopuszczalność sytuacji - 396 -

5.5.5. Decyzja w sprawie postępowania przygotowawczego - 404 - 5.5.5.1. Wszczęcie bądź odmowa wszczęcia postępowania przez Prokuratora MTK - 404 - 5.5.5.2. Autoryzacja bądź odmowa autoryzacji postępowania przygotowawczego przez

Izbę Przygotowawczą - 410 -

(7)

- 7 -

5.5.5.3. Decyzja o odmowie autoryzacji postępowania przygotowawczego i postępowanie

odwoławcze - 419 -

5.5.5.4. Odstąpienie państwu postępowania przygotowawczego - 421 -

5.5.6. Postępowanie na podstawie art. 19 SMTK - 424 -

5.5.7. Fazy postępowania przygotowawczego i głównego a udział pokrzywdzonych - 428 -

5.5.8. Wyrok o winie sprawcy i odwołanie od niego - 437 -

5.5.9. Postępowanie dotyczące sankcji karnej - 439 -

5.5.9.1. Udział pokrzywdzonych w postępowaniu w sprawie formy i wymiaru kary - 439 - 5.5.9.2. Udział pokrzywdzonych w postępowaniu w sprawie redukcji kary - 444 - 5.5.10. Uprawnienia procesowe oraz bezpośrednie prezentowanie osobistych zapatrywań i

obaw przez pokrzywdzonych - 447 -

5.5.11. Ofiara jako pokrzywdzony – próba oceny - 452 -

5.6. Ofiara jako powód? - 454 -

5.6.1. Podstawy prawne - 455 -

5.6.2. Procedura aplikacyjna - 457 -

5.6.3. Udział ofiar-powodów w fazie reparacyjnej postępowania - 459 - 5.6.4. „Sprawca” jako powód? Kwestia udziału ofiar zbrodni międzynarodowych w

postępowaniu o odszkodowanie za aresztowanie i skazanie - 461 - 5.7. Środki ochrony świadków i pokrzywdzonych w postępowaniu przed MTK - 462 - 5.8 Interesy ofiar a aktywność amici curiae w postępowaniu przed MTK - 474 - 5.9. Przyznanie się do winy przez sprawcę a wymiar rozpoznanej wiktymności - 476 - 5.10. Subiektywnie postrzegana sprawiedliwość – o oczekiwaniach ofiar zbrodni - 480 -

5.11. Podsumowanie - 485 -

Rozdział VI

Ofiara zbrodni a sprawiedliwość punitywna - 489 -

6.1. Wprowadzenie - 489 -

6.2. Ofiara a cele kary w orzecznictwie międzynarodowych trybunałów karnych - 492 -

6.3. Ofiara a cele kary z perspektywy teoretycznej - 494 -

6.4. Prawo ofiary zbrodni do ukarania sprawcy? - 504 -

6.5. Komponenty sankcji karnej za zbrodnie międzynarodowe - 511 - 6.5.1. Międzynarodowe Trybunały Wojskowe w Norymberdze i Tokio - 511 - 6.5.2. Międzynarodowe Trybunały Karne dla byłej Jugosławii i Rwandy - 512 -

6.5.3. Międzynarodowy Trybunał Karny - 514 -

6.6. Kara łączna a rozpoznanie pokrzywdzenia ofiary zbrodni - 517 -

6.7. Ofiara a sankcja karna - 521 -

(8)

- 8 -

6.8. Następcza redukcja kary a interes ofiary zbrodni - 526 - 6.8.1. Międzynarodowe Trybunały Wojskowe w Norymberdze i Tokio - 527 - 6.8.2. Międzynarodowe Trybunał Karne dla byłej Jugosławii i Rwandy - 529 -

6.8.3. Międzynarodowy Trybunał Karny - 530 -

6.9. Podsumowanie - 533 -

Rozdział VII

Ofiara zbrodni a sprawiedliwość reparacyjna - 537 -

7.1. Wprowadzenie - 537 -

7.2. Model reparacji w systemie MTK - 538 -

7.2.1. Problematyka reparacji w pracach przygotowawczych - 538 -

7.2.2. Elementy składowe decyzji reparacyjnej - 540 -

7.2.2.1. Sprawca i wyrok skazujący - 542 -

7.2.2.2. Związek przyczynowy - 545 -

7.2.2.3. Uszczerbek ofiary - 546 -

7.2.2.4. Krąg podmiotowy beneficjentów - 546 -

7.2.3. Formy reparacji - 547 -

7.2.4. Kwestie dowodowe oraz domniemania pokrzywdzenia - 549 -

7.3. Ofiara a cele reparacji w orzecznictwie MTK - 550 -

7.4. Rodzaje uszczerbków a identyfikacja ofiary i odpowiedzialność reparacyjna w

orzecznictwie MTK - 554 -

7.4.1. Sprawa Lubangi - 554 -

7.4.2. Sprawa Al Mahdiego - 557 -

7.4.3. Sprawa Katangi - 560 -

7.4.4. Sprawa Ntagandy - 562 -

7.5. Miarkowanie monetarnego wymiaru uszczerbków ofiar zbrodni - 563 - 7.6. Miarkowanie wymiaru odpowiedzialności reparacyjnej sprawcy zbrodni - 566 -

7.6.1. Zachowanie sprawcy w kontekście wiktymizacji masowej. Odpowiedzialność

solidarna za zbrodnie międzynarodowe? - 567 -

7.6.1.1. Sprawa Lubangi - 567 -

7.6.1.2. Sprawa Al Mahdiego - 568 -

7.6.1.3. Sprawa Katangi - 571 -

7.6.1.4. Sprawa Ntagandy - 573 -

7.6.1.5. Rozbieżności normatywne a wymiar odpowiedzialności sprawcy - 575 - 7.6.2. Liczba uprawnionych ofiar-powodów a wymiar odpowiedzialności sprawcy - 577 - 7.6.3. Odpowiedzialność sprawcy a odpowiedzialność państwa wobec ofiary zbrodni - 582 -

(9)

- 9 -

7.6.4. Status materialny sprawcy a wymiar odpowiedzialności odszkodowawczej wobec

ofiary zbrodni - 582 -

7.6.5. Przyczynienie się ofiary a wymiar odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy

zbrodni - 583 -

7.7. Działalność Funduszu Powierniczego MTK - 585 -

7.7.1. Podstawy prawne - 585 -

7.7.2. Cele działalności Funduszu Powierniczego MTK - 590 -

7.7.3. Zadania Funduszu Powierniczego MTK - 590 -

7.7.4. Realizacja zadań przez Fundusz Powierniczy MTK - 595 -

7.7.4.1. Implementacja programów wsparcia - 595 -

7.7.4.2. Implementacja decyzji reparacyjnych - 597 -

7.7.4.3. Implementacja reparacji w sprawie Lubangi - 600 - 7.7.4.4. Implementacja reparacji w sprawie Al Mahdiego - 602 - 7.7.4.5. Implementacja reparacji w sprawie Katangi - 605 - 7.7.4.6. Implementacja reparacji w sprawie Ntagandy - 608 - 7.7.4.7. Sprawa Bemby a reparacje i program wsparcia dla ofiar - 609 - 7.7.5. Ocena działalności Funduszu Powierniczego MTK - 612 - 7.8. Luka w systemie? Wyłączenie odpowiedzialności karnej sprawcy a odpowiedzialność

odszkodowawcza za zbrodnie międzynarodowe - 614 -

7.9. Podsumowanie - 617 -

Wnioski końcowe rozprawy doktorskiej - 622 -

Bibliografia i spis orzecznictwa - 633 -

I. Literatura przedmiotu - 633 -

II. Dokumenty MTK - 734 -

III. Dokumenty Biura Prokuratora MTK - 736 -

IV. Inne dokumenty MTKJ/MTKR/MTK - 737 -

V. Dokumenty ONZ - 738 -

VI. Dokumenty Funduszu Powierniczego MTK - 739 -

VII. Oświadczenia przedstawicieli trybunałów i państw - 740 - VIII. Artykuły prasowe i opracowania na blogach eksperckich - 742 -

IX. Audycje radiowe - 745 -

X. Raporty eksperckie - 746 -

XI. Prace przygotowawcze (MTK) - 747 -

XII. Opracowania i dokumenty dotyczące ofiar i negacjonizmu (Unia Europejska) - 748 -

XIII. Raporty MTKJ/MTKR - 749 -

(10)

- 10 -

XIV. Inne źródła - 751 -

XVI. Wyroki, decyzje i pisma procesowe - 754 -

Międzynarodowy Trybunał Karny - 754 -

Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii - 787 -

Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy - 791 -

Międzynarodowy Mechanizm Rezydualny dla Trybunałów Karnych - 793 -

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze - 793 -

Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Tokio - 793 -

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - 794 -

Europejski Trybunał Praw Człowieka - 795 -

Sądy krajowe - 795 -

XV. Posiedzenia trybunałów - 796 -

XVI. Akty prawne i inne dokumenty - 797 -

Akty prawa krajowego - 797 -

Akty prawa międzynarodowego i inne dokumenty międzynarodowe - 798 -

XVII. Projekty aktów prawnych - 802 -

Streszczenie rozprawy doktorskiej - 803 -

Summary of the Doctoral Dissertation - 805 -

(11)

- 11 - Wykaz skrótów

1) Trybunały i organizacje międzynarodowe oraz inne organy:

MTK Międzynarodowy Trybunał Karny / International Criminal Court MTKJ Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii /

International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia

MTKR Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy / International Criminal Tribunal for Rwanda

MTWN Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze / International Military Tribunal

MTWT Międzynarodowy Trybunał Karny dla Dalekiego Wschodu / International Military Tribunal for the Far East

MMRTK Międzynarodowy Mechanizm Rezydualny dla Trybunałów Karnych / International Residual Mechanism for Criminal Tribunals

MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości / International Court of Justice

ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka / European Court of Human Rights

ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych / United Nations

RB ONZ Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych / United Nations Security Council

UE Unia Europejska / European Union

FP MTK Fundusz Powierniczy dla Ofiar (Międzynarodowy Trybunał Karny) / Trust Fund for Victims

BP MTK Biuro Prokuratora MTK / Office of the Prosecutor 2) Międzynarodowe akty prawne:

SMTK Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego

SMTKJ Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii

(12)

- 12 -

SMTKR Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy

KMTWN Karta Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze KMTWT Karta Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Dalekiego

Wschodu

RMTK Regulacje Międzynarodowego Trybunału Karnego

RFP MTK Regulacje Funduszu Powierniczego (Międzynarodowy Trybunał Karny)

RPD MTK Reguły Procesowe i Dowodowe Międzynarodowego Trybunału Karnego

RPD MTKJ Reguły Procesowe i Dowodowe Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii

RPD MTKR Reguły Procesowe i Dowodowe Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy

MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych

KNZ Karta Narodów Zjednoczonych

EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności 3) Krajowe akty prawne:

k.k. Kodeks karny (Polska)

k.p.k. Kodeks postępowania karnego (Polska) k.k.s. Kodeks karny skarbowy (Polska) k.w. Kodeks wykroczeń (Polska) k.c. Kodeks cywilny (Polska) wł. k.k. Kodeks karny (Włochy)

wł. k.p.k. Kodeks postępowania karnego (Włochy) fr. k.p.k. Kodeks postępowania karnego (Francja) niem. k.k. Kodeks karny (Niemcy)

(13)

- 13 -

ustIPN Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

4) Inne:

ARSIWA Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts

5) Wybrane wydawnictwa:

OUP Oxford University Press CUP Cambridge University Press HUP Harvard University Press

YUP Yale University Press

DUP Duke University Press

BUP Bristol University Press PUP Princeton University Press MUP Manchester University Press UMP University of Michigan Press UPP University of Pennsylvania Press SUP Stanford University Press

WIWS Wydawnictwo Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Scholar Wydawnictwo Naukowe Scholar

WUW Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego

PWN Państwowe Wydawnictwo Naukowe

(14)

- 14 -

Wprowadzenie do rozprawy doktorskiej

1. Problematyka badawcza – 2. Cel, pytanie oraz hipoteza badawcza – 3. Struktura rozprawy – 4. Stan badań – 5. Perspektywy badawcze – 6. Metody badawcze – 7. Źródła

1. Problematyka badawcza

Stanowiące o istocie statusu ofiary pokrzywdzenie przybiera rozmaitą postać.

Człowiek oraz potencjalnie inne podmioty mogą bowiem stawać się ofiarami z różnych względów, z których tylko niektóre posiadają znaczenie normatywne. Fakt ten nie pozostaje bez wpływu na problematykę podejmowaną w tym opracowaniu, która dotyczy statusu tylko jednej kategorii ofiar wyznaczanej przez specyficzne źródło wiktymizacji pozostające normatywnie sprzężone z zakazami formułowanymi w międzynarodowym prawie karnym pod postacią zbrodni międzynarodowych.

W naukach prawnych status jest określany przez wzgląd na przepisy prawa, które stanowią o jego treści i zakresie. Jak wyjaśniał przed laty Wiesław Lang, status prawny określa „pozycję bytów w systemie prawnym”.1 Jednak nie każdy status prawny jest identyczny. Z tego względu, odnosząc się do „jednostki ludzkiej”, Wiesław Lang zaproponował rozróżnienie dwóch jego wymiarów, tj. „statusu podstawowego” oraz

„statusu wtórnego”.2 Do ofiary (zbrodni) zastosowanie znajduje drugi z nich. „Status wtórny” jest bowiem zależny od „zmiennych okoliczności prawnie relewantnych (faktów prawnych)”.3 Egzemplifikację tegoż „statusu wtórnego” stanowią zdaniem Wiesława Langa między innymi status „strony w postępowaniu sądowym (…), oskarżonego, skazanego (…)”.4

Mimo że to perspektywa procesowa wyznacza niewątpliwie dominujący nurt badań nad rolą ofiary w prawie karnym, niniejsza rozprawa jest oparta na założeniu, iż jej status jest wyznaczany także przez normy prawa materialnego.5 Status prawny ofiary posiada tym samym komponent materialnoprawny oraz komponent proceduralny.

1 W. Lang, Status jednostki ludzkiej we współczesnym prawie, [w:] Studia z filozofii prawa, J. Stelmach (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2001, s. 28.

2 Ibidem, s. 29.

3 Ibidem.

4 Ibidem, s. 30.

5 Na te dwa aspekty (niezależnie od ujęcia wiktymologicznego) zwracał już także przed laty uwagę Lech Falandysz – L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Wydawnictwo Prawnicze 1980, część II (tj. „Pokrzywdzony w prawie karnym materialnym (znamiona pokrzywdzonego)”) oraz część IV (tj. „Pokrzywdzony a wymiar sprawiedliwości”).

(15)

- 15 -

Na tak rozumiany status składa się szereg zmiennych.6 O pozycji ofiary nie świadczą bowiem wyłącznie jej uprawnienia (tj. prawa ofiar) czy rola, którą posiada ona w (międzynarodowym) procesie karnym (np. jako pokrzywdzony, świadek czy oskarżyciel), lecz także – między innymi – to, czy jej figura wyznacza istotę ochrony gwarantowanej przez (międzynarodowe) prawo karne, stanowiąc w tej mierze argument kryminalizacyjny (np. ochrona grup jako potencjalnych ofiar zbrodni ‘x’) wyrażony następnie w opisie typu, czy posiada ona wpływ na stwierdzanie bezprawności danego zachowania (np. udzielając zgody jako potencjalna ofiara, ale także będąc argumentem przeciwko akceptacji takiej okoliczności), jak i czy jest ona „obecna” przy określaniu następczej reakcji karnej i odszkodowawczej (np. bezbronność ofiary zbrodni ‘x’ jako okoliczność zaostrzająca sankcję karną).

2. Cel, pytanie oraz hipoteza badawcza

Wyjściowym celem badawczym rozprawy jest określenie poszczególnych przejawów i komponentów statusu ofiary zbrodni w ujęciu materialnoprawnym i proceduralnym w kontekście instytucjonalnym wyznaczanym przez pięć międzynarodowych trybunałów karnych (Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze (MTWN), Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu (MTWT), Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (MTKJ), Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (MTKR), Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK)).7 Chodzi tym samym o odkrycie ofiary – w jej koncepcyjnej złożoności – w normach, rozumowaniu i praktyce tych trybunałów.

6 Por. N. MacCormick, Institutions of Law: An Essay in Legal Theory, OUP 2007, s. 96 oraz rozdział I w odniesieniu do prowadzonej w nim analizy konstrukcji podmiotowości prawnej.

7 W rozprawie tylko pomocniczo odnoszę się do MMRTK, który kontynuuje aktywności zainicjowane uprzednio przez MTKJ (do 2017 r.) oraz MTKR (do 2015 r.). Szerzej organ ten charakteryzują: M.

Matyasik, P. Domagała, Międzynarodowe trybunały karne oraz inne instrumenty sprawiedliwości tranzytywnej, Difin 2012, s. 127 i n. Nie podejmuję się natomiast omówienia statusu ofiar w postępowaniu przed innymi trybunałami karnymi, które zajmują się sądzeniem osób oskarżonych o sprawstwo zbrodni międzynarodowych. Szczególnie predestynowanym do tego organem sądowym byłyby niewątpliwie Nadzwyczajne Izby Sądów Kambodży (ECCC), które przyznają ofiarom zbrodni stosunkowo silną pozycję procesową (civil parties). Por. S. Studzinsky, Victim’s Participation before the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia, ‘Zeitschrift für Internationale Strafrechtsdogmatik’ 2011, nr 10, s. 887-891.

Rezygnacja z analizy modelu proceduralnego przyjętego przed tym trybunałem wynika z faktu, iż nie pozwala on na ukazanie trendu w obrębie „legislacji międzynarodowej”, gdyż pozostaje powiązany z rozwiązaniami normatywnymi przyjmowanymi w Kambodży, której system prawny ze względów historycznych czerpie z rozwiązań francuskich. Por. P.N. Pham, P. Vinck, M. Balthazard, J. Strasser, C.

Om, Victim Participation and the Trial of Duch at the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia,

‘Journal of Human Rights Practice’ 2011, nr 3(3), s. 268-269; D.S. Sokol, Reduced Victim Participation:

A Misstep by the Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia, ‘Washington University Global Studies Law Review’ 2011, nr 10(1), s. 173-175.

(16)

- 16 -

Realizując powyższe zamierzenie badawcze, w rozdziałach I-VII staram się udzielić odpowiedzi na pytanie, czy na trzech etapach rozwoju międzynarodowego prawa karnego (tj. etap norymbersko-tokijski, etap trybunałów ad hoc, etap Międzynarodowego Trybunału Karnego) materialnoprawny oraz procesowy status ofiary zbrodni (wyrażany przez poszczególne komponenty i przejawy) uległ zmianie – a jeżeli tak – to czy przez ostatnich 75 lat doszło do wzmocnienia, czy raczej do osłabienia pozycji ofiary zbrodni w międzynarodowym prawie karnym?8

Mając na względzie powyższe pytanie, na potrzeby badań sformułowano hipotezę badawczą, której potwierdzeniu bądź falsyfikacji służą wszystkie partie rozprawy. Stanowi ona, iż kolejne fazy rozwoju międzynarodowego prawa karnego świadczą o zmianie statusu ofiary zbrodni przybierającej postać jej postępującego upodmiotowienia w systemie międzynarodowej sprawiedliwości karnej.

3. Struktura rozprawy

Cel badawczy rozprawy będzie realizowany w poszczególnych rozdziałach, które w zamyśle mają stanowić powiązane ze sobą merytorycznie, lecz w istocie samodzielne ujęcia określonych problemów badawczych związanych ze statusem ofiary zbrodni. Poza rozdziałem I, który – uzupełniając niniejsze uwagi – ma charakter merytorycznego oraz terminologicznego wprowadzenia do szczegółowych analiz prowadzonych w dalszej części rozprawy, rozdziały II, III, VI oraz VII służą ukazaniu przejawów materialnoprawnego statusu ofiary zbrodni, podczas gdy rozdziały IV i V podejmują się określenia procesowego statusu ofiary zbrodni.

Rozdział I dąży do prezentacji kwestii terminologicznych w ujęciu normatywnym, jak i pozanormatywnym, a także wyjaśnienia szczegółowych aspektów przyjętej w rozprawie perspektywy badawczej wyznaczanej przez procesowy i materialnoprawny kontekst statusu ofiary zbrodni. Rozprawa nie operuje jednym terminem dla określenia podmiotu pokrzywdzonego (np. ofiara), lecz

8 Tytułowe odniesienie do ofiary zbrodni, nie zaś do ofiar zbrodni wydaje się istotne, ponieważ zrywa ono z unifikacyjnym ujmowaniem wszystkich osób doznających określonych uszczerbków, jak gdyby ich pokrzywdzenie, interesy i oczekiwania były identyczne. Za każdą wiktymizacją masową kryją się losy i historia życiowa indywidualnych ofiar, o czym niestety często zapomina się, czyniąc odniesienia do tysięcy, a nawet milionów istnień ludzkich. Wyrażoną powyżej ideę od lat wprowadza w życie Muzeum Auschwitz-Birkenau, które realizując swoją misję edukacyjną za pośrednictwem mediów społecznościowych (np. Twittera), przedstawia dane (tj. imię, miejsce pochodzenia, narodowość, zawód), zdjęcia oraz losy indywidualnych ofiar zbrodni (moment przybycia do obozu, numer obozowy, często także datę śmierci). Por. https://twitter.com/MuzeumAuschwitz. W ten sposób na pierwszy plan wysuwa zatem jednostki i ich osobistą wiktymizację.

(17)

- 17 -

wykorzystuje w tym względzie kilka z nich (m.in. ofiara, pokrzywdzony oraz podmiot bierny zbrodni), co wymaga wyjaśnienia ich sensu i stosowalności. Terminy te są przy tym różnorodne pod kątem ich językowego rodowodu.9 Chociaż nie są one względem siebie całkowicie autonomiczne, potrzeba ich rozróżnienia oraz samodzielnego stosowania wynika z konieczności wykazania pewnych przejawów wiktymizacji, które pozostawałyby nieuchwytne przy przyjęciu jednego tylko terminu dla określenia statusu podmiotu pokrzywdzonego przez zbrodnie międzynarodowe. Nawiązując do toczącej się współcześnie debaty nad pozycją prawną zwierząt, w rozdziale I podjęty zostaje ponadto problem możliwości ujmowania zwierząt jako ofiar zbrodni międzynarodowych.

Rozważania terminologiczne dopełnia refleksja nad toposem kozła ofiarnego. Następnie analizie poddane zostają dwie kwestie szczegółowe, tj. determinanty pokrzywdzenia (uszczerbek, uprawnienie, dobro prawne) oraz konstrukcja podmiotowości prawnej z perspektywy ofiary zbrodni. Rozdział I wieńczy prezentacja kryteriów upodmiotowienia ofiary (na potrzeby weryfikacji hipotezy badawczej) oraz podsumowanie zawierające słowniczek najistotniejszych pojęć wykorzystywanych w rozprawie.

Analiza kryminalizacji międzynarodowej, która została zawarta w rozdziale II, ma z kolei pomóc w wyznaczeniu zakresu ochrony dóbr przynależnych potencjalnej ofierze czynów przybierających postać zbrodni międzynarodowych (co jest chronione?).

Badaniu poddana zostaje konstrukcja tzw. podmiotowości biernej zawarta w poszczególnych zbrodniach międzynarodowych, tj. zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych oraz zbrodni agresji (kto jest chroniony?).

Odniesienie do podmiotowości biernej jest niezbędne, ponieważ klasyczne wiktymologiczne i prawne definicje ofiary, w ramach których podstawową determinantą pokrzywdzenia jest uszczerbek, nie pozwalają na poznanie figury ofiary in abstracto zawartej w poszczególnych definicjach zbrodni. Ta zaś, przynajmniej w przypadku niektórych typów zbrodni, stanowi motyw przewodni decyzji kryminalizacyjnej i sfery

9 O ile współwystępowanie pojęć w języku prawnym i prawniczym jest mało problematyczne, o tyle trudno to samo powiedzieć o takiej relacji zachodzącej pomiędzy językiem prawnym/prawniczym a językiem potocznym czy powszechnym (które nie są tym samym, jak wskazuje Sławomir Żółtek – por. poniżej), zwłaszcza gdy nadaje się im odmienne znaczenie. Przykładowo, „podmiot bierny” jest terminem nieznanym językowi potocznemu czy powszechnemu. Nie jest on także stosowany w polskim języku prawnym. Tylko nieliczni badacze w Polsce przywołują ten termin dla mówienia o prawie (tj. posługując się językiem prawniczym). Z kolei „ofiara” jest pojęciem obecnym w językach prawnym, prawniczym, powszechnym i potocznym, posiadając przy tym wiele znaczeń w każdym z nich. Jedną kwestią jest więc ustalenie znaczenia danego terminu w interesującym nas dyskursie, inną zaś określenie relacji znaczeniowej pomiędzy poszczególnymi, wykorzystywanymi w rozprawie terminami. Na temat „znaków słownych”, por. zwłaszcza: S. Żółtek, Znaczenie normatywne ustawowych znamion typu czynu zabronionego. Z zagadnień semantycznej strony zakazu karnego, Wolters Kluwer 2017, s. 110 i n.

(18)

- 18 -

ochronnej wyznaczanej przez przepisy karnoprawne. Nawet jeśli ofiarą może być każdy, kto poniesie uszczerbek wynikający z określonego zdarzenia, nie oznacza to jeszcze, że taka filozofia rzeczywiście towarzyszy ustanawianiu zakazów karnoprawnych. Innymi słowy, nie każda potencjalna ofiara zbrodni „x” (jej dobra oraz interesy) będzie stanowiła motywację kryminalizacyjną przy ustanawianiu zakazu „nie-x”. Celem tych analiz (rozdziały 2.2-2.5) jest więc identyfikacja ofiar in abstracto (tj. podmiotów biernych) poszczególnych zbrodni międzynarodowych, wykazanie podobieństw i różnic pomiędzy abstrakcyjnym i konkretnym pokrzywdzeniem w oparciu o analizę dóbr chronionych oraz uszczerbków, a także zestawienie konstrukcji podmiotowości biernej z tzw. wiktymnością in concreto nabudowaną na uszczerbku wynikającym ze sprawstwa zbrodni.10

Prowadzone w tym rozdziale rozważania służą ponadto określeniu złożoności koncepcyjnej statusu ofiary (rozdział 2.6) na przykładzie dzieci-żołnierzy przy uwzględnieniu dorobku koncepcyjnego wiktymologii międzynarodowej i obowiązujących regulacji prawnych. Ostatni podrozdział przenosi natomiast ciężar analizy z decyzji kryminalizacyjnej (moment legislacyjny) oraz wykładni sądowej (moment aplikacyjny) zbrodni międzynarodowych na aktywności przybierające postać negacjonizmu, który oprócz podważenia statusu ofiar zbrodni posiada także potencjał do ich wtórnej wiktymizacji.

Chociaż kryminalizacja wyznaczana jest w drodze przyjętych w dokumentach międzynarodowych definicji poszczególnych typów zbrodni, to, które czyny zostaną zakwalifikowane jako takie, znajduje swój przejaw w tych konstrukcjach karnistycznych, które determinują kryteria przypisywalności. Rozdział III podejmuje z tego względu problematykę form pokrzywdzenia. Celem tej analizy jest spojrzenie na formy sprawstwa jako na formy pokrzywdzenia, określenie faktycznej i normatywnej relacyjności powstającej pomiędzy poszczególnymi typami sprawców a ofiarami zbrodni, a także przedstawienie, jakie znaczenie z perspektywy ofiary przybiera oznaczenie zbrodni oraz ich następcza kwalifikacja w związku z problematyką zbiegów przepisów i zbrodni. Dalsza część zawiera natomiast rozważania poświęcone obecności figury ofiary w rozumowaniu leżącym u podstaw okoliczności

10 „Wiktymność” (ang. victimhood) to pojęcie, które ma w założeniu oddawać status ofiary, cechę bycia ofiarą, jej pokrzywdzenia zarówno in abstracto, jak i in concreto. Wiktymność nie jest natomiast rozumiana jako podatność na pokrzywdzenie (wedle koncepcji victimity Benjamina Mendelsohna). Szersze wyjaśnienia terminologiczne zawarto w słowniczku pojęć umieszczonym pod koniec rozdziału I.

(19)

- 19 -

wyłączających odpowiedzialność karną oraz funkcji zgody podmiotu biernego – klasycznego instrumentu upodmiotowienia jednostki w prawie karnym materialnym – w sferze międzynarodowej odpowiedzialności karnej. Opierając się na wspomnianej uprzednio relacyjności (faktycznej), rozdział III wieńczy analiza kontrowersyjnego mechanizmu przyczynienia ofiary zbrodni, tj. wpływu jej własnego zachowania na wymiar i formę odpowiedzialności karnej sprawcy.

Rozdziały IV i V przyjmują z kolei klasyczną perspektywę procesową usytuowania ofiary zbrodni w postępowaniu przed MTWN, MTWT, MTKJ, MTKR oraz MTK. Analiza ta zostanie przeprowadzona w oparciu o typologię ról,11 tj. ofiary jako telos, ofiary jako świadka, ofiary jako pokrzywdzonego, ofiary jako powoda oraz ofiary jako prywatnego oskarżyciela, która ma umożliwić wykazanie zarówno ilościowych, jak i jakościowych zmian w wymiarze procesowego upodmiotowienia ofiar zbrodni na trzech etapach rozwoju międzynarodowego prawa karnego. W rozdziale IV podjęty zostaje ponadto szczegółowy problem tzw. selektywności międzynarodowych postępowań karnych (4.4), która wywiera bezpośredni wpływ na wymiar rozpoznanego pokrzywdzenia ofiar zbrodni.

Ostatnie dwa rozdziały rozprawy podejmują ponownie kwestię materialnoprawnego statusu ofiary zbrodni, tym razem analizując ten problem w związku z reakcją prawną wyznaczaną przez instrumenty wkomponowane w sferę sprawiedliwości punitywnej oraz sferę sprawiedliwości reparacyjnej. Rozdział VI dąży do wykazania funkcji, które wiktymność (tj. cecha pokrzywdzenia i bycia ofiarą) pełni przy określaniu filozofii kary, jak i wybranych modalności, w których figura ofiary zbrodni pojawia się w decyzjach sankcyjnych międzynarodowych trybunałów karnych, uzupełniając w ten sposób wciąż dominujące w literaturze przedmiotu założenie łączące ofiarę przede wszystkim ze sferą sprawiedliwości reparacyjnej. Tego wymiaru sprawiedliwości materialnoprawnej dotyczy z kolei rozdział VII, w którym dochodzi do określenia podstaw prawnych i dotychczasowej praktyki przyznawania

11 Przed laty Wiesław Daszkiewicz argumentował, iż pozycja pokrzywdzonego w procesie karnym zależy między innymi „[o]d ról, w jakich pokrzywdzony może występować w procesie, począwszy od czynności podejmowanych wokół wszczęcia postępowania, poprzez wszelkie jego stadia, w szczególności w charakterze stron procesowych, a także – co częściowo się z tym wiąże – od trybu ścigania przestępstw”, jak i „od przysługujących mu szczegółowych uprawnień i zakresu ich stosowania. (…)” – W. Daszkiewicz, Pokrzywdzony przestępstwem a zasada legalizmu w procesie karnym, ‘Gdańskie Studia Prawnicze’ 2003, nr 11, s. 137. W rozprawie pojęcie „roli” jest rozumiane szeroko. Nie odnosi się ono bowiem wyłącznie do klasycznych „ról procesowych” (np. ofiara jako świadek), ale także do argumentacji celowościowej przyjmowanej przez osoby zaangażowane w działalność międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości (telos).

(20)

- 20 -

reparacji ofiarom zbrodni przez Międzynarodowy Trybunał Karny (ofiara jako powód). Ponadto rozdział ten dąży do prezentacji dotychczasowego dorobku Funduszu Powierniczego dla Ofiar w związku z realizacją mandatu wsparcia (pomocowego) oraz mandatu reparacyjnego.

Przy zbiorczym ujęciu wszystkich siedmiu rozdziałów, metaforycznie powiedzieć można, że celem tej rozprawy jest „towarzyszenie” ofierze zbrodni (rozdział I) na ścieżce dochodzenia sprawiedliwości od momentu podjęcia przez państwa decyzji ustanawiającej pierwotne zakazy i określającej elementy konstrukcyjne części ogólnej międzynarodowego prawa karnego (rozdziały II, III), przez wszczęcie postępowania karnego i kolejne jego etapy, aż do momentu, gdy dany trybunał wydaje wyrok skazujący albo uniewinniający w sprawie (rozdziały IV, V), wymierza winnemu sprawcy odpowiednią karą (rozdział VI), a następnie podejmuje decyzję dotyczącą reparacji dla ofiar tych zbrodni (rozdział VII). Jest to więc droga nadzwyczaj długa i kręta, która w wielu miejscach (począwszy od definiowania ofiary czy decyzji kryminalizacyjnej, na aspektach procesowych skończywszy) może zostać przerwana, uniemożliwiając ofiarom osiągnięcie ideałów sprawiedliwości.

4. Stan badań

Status ofiary zbrodni w systemie międzynarodowej sprawiedliwości karnej przez długi czas nie był przedmiotem pogłębionych badań w polskiej literaturze przedmiotu i sprowadzał się w zasadzie do omówień w niektórych opracowaniach podręcznikowych (Michał Płachta,12 Michał Królikowski, Jacek Izydorczyk, Paweł Wiliński,13 Piotr Hofmański, Hanna Kuczyńska,14 brak: Lech Gardocki, Teresa Gardocka, Łukasz Majewski15), fragmentów monografii dotyczących szeroko rozumianego międzynarodowego prawa karnego, jak i nielicznych artykułów naukowych. Stan ten uległ zmianie dopiero w 2018 r. wraz z ukazaniem się na rynku wydawniczym monografii dotyczącej ofiar naruszeń prawa międzynarodowego z perspektywy transitional justice autorstwa Tomasza Lachowskiego.16

12 M. Płachta, Międzynarodowy Trybunał Karny. Tom I, Zakamycze 2004, s. 895-920.

13 M. Królikowski, P. Wiliński, J. Izydorczyk, Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Wolters Kluwer 2008, s. 303-312.

14 P. Hofmański, H. Kuczyńska, Międzynarodowe prawo karne, Wolters Kluwer 2020, s. 175-181.

15 L. Gardocki, T. Gardocka, Ł. Majewski, Prawo karne międzynarodowe: zarys systemu, PWN 2017.

16 T. Lachowski, Perspektywa praw ofiar w prawie międzynarodowym: sprawiedliwość okresu przejściowego (transitional justice), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2018.

(21)

- 21 -

Kwestia pozycji i uprawnień ofiary w międzynarodowym prawie karnym nie przestaje być natomiast przedmiotem zainteresowania zagranicznej doktryny przedmiotu.

Świadczą o tym monograficzne opracowania dotyczące różnych przejawów usytuowania ofiary przygotowane m.in. w języku angielskim,17 języku francuskim,18 języku niemieckim19 czy w języku hiszpańskim.20 Tematyka ta była już także przedmiotem analiz prowadzonych w rozprawach doktorskich.21

Odnosząc się do powyższego zestawienia, można zatem stwierdzić, iż przez ostatnich kilkanaście lat stan badań nad pozycją ofiary zbrodni uległ zasadnicznej zmianie. Nie oznacza to jednak, że temat ten został już przez naukę wyczerpany.

Po pierwsze, wynika to z dynamicznego rozwoju korpusu orzeczniczego Międzynarodowego Trybunału Karnego. Z perspektywy dwudziestu lat funkcjonowania tego Trybunału, ostatnie pięć lat, w trakcie których prowadzone były niniejsze badania, można określić jako najbardziej produktywne.22 Publikacje dotyczące problematyki wiktymologicznej wydane przed kilkoma laty, chociaż wciąż stanowią cenne źródło

17 Por. m.in. M. Heikkilä, International Criminal Tribunals and Victims of Crime: A Study on the Status of Victims before International Criminal Tribunals and of Factors Affecting Their Status, Abo Akademi University Press 2004, E. Dwertmann, The Reparation System of the International Criminal Court, Martinus Nijhoff Publishers 2010, B. McGonigle Leyh, Procedural Justice? Victim Participation in International Criminal Proceedings, Intersentia 2011, C. Evans, The Rights to Reparation in International Law for Victims of Armed Conflict, CUP 2012, J.P. Pérez León Acevedo, Victims’ Status at International and Hybrid Criminal Court. Victims’ Status as Witnesses, Victim Participants/Civil Parties and Reparations Claimants, Åbo Akademi University Press 2014, T.M. Funk, Victims’ Rights and Advocacy at the International Criminal Court, OUP 2015, L. Moffett, Justice for Victims before the International Criminal Court, Routledge 2016, T. Bachvarova, The Standing of Victims in the Procedural Design of the International Criminal Court, Brill-Nijhoff 2017, M. Elander, Figuring Victims in International Criminal Justice: The Case of the Khmer Rouge Tribunal, Routledge 2018, R. Killean, Victims, Atrocity and International Criminal Justice: Lessons from Cambodia, Routledge 2018, M. Cohen, Realizing Reparative Justice for International Crimes: From Theory to Practice, CUP 2020.

18 Por. m.in. G.M. Mabanga, La victime devant la Cour pénale international, L’Harmattan 2009, A.T.

Lemasson, La victime devant la justice pénale internationale. Pour une action civile internationale, Pulim 2011.

19 Por. m.in. O. Abo Yousef, Die Stellung des Opfers im Völkerstrafrecht unter besonderer Berücksichtigung des ICC-Statuts und der Rechte der Opfer von Völkerstrafrechtsverbrechen in der Schweiz, Schulthess Verlag 2008, S. Bock, Das Opfer vor dem Internationalen Strafgerichtshof, Duncker

& Humblot 2010, J. Niendorf, Extensive Opferbeteiligung im Verfahren vor dem Internationalen Strafgerichtshof. Eine kritische Betrachtung, Logos Verlag 2017, M. Feiler, Reparationen am Internationalen Strafgerichtshof, Duncker & Humblot 2021, M. Lissowsky, Das Menschenrecht auf Reparationen. Theoretische Grundlagen und praktische Umsetzung am Internationalen Strafgerichtshof, Duncker & Humblot 2021.

20 Por. m.in. E.O. Calatayud, Las víctimas y la Corte Penal Internacional. Análisis de la participación de las víctimas ante la Corte, Thomson Reuters 2014, S.G. Palomares, La defensa procesal de las víctimas ante la Corte Penal Internacional, Thomson Reuters 2014.

21 Z niewydanych dotąd jako monografii, zob. m.in. A. Balta, What’s Law Got to do With It? Assessing International Courts’ Contribution to Reparative Justice for Victims of Mass Atrocities through their Reparations Regimes (Rozprawa doktorska: Tilburg University 2020); M. Burkhardt, Victim Participation Before the International Criminal Court (Rozprawa doktorska: Humboldt-Universität zu Berlin 2009).

22 Świadectwem tego jest m.in. rozrost orzecznictwa MTK dotyczącego sprawiedliwości reparacyjnej.

(22)

- 22 -

wiedzy, nie oddają już więc w pełni współczesnego krajobrazu normatywnego wynikającego z bieżącej działalności MTK. Uzasadnienie praktyczne wyboru akurat tego problemu badawczego stanowi zatem zmieniająca się rzeczywistość prawna, która znajduje bezpośrednie przełożenie na status ofiary zbrodni.

Po drugie, określenie statusu ofiary zbrodni jest wieloaspektowym zadaniem badawczym, które – na co wskazuje przywołana powyżej literatura przedmiotu – może być podejmowane z różnych perspektyw. Na tle dotychczasowego dorobku, celem tej rozprawy jest wyjście poza ramy ograniczone do określonej konstrukcji bądź szczegółowego zagadnienia (np. pozycja pokrzywdzonego w postępowaniu karnym;

pozycja ofiary w sferze sprawiedliwości reparacyjnej; koncepcja ofiary w wiktymologii) i podjęcie próby prezentacji systemowego ujęcia tego problemu badawczego.23 Chodzi tym samym o zbiorcze, niejako kumulatywne i holistyczne przedstawienie różnych wymiarów wiktymności (tj. cechy bycia ofiarą) w międzynarodowym prawie karnym.

5. Perspektywy badawcze

Na wybór tematyki badawczej oraz przyjmowanych założeń i metodologii wpływ ma wiele czynników, z których przynajmniej niektóre w większej mierze znajdują odzwierciedlenie w osobie badacza, aniżeli wyłącznie w problemie, który jest poddawany analizie. Nie inaczej jest w przypadku przedmiotowej pracy. W istocie, zgodnie z tym, co zostało już wskazane powyżej, zdecydowana większość elementów i aspektów systemu (międzynarodowej) sprawiedliwości karnej może zostać przeanalizowana z perspektywy ofiary, co z jednej strony daje asumpt do podjęcia szeroko zakrojonych badań, z drugiej zaś czyni koniecznym dookreślenie perspektyw badawczych przyjętych na potrzeby analizy przedmiotowego zagadnienia.

 Prawo międzynarodowe

Rozprawa poświęcona statusowi ofiary zbrodni w międzynarodowym prawie karnym nie może stronić od nawiązań do prawa międzynarodowego sensu largo.

23 Przy czym systemowość tej metody nie dotyczy stricte prawa międzynarodowego publicznego jako takiego, lecz międzynarodowego prawa karnego jako jednej z gałęzi prawa międzynarodowego publicznego. Jest to w tym sensie systemowość niższego rzędu. Jak bowiem odnotowuje Ewelina Cała- Wacinkiewicz, „w wyniku procesu fragmentacji, z prawa międzynarodowego ujmowanego całościowo jako system prawa, wydzielają się określone podsystemy, którym doktryna przypisuje różne nazwy (…)”

– E. Cała-Wacinkiewicz, Państwa a dywersyfikacja prawa międzynarodowego publicznego, [w:] Państwo i terytorium w prawie międzynarodowym, J. Menkes, E. Cała-Wacinkiewicz (red.), C.H. Beck 2015, s. 10.

(23)

- 23 -

Znajduje to swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w tych partiach rozprawy, które odnoszą się do innych gałęzi prawa międzynarodowego (w tym zwłaszcza międzynarodowego prawa praw człowieka i międzynarodowego prawa humanitarnego), w przyjętym kontekście instytucjonalnym wyznaczanym przez pięć międzynarodowych trybunałów karnych, jak i w podjętej w rozdziale I próbie określenia relacji pomiędzy podmiotowością międzynarodowoprawną a osobowością karnoprawną przez wzgląd na tytułowy status ofiary zbrodni.

 Prawo karne materialne i procesowe

Międzynarodowe prawo karne jest gałęzią prawa międzynarodowego, jednak z racji na swój karny charakter, posiada pewne specyficzne cechy, które przybliżają je do krajowego prawa karnego materialnego i procesowego.24 Wykorzystanie w rozprawie perspektywy merytorycznej osadzonej na tradycyjnym ujęciu karnistycznym znajduje swój przejaw w przyjmowanej siatce pojęciowej oraz w zakresie prowadzonych rozważań zwłaszcza w rozdziałach II (problematyka kryminalizacji i negacjonizmu), III (problematyka umiejscowienia ofiary w części ogólnej międzynarodowego prawa karnego) oraz VI (problematyka sprawiedliwości punitywnej).

 Filozofia i teoria prawa (karnego)

Kolejne odniesienie merytoryczne stanowi filozofia prawa karnego, w tym zwłaszcza jej nurt anglosaski, który współcześnie zdaje się odgrywać dominującą rolę w dyskursie dotyczącym dopuszczalnych granic kryminalizacji (rozdział II), poszczególnych konstrukcji prawa karnego (rozdział III), jak i funkcji sankcji karnej (rozdział VI). Przyjęcie tej perspektywy jest istotne, gdyż oprócz analizy materiału normatywnego oraz orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych, określenie pozycji ofiary w systemie międzynarodowego prawa karnego wymaga także zrozumienia idei leżących u podstaw szczegółowych regulacji prawnych.

Na tę pozycję wpływ wywiera ponadto aktywność (bądź brak aktywności) innych podmiotów. Konieczne jest z tego względu wykazanie statusu ofiary nie tylko przez wzgląd na jej role procesowe (np. ofiara jako świadek), ale także przez pryzmat tego, w jakich relacjach znajduje się ona z innymi osobami (np. ofiarami, sprawcami) i

24 Por. M. Królikowski, Problem „prawa karnego międzynarodowego”, ‘Kwartalnik Prawa Publicznego’

2007, nr 7(3), s. 56 i n.; L. Kubicki, Przestępstwa wojenne i przeciwko ludzkości, [w:] System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności. Tom IV (część 1), I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red.), Zakład Narodowy imienia Ossolińskich-Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1985, s. 133.

(24)

- 24 -

podmiotami prawa (np. oskarżycielem, oskarżonym, skazanym). W tym też sensie określenie statusu ofiary wymaga nawiązania nie tylko do konstrukcji podmiotowości i osobowości (karno)prawnej (rozdział I), ale także do idei leżących u podstaw koncepcji stosunku prawnego. To dzięki niej – jak wskazują Tatiana Chauvin, Tomasz Stawecki oraz Piotr Winczorek – bierzemy bowiem „pod uwagę dynamikę relacji między ludźmi wynikającą z tego, że prawne obowiązki i uprawnienia uczestników zmieniają się wraz z ich zachowaniami”.25

W ramach odpowiedzialności karnej, stosunek prawny jest analizowany przede wszystkim przez pryzmat relacji zachodzących w sferze procesowej.26 Według Stanisława Waltosia oraz Piotra Hofmańskiego, „[s]tosunki procesowe to sytuacje prawne zachodzące między uczestnikami procesu i unormowane przez prawo karne procesowe” o „społecznym”, „prawnym” i „dynamicznym” charakterze.27 Konstrukcja stosunku prawnego (karnoprawnego, karnoprocesowego) nie wyczerpuje jednak – jak się zdaje – złożoności zarysowanej powyżej problematyki, gdyż jest ona nieuchronnie ograniczona treścią norm wyznaczających istotę i granice tych relacji.28 Z tego też względu, w rozprawie wykorzystane zostanie szersze pojęcie relacyjności,29 które już w warstwie językowej ma podkreślać to, iż ofiara zbrodni nieuchronnie znajduje się lub wchodzi w określone relacje z innymi podmiotami przed, w trakcie, jak i po jej pokrzywdzeniu.30 Tak postrzegana relacyjność przybiera postać faktyczną, która

25 T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, wyd. 14, C.H. Beck 2021, s. 262.

26 W odróżnieniu od konstrukcji „stosunku karnoprawnego” (w ujęciu materialnym). Brak ten jest zapewne podyktowany odmiennym ujmowaniem natury czynu zabronionego w prawie karnym (tj. nie przez wzgląd na uprawnienia jednostki), jak i istotą konstrukcji „stosunku prawnego”, która – jak wskazują Józef Nowacki oraz Zygmunt Tobor – „wywodzi się z cywilistyki”. J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Wolters Kluwer 2020, s. 57. Na fakt ten zwraca także uwagę Karol Dobrzeniecki, który zauważa, iż „[i]nną odmianą stosunków publicznoprawnych są stosunki karnoprawne, których nawiązanie następuje wskutek popełnienia przez określonego sprawcę czynu zabronionego. (...) Jest to konstrukcja teoretyczna, która (...) jest współcześnie rzadko przywoływana w doktrynie prawa karnego” – K.

Dobrzeniecki, Stosunek prawny, [w:] Wprowadzenie do nauki o państwie, polityce i prawie, A. Podgłódek, B. Szmulik, R. Zenderowski (red.), Wolters Kluwer 2022, s. 370. Uwagę tę można również przenieść na naukę międzynarodowego prawa karnego.

27 S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, Wolters Kluwer 2020, s. 25.

28 Co cechuje generalnie stosunek prawny – K.J. Kaleta, A. Kotowski, Podstawy prawoznawstwa, wyd. II, Difin 2019, s. 293 (Autorzy definiują stosunek prawny jako „relację, między co najmniej dwoma podmiotami prawa, do których zastosowanie mają normy prawne” – moja kursywa).

29 Pojęcie „relacyjności” jest wykorzystywane także w innych dziedzinach nauki, por. np. K. Ciuła- Urbanek, M. Jabłoński, B. Koperski, B. Piotrkowski (red.), Człowiek i relacyjność. Ujęcie socjologiczno- filozoficzne, Wydawnictwo Novum 2015.

30 „Relacyjność” jest jednak na tyle złożoną konstrukcją, że może być przywoływana w różnych kontekstach, o czym świadczy jednoznacznie dorobek nauki prawa – np. w odniesieniu do analizy normy prawnej – R. Mullins, Relational norms (Rozprawa doktorska: University of Oxford 2016), s. 38; koncepcji sprawiedliwości – M. del Mar, Relational Jurisprudence. Vulnerability between Fact and Value, ‘Recht en Methode in onderzoek en onderwijs’ 2012, nr 2(2), s. 72; określania istoty sporów oraz ich rozwiązywania – J. Kulska, Rola pojednania w relacyjnym podejściu do rozwiązywania konfliktów, ‘Wschodnioznawstwo’

(25)

- 25 -

abstrahuje od treści norm prawnych, skupiając się na identyfikacji łączników pomiędzy określonymi jednostkami w pewnym kontekście sytuacyjnym (np. atak na wieś Bogoro, w którym uczestniczy sprawca ‘X’ dokonujący aktu wiktymizacji ofiary ‘Y’) lub normatywną, która dotyczy postrzegania określonej sytuacji faktycznej z perspektywy norm prawa materialnego oraz prawa procesowego (np. przedmiotowy atak jako zbrodnia wojenna).31

Relacyjność materialnoprawna wynika z natury zbrodni, która narusza normy prawa międzynarodowego i skutkuje pokrzywdzeniem określonych podmiotów (rozdział II).32 Relacyjność procesowa wskazuje z kolei na fakt, iż poszczególni uczestnicy postępowania posiadają autonomiczną motywację procesową oraz mimowolnie wchodzą ze sobą w różnorodne stosunki w jego trakcie (np. ofiara-świadek a prokurator; ofiara- pokrzywdzony a amici curiae; ofiara-powód a sprawca).33 Interesy ofiar (pokrzywdzonych) mogą być więc zgodne albo niezgodne z interesami i dążeniami w zasadzie wszystkich innych uczestników procesu karnego, co nie pozostaje także bez wpływu na ich pozycję procesową w konkretnych sprawach (por. rozdziały IV, V).

 Wiktymologia i inne nauki

Kolejny punkt odniesienia w prowadzonej analizie stanowi wiktymologia, czyli nauka o ofierze, w tym zwłaszcza ten jej nurt, który dotyczy specyficznego źródła

2016, nr 10, s. 12 i n., czy w końcu koncepcji odpowiedzialności – P. Cane, Responsibility in Law and Morality, Hart Publishing 2002, s. 49-56 („responsibility as a relational phenomenon”). Na „relacyjny”

wymiar „deliktu” (wrong) nacisk kładą także teoretycy prawa – A. Ripstein, Theories of the Common Law of Torts, ‘Stanford Encyclopedia of Philosophy’ 2022, E.N. Zalta (red.), pkty 4.2-4.4 (wskazujący w tym względzie na „civil recourse theory” oraz „corrective justice theory”). Źródło:

https://plato.stanford.edu/entries/tort-theories/. Elementy relacyjności można odnaleźć w filozofii prawa karnego m.in. w teorii R.A. Duffa (por. np. R.A. Duff, Answering for Crime, Hart Publishing 2007), którego poglądy będą analizowane w dalszej części rozprawy. Silnie na idei relacyjności oparta była także

„wiktymologia pozytywistyczna”. Piszący w tym nurcie badacze otwarcie odnosili się bowiem do relacji pomiędzy sprawcą a ofiarą przestępstwa, na tym założeniu budując następnie autorskie typologie ofiar.

Por. S. Schafer, The Victim and his Criminal. A Study in Functional Responsibility, Random House 1968, s. 5 („The study of criminal-victim relationships…”); E.A. Fattah, La victimologie: qu'est-elle et quel est son avenir?, ‘Revue internationale de criminologie et de police technique’ 1967, nr 21(2), s. 113 i 124; H.

von Hentig, The Criminal & His Victim, Schocken Books 1979, s. 436.

31 Tę dwoistość z perspektywy etyki sygnalizuje Barbara Chyrowicz: „[c]złowiek jest istotą relacyjną w tym sensie, że do istoty jego istnienia i działania należy odniesienie do drugich. Działając, wchodzi w relację z tymi, do których się odnosi, a rodzaj tych relacji zasadniczo definiuje moralne zobowiązania” – B. Chyrowicz, Moralne uwarunkowania ludzkiej kondycji, ‘Przegląd Filozoficzny’ 2016, r. 25, nr 1, s. 106.

32 Por. np. M. Schluter, What is Relational Justice?, [w:] Relational Justice: Repairing the Breach, J.

Burnside, N. Baker (red.), Waterside Press 2004, s. 24 („The relational damage of a crime occurs first and foremost at the level of the individuals immediately concerned – the offender and the victim. However, other relationships are also affected (…)”). Analogiczną uwagę czyni: J. North, Wrongdoing and Forgiveness, ‘Philosophy’ 1987, nr 62, s. 502-503.

33 Relacje te nie odnoszą się wyłącznie do sali sądowej, gdyż obejmują także interakcje zachodzące wraz z wymianą pism procesowych.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Możliwości zastosowania i powszechnego użycia kompleksowego rozwiązania e-AM2W uzależnione jest również od postawy władz lotniczych wobec ucyfrowienia procesów sprawowania

Rysunek 11.25 Średnie wartości wytrzymałości ści na ściskanie ciskanie próbek kompozytu gruntowego poddanego badaniom mrozoodporności, mrozoodporno w zaleŜności od wieku

Komisja Europejska w skład kapitału intelektualnego zaliczyła: kapitał ludzki - rozumiany jako wiedza pracowników w momencie opuszczania stanowisk pracy,

W postaci systemów technicznych bazujących na odpowiednich obiektach technicznych, w literaturze [188] zaprezentowano m.in. model systemu transpor- tu kolejowego, czy też

KOWN.. stalach, charakteryzuje się większą twardością materiału rdzenia. W kolejnej części tej pracy, przedstawiono wyniki analizy próbek pod kątem mikrotwardości, w

Kolejnym krokiem było wprowadzenie do programu badawczego ciekłych w temperaturze pokojowej cieczy jonowych (ang. RTIL – room temerature ionic liquids). Efektem badań nad

swobodna w charakterze Forma jako całość jest spoista, natomiast grupowanie elementów odbywa się swobodnie. Czy w układzie

W branży telekomunikacyjnej każde z przedsiębiorstw objętych badaniem utworzyło sieci partnerskie (zob. rozdział 2), które cechują sie pewną specyfiką, związaną