A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Г01.1Д O E C O NOM ICA 106, 1990_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
A n d r z e j B" ,gus *
SOCJALNE Klł Y Tt R I A P O L I T Y K I ĽEľfl ŻYWNOŚCI w Ś W I L JłE В АП Alí SONDAŻOWYCH
i . O pr o wad z en i e
Oe ty c h c z 4s owe d o ś w i a d c z e n i a w z a k r e s i e r e f o r m y c eh a e t a l i c nycft w s k azuj ą па o g r a n i c z o n e ich mo ż l i w o ś c i w osi.?r,amu równowa- ęi ora.» аз n i e w 'ul ki p o s t ę p w o g r a m c - z a n l u r e d y s t r y b u c ý jnoę i i d z a bt'u o 03 u t r z y m u j ą c y sh; w p o w aí'y « s to pniu zakręt* *.1otow^ n c e n 1. Jedny :p 2 w a ż n i e j s z y c h k i e r u n k ó w d o t o w a n i a ecu d e t a l i c z nych jest rynek dóbr t) wnościowy c h . W p r z e m y ś l e r.po.'yw- czy m dotacje w ci»gu dw. nh lat 1984-J98É wzrosły p ra wie d w u krotnie, k o n c e n t r u j ą c а p r z ede w s z y s t k i m ’ w p r z e m y ś l e m l e c z a r ski m - o k . 2Г0 mid zł (o k . 4 5% n g ó ł u d o p łat do żywności), w prze
m y ś l e z b o ż o w o - m ł y n a r s k i m - tik. \ o o nid z l ora ż w p r z e m y ś l e sn y « - również ok. 100 mir! zł'. wśród p r z y c z y n h a m u j ą c y c h p o s t ę p e k o nomi zacji s t r u ktu ry cen d e t a l i c z n y c h żyw ności w s k a z u j e 'j 14
c z ę s t o na b a r i e r ę społeczną, która mnie d e t e r m i n o w a ć w p o w a ż n y m sto p n i u zał ozenia reformy cen. P o t w i e r d z e n i e m tego są propozycji K o n s u l t a c y j n e j ftady Gos p o d a r c z e j , w k tó rych s t w i e r d z a się: " R ó ż ne z a ł o żen ia polityki cen wyn ikaj ą z różnej oceny barier, jakie n a p o t y k a ć hędzie p ro ces rów no w a ż e n i a rynku,' to jest b a r i e r y po- ciążowej i bariery s p o ł e c z n e j " * •
♦
Or, adiunkt w K a t e d r z e Fin ansó w UL.
Por. G o s p o d a r k a w p r o c e s i e r e f ormo wania , pod red. J. P á - j e s t к i. W a r szaw a 1986, s. 319 i n.
2
Droga do równowagi. P r o p o z y c j e K o n s u l t a c y j n e j Rady G o s po d arcz ej, "Życie G o s p o d a r c z e " 1937, nr 44.
rów nowagi. P r o p o z y c j e K o n s u l t a c y j n e j G o s p o d a r c z e " 1987, nr 42.
Rady
Oariera społeczna może mie ć d w o j aki ego rodľaju u w a r u n k o wania: obi ekty wne i s u b i e k t y w n e . W p i e r w s z y m prz ypad ku wiąże się z zap ew n i e n i e m rze czywi3tej dos tępn ości w nie z b ę d n y c h roz miar ach kon sumpcji dóbr żywnościowych. W d ru gim wyraża się w u s a n k c j o n o waniu f u n k c jo nując ych w świadomości spo łecz nej w y o b raż eń o n i e zbędności wyk orz y s t y w a n i a k r y t e r i ó w s o c j aln ych w k s z t a ł t o w a n i u cen detalicznych. Celem p o d j ęty ch badań sondażowych, k tń rych w y niki czę ścio wo pre z e n t u j e nin iejsze o p r acow anie , było u z y s kan ie odpowiedzi na pytanie: w jakim sto pniu w świ adomości s p o łecz nej soc jaln e kry teri a polityki cen art ykuł ńw żyw n o ś c i o w y c h oraz zwią
zany z tym system dotacji są uzn awan e jako nie zbęd ny element ce- notwńrstwa. Prz esłanką pod jęcia takich badań było p r z e ś w i a d c z e nie, że dla realizacji polityki c e n o w o - d o c h o d o w o j n i e z b ę d n e jc3t r o z pozn anie stanu s p o łecz nych w y o b r a ż e ń i ocz ekiw ań w o d n i e s i e niu do гакгези i roli w y k o r z y s t y w a n i a cen w redystr ybucj i d o c h o dów, które mogą d e t ermi nować "ostrość" s p o łecz nej bar iery przek
s zt a ł c e ń str uktu ry cen. To z kolei wymaga roz wija nia o d p o w i e d niej met odologii badań i pod ejm o w a n i a k o n k r e t n y c h prz e d s i ę w z i ę ć b a d a w c z y c h .
Pot rzeba o g r anic zania obszaru b a d ań do cen dóbr ż y w n o ś c i o wych wyn ikać może z dwóch przesłanek: 1) s z c zegó lnej roli tych p r o d u k t ó w w z a s poka janiu p o d s t a w o w y c h po t r z e b oraz zna czen ia w y dat ków na te pro dukty w b u d ż e t a c h g o s p o d a r s t w domowych, co w y w o łuje szc zególną spo łeczną w r a ż liw ość na zmiany ich cert; 2) r o z mia rów ogólnej sumy dotacji kie r o w a n e j do 3fery konsumpcji dóbr żyw n o ś c i o w y c h i skali wyw o ł a n y c h nią e fe któw redystrybucyjnych.
Zakres prz edm i o t o w y badań obe jmował sta ndar dowy k os zyk dóbr żywnośc iowyc h, sta nowiący pod staw ę badań bud żetó w g o s poda rstw dom owyc h przez GUS. Bad ania p r z e p r o w a d z o n o mutodą ankietową . w ba d a n i a c h tych w y k o r z y s t a n o m et odę audytoryjną, co było p o d y k t o wane prz ede w s z y s t k i m z ł o ż ono ścią m e r y t o r y c z n ą zaw artych w k w e sti on a r i u s z u an k i e t o w y m pytań. Stąd dla wła ś c i w e g o p r z epro wadze -
4 Jest to fragment sze rszy ch badań nt. "Re dyst r y b u c y j n e a s pekty dot owan ia cen żywności w opinii społecznej", r e a lizo wanyc h
* przez A. B o g u s a i W, K w i a t k o w s k ą w r a
mac h tematu "Me chanizmy s t e r owa nia płacami i doc hodami p o z a p ł a cowymi z tytułu p r a c y ” , pod kier. prof, dr hab. S. Borkowskiej.
Sz c zegó łowa c h a r a k t e r y s t y k a zas t u s o w a n y c h metod oraz n a rzędzi b a d a wcz ych p r z edst awion a zos tała w raporcie z badań nt.
"Re d y s t r y b u c y j n e efekty d o t o wan ia cen żywności w opinii s p o ł e c z nej", Łódź 1987, maszynopis.
nia b ad ania a n k i e t o w e g o i u z y s kan ia w i a r y g o d n y c h informacji n i e zbędne było w y j a ś n i e n i e r ó ż n o r o d n y c h pojęć e k o n o m i c z n y c h używanych w kwe stio n a r i u s z u . Bad aniami o bj ęto 308 respond entów . Oobór b a danej populacji był celowy. Z jednej str ony st a r a n o się u w z g l ę d nić m o ż l i w i e naj s z e r s z y p r z ekró j społeczny, z d ru giej - badać s p o ł ecz ne oceny r e s p o n d e n t ó w s z c z e g ó l n i e "wr aż l i w y c h " na s t o s o w anie w p r a ktyc e so c j a l n y c h k r y t e r i ó w w p o l i t y c e cen. Stąd b a daniami objęto n a s t ę p u j ą c e grupy res pondentów: p r a c o w n i k ó w przed
s i ę b i o r s t w p a ń s t w o w y c h (kadrę k i e r o w n i c z ą oraz p r a c o w n i k ó w ś r e d niego dozoru, służby socjalne, d z i a ł a c z y s a m o r z ą d u p r a c o w n i c z e go), st u d e n t ó w s tu diów d z i e n n y c h oraz e m e r y t ó w i rencistów. Struk
turę b ad anej pop ulac ji c h a r a k t e r y z u j ą tab ele 1 i 2.
T a b e l a 1 S t r u k t u r a r e s p o n d e n t ó w wg d oc hodu na osobę
Г.. ... ...
O gó łem do
9 000 9 001-
-12 000
12 001- -15 000
15 001 i wię cej
n 308 45 123 84 56
% 100.0 14,6 39,9 27,3 18,2
T a b e l a 2 Str uktu ra r e s p o n d e n t ó w wg akt ywno ści zaw odowej
O g ó łem Studenci Pra cują cy
zaw odow o
Emeryci i renciści n
%
308 100,0
60 19,5
199 64,6
49 15,9
2. Zakres p r z e d m i o t o w y d o t o w ania d ó b r ż y w n o ś c i o w y c h w świ adom ości spo łecz nej
S u b w e n c j o n o w a n i e cen a r t y k u ł ó w ż y w n o ś c i o w y c h moż e być s p e c y f i c z n ą formą realizacji pol ityki z a b e z p i e c z e n i a soc jalnego.
C e l e m takiej pol ityki staje się obrona o k r e ś l o n e g o p o z i o m u d o cho dów rea lnych grup ludności n a j s ł a b s z y c h eko n o m i c z n i e . Sto so-
wanie dotacji świadczy o u wz ględ niani u w k s z tałt owani u c e n . a r t y k ułów ż yw nośc iowyc h obok k r y t eri ów e k o nomi cznyc h także k r y t eri ów socjalnych, które realizowane są przede w s z y stk im poprzez o d c h y lanie cen od ich p r o d u k c y j n e j pod staw y w ramach tzw. soc jalnej redystrybucji c e n p w e j .
W świadomości s p o ł ecz nej socjalne kry teria u s t a lan ia ten d e talicznych pod st a w o w y c h dóbr żyw r u ś c i o w y c h u t o żsam iane są p r z e ważnie z p r z y s t ę pnoźc ią cen, ich w z g l ędn ie nis kim p o z iome m u m o ż liw iają cym nabycie o k r eślo nych dóbr przy danych dochodach. Z dru
giej strony świ adom ość ta ksz tał t o w a n a jest pod w pł ywem o f i c j a l nych informacji s t a t y s t y c z n y c h p r e z e n t u j ą c y c h rozmiary dotacji do cen p o s z c z e g ó l n y c h art ykuł ów ż y w nośc iowyc h Może w zwi ązku z tym doc hodz ić do pew nych roz bipż ncści między faktycznymi dot., cjami a odczuciami i iektórych grup społeczeństwa, które ksztji towane są poi.) wpł ywem ich syt uacji dochodowej. Pow oduj e to, ze w opinii spo łecz nej ocena zak resu sto sowa nia dotacji do cen ż y w ności jest zna cznie z r ó ż n i c o w a n a . C z ę sto formułowane są p r z e c i w stawne poglądy.
i T a b e l a }
Spo łeczna ocena zakresu w y s t ę p o w a n i a dotacji do cen art ykułów ż y w n o ś c i o w y c h (% wskazań) Grupy towarów
\ Ogółem W dużym
zakresie
W małym zak resi e
Nie w y stępują
iirak zdani a
1 2 3 4 5 6
Pie czyw o 100,0 35,1 45,8 13,9 5,2
Pr z e two ry zbożowe 100,0 23,1 49,0 10,5 ' 9,4
Ziemniaki 100,0
fl.fi
30,f i
49,7 10,7Warzywa i ich
prz etwory 100.0 6,» 26,9 55,2 U J
Owoce i ich pize-
twory 100,0 M il.fi 4 8,8 12,3
Mięso i jego
przetwory 100,0 31 ,n 3B,6 24.7 4,9
Pod roby i ich
przetwory 100,0 17,2 41,3 27,6- 13,9
Ryby i ich p r z e
twory 100,0 12,7 41,9 29,2 16,2
Tłu szcz e z w i e r z ę
ce 100,0 22,1 36,4 30,8 10,7
ľ
Tabela 3 (cd.)
1 2 . 3 4 5 ć
T łu szcze roślinne 100,0 17,9 4G,i 28,2 13,3
Nabiał 100,0 41,3 32,5 I M 7,1
C u k i e r i wyroby
cuk iern icze 100,0 17,9 38,6 36,0 7,5
U o g ó l n i a j ą c uzy s k a n e o p i nia moina s t w ierd zić, co następuje:
- R e s pond enci r e l atyw nie najczęści j wsk a z y w a l i no w y s t ę p o
wanie w dużym zak resie dotacji do cen takich artykułów, jak na- tr.ol (41,35! ogółu r e s p o n d entów ), p i e c z y w o (35, IX b a d a n y c h ) oraz m i ę s o i jego p r z e t w o r y (31,8% unkic.1 - janyc.h). Można przypuszczać,
i i takie oceny w o d n i e s i e n i u do n ab iału i p i e c z y w a w y n i k a j ą ze s t o s u n k o w o ni s k i c h ich cen w p o r ó w n a n i u z cen ami innych towarów i>w n o ś c i o w y c h oraz z ich p o w s z e c h n e j d o s t ę p n o ś c i , a w p r z y p a d k u mi(«3a i jego p r z e t w o r ó w - z d o s t r z e g a l n e j i o d c z u w a l n e j różnicy aigdzy r e l atyw nie niższymi cenami mięsa r e g l a m e n t o w a n e g o w h a n d lu u s p o ł e c z n i o n y m a w z g l ę d n i e w y ż szym i cenami togo a r t ykuł u w ob r o c i e w ol nory nkowy m.
- Oceny na temat zakresu dotacji są z r ó ż n i c o w a n e w p r z e k r o j u grup r e s p o n d e n t ó w o róż nej w y s o koś ci do c h o d u m i e s i ę c z n e g o na o- sobę. I n t e r e s u j ą c y m z j a w i s k i e m jest w y s t ę p u j ą c a p r a w i d ł o w o ś ć , iż w gru pie ludności o n i ż s z y m p o z i o m i e zam o ż n o ś c i c z ę ś c i e j f o r m u łowane są o pi nie o m a ł y m z a k r e s i e bądź n i e w y s t ę p o w a n i u w ogóle dotacji do cen a r t y k u ł ó w ż yw nośc iowyc h. M o ż na z a t em przypuszczać, iż w ś w i adom ości sp o ł e c z n e j zakres w y s t ę p o w a n i a dot acji do cen d e t a l i c z n y c h tow arów ż y w n o ś c i o w y c h n,ie jest o c e n i a n y na p o d s t a wie r z e c z y w i s t y c h r o z m i a r ó w sub wencji, lecz raczej w i ą że się z p o z i o m e m d o c h o d ó w i m o ż l i w o ś c i ą p o s z e r z e n i a n i e z b ę d n y c h w y d a t ków, a także p o z i o m e m cen, ich p r z y s t ę p n o ś c i ą oraz dynamiką zmian.
Im wi ę k s z a c z ę s t o t l i w o ś ć i st o p i e ń p o d w y ż e k cen t ow arów ż y w n o ściowych, a także im s i l n i e j s z a ba r i e r a p ł a t n i c z a pok r y c i a n i e z b ę dnyc h w y d atkó w na żywność, tym b a r d z i e j k r y t y c z n e o p i n i e o z a k r e s i e dotacji, a wiąc s o c j a l n y m c h a r a k t e r z e cen.
Z ocenami a k t u a l n e g o za k r e s u w y s t ę p o w a n i a dotacji do cen żywności wiąże się z a g a d n i e n i e w p ł ywu r ef ormy cen d e t alic znych , z a p o c z ą t k o w a n e j w 1982 r. na s p o ł e c z n e o p i n i e d o t y c z ą c e żmian z a k r e s u w y s t ę p o w a n i a dotacji do tych cen. O p i n i e te w o d n i e s i e niu do tej kwestii p r e z e n t u j e tab. 4.
T a b e l a 4 Społeczna ocena zmiany zakresu wys tęp o w a n i a dotacji
do cen Żywności (% wskazań)
Grupy towarów Ugó łem R o z s z e rza się
Zwęża się
Pozostaje bez zmian
Brak or len ta *
cji
Pie czywo 100,0 23,1 31,0 28,6 16,5
Prz etwo ry zbożowe 100,0 19,
f i
34,1 28,6 17,5Ziemniaki 100,0 15,3 18,2 28,9 27,6
Warzywa i ich p r z e
twory 100,0 20,1 2 7 , ć 27,3 2*1,0
Owoce i ich p r z e t w o
ry 100,0 17,9 27,9 29,9 24,3
Mięso i jego p r z e
twory 100,0 26, 9 42,9 18,5 11,7
Podroby i ich p r z e
twory 100,0 22,7 41,3 21,4 14,ŕ
Ryby i ich p r z e
twory 100,0 1 ú , 9 32,5 30,2 20,4
Tłuszcze zwierzęce 100,0 21,1 39,9 20,8 IB, 2
Tłuszcze roślinne 100,0 18,8 39,3 23,7 18,2
Nabiał 100,0 33,5 28,9 26,9 10,7
Cukier i wyroby c u
k i e r nic ze 100,0 19,8 48,7 15,9 15,6
Prz e d s t a w i o n e wyniki poz walają stwierdzić, ii w opinii s p o łecznej dom inuj e pogląd o zmn ie j s z e n i u się zakresu wys tę p o w a n i a na rynku d o t owan ych cen s o c j aln ych żywności. Najhardziej powszech
nie f o r muło wane są takie oceny w o d n i e s i e n i u do takich a r t y k u łów, jak: cukier i wyroby cuk i e r n i c z e (48,7%), m i ę so i jego prz etwo ry (42,9%), pod roby i ich p r z e two ry (41,3%), tłuszcze zwie
rzęce (39,9%) i roś linno (39,3%) oraz prz etwo ry zbożowe (34,1%).
Opi nie o odc h o d z e n i u w pra k t y c e c e n o t w ó r c z e j od pozaekonomicznych k r y t e r i ó w są z r ó ż n i c o w a n e w orz ekro ju róż nych grup respondentów, zwłaszcza w s k r a jny ch g ru pach dochodowych.
R el a t y w n i e czę ście j w y p o w i a d a n a jest o pi nia o z m n iejs zeniu się zak resu dotacji do cen żywności prząz s ła bsze eko no m i c z n i e grupy ludności. Prz ykładowo, w p r z y pad ku mięsa i jego pr z e t w o r ó w opi nię taką w y r aził o 53,3% b a d a n y c h o n is kich dochodach, a t y l ko 25% - o doc hoda ch wysokich, cukru i w yr obów c u k i e r n i c z y c h 51,1% naj niżej upo s a ż o n y c h i 35,8% osób w ys oko uposażonych.
3. Zas adno ść w y s t ę p o w a n i a cen s o c j aln ych
Sto s o w a n i e s o c j a l n y c h k r y t e r i ó w u s t a l a n i a cen d e t a l i c z n y c h a r t y kuł ów żywnośc iowyc h, w y r a ż a j ą c e się w ich o d e r w a n i u od k o s z tów pro dukcji i w u d z i e l a n i u o k r e ś l o n y c h r o z m i a r ó w s u b w e n c j i , bu
dzi wiele kon tro w e r s j i i z r ó ż n i c o w a n y c h opinii z ar ówno w teorii, jak i pol i t y c e gospoda rczej . D la tego też i n t e r e s u j ą c e jest p o zna nie opinii spo ł e c z n e j na temat c e l o woś ci w y s t ę p o w a n i a w ogóle cen soc jalnych. U z y s k a n e wyniki wsk a z u j ą na w y s t ę p o w a n i e dość dużej p o l aryz acji ocen respondentów. Zde c y d o w a n a ich w i ę k s z o ś ć r ep re z e n t u j e p o g ląd o n i e z b ę d n o ś c i w y s t ę p o w a n i a cen s o c j a l n y c h na rynku dóbr ż y w n o ś c i o w y c h (57,5*). O pi nie takie są s z c z e g ó l n i e p o p u l a r n e wśród e m e r y t ó w (71,5%) oraz w gru p a c h o najniższych do
c h o d a c h (66,6%), jak też śre d n i c h i s t u d e n t ó w ( o d p o w i e d n i o 5 4 ,5%
oraz 60,0%).
S ze roka a k c epta cja st o s o w a n i a s o c j a l n y c h cen żyw nośc i jest uw a runk owana , jak m oż na p r z ypus zczać , z a o b s e r w o w a n y m w naszej rze c z y w i s t o ś c i z j a w i s k i e m pol a r y z a c j i dochodów, ich z n a c zne go r o z w a r s t w i e n i a oraz i s t n ien iem re l a t y w n i e dużej liczby osób ż y ją c y c h na p o g r a n i c z u m i n i m u m soc jalnego, jak też p r z e w i d y w a n y m i pod w y ż k a m i cen. Aby o d p o w i e d z i e ć na pyt anie, w j a k im s to pniu z a o b s e r w o w a n e o pi nio na temat pot r z e b y f u n k c j o n o w a n i a cen socjal
nych są w y r a z e m trw ałeg o trendu, nal e ż a ł o b y p r o w a d z i ć d a l s z e b a dania w tym zakresie.
W y s t ę p u j ą c a dość p o w s z e c h n a s p o ł e c z n a apr o b a t a w y k o r z y s t y w a nia s o c j a l n y c h k r y t e r i ó w w p o l i t y c e cen żywności sk ł a n i a do sfor
mu ł o w a n i a k o l e j n e g o py t a n i a b a d a w c z e g o na temat roli s u b s y d i o w a nia tych cen. W t e o r e t y c z n y c h z a ł o ż e n i a c h pol ityk i cen r e a l i z u jących p r e f e r e n c j e sp o ł e c z n e w s k a z u j e się na d wi e p o d s t a w o w e ich funkcje:
- r e d y s t r y b u c y j n o - s o c j a l n ą , lub inaczej m ó w i ą c f un kcję z a b e z p i e c z e n i a soc jaln ego, czyli ochrony n a j s ł a b s z y c h e k o n o m i c z n i e grup ludności pop rzez z w i ę k s z e n i e ich r z e c z y w i s t y c h d o c h o d ó w r e alnych, a tym samym u m o ż l i w i e n i e z a s p o k o j e n i a n i e z b ę d n y c h ( p o d s t a wowy ch) potrzeb;
- s u b s t y t u c y j n ą , m a j ą c ą na cel u s p o ł e c z n i e p o ż ą d a n e przeobra
żenia w rze czow ej s t r u k t u r z e k o n sump cji, p op rzez np. w y w o ł y w a n i e d o d a t k o w e g o p op ytu na j a k o ś c i o w o lepsze i z d r o w s z e p r o d u k t y ż y w noś ciowe, r a c j o n a l i z a c j ę żyw ienia itp.
Pow yższ e funkcje cen d o t owan ych są zar ówno kon k u r e n c y j n e wzg l ę d e m siebie, jak i kom plementarne.
L przeprowadzonych' badań son d a ż o w y c h wynika. Ze w opinii spo- t~cznej /de cydo wanie dom inuje pooled, iz ceny soc jalne Żywności p e i i u ć pow inny funkcję r e d y s t r y b u c y j n o - з о с jalną, tzn. funkcję za
b e z piec zenia soc jalnego n a j s ł a b s z y c h eko nu m i c z n i e grup ludności.
•Э,'>% bad anych uznało n a d rzęd ność tej funkcji cen socjalnych, dzifjki k tó rym możliwe staje się z a s poko jenie n a j bard ziej p o d s t a wowych pot rzeb na nie z b ę d n y m poziomie.
Ana lizu jąc opinie o k r eślo nych grup res pond entów na tem.it funkcji d o t o wan ych cen Żywności można zatiwaZyć, iż różnią się o- ne w zależności od statusu m a t e r i a l n e g o ankietowanych, jak i a k tywności zawodowej. W prz ekro ju bad anyc h grup doc h o d o w y c h lud
ności c h a r a k t e r y s t y c z n y m z j a w isk iem jest spadek zna czenia f u n k cji re d y s t r y b u c y j n o - s o c j a l n e J w miarę wz r o s t u poziomu z a m o ż n o ś ci (od 30,0% w naj niższej grupie d o c h odo wej do 62,5% - w n a j wyższej) i wzrost znaczenia s u b s t y t ucyjn ej funkcji cen s o c j a l nych Żywności (od powiednio od 11,1% do 30,4%).
W prz ekro ju grup w y r ó ż n i o n y c h wed ług aktywności zaw odowej re-iponderitów, funkcja z a b e z p i eczen i^ so c j a l n e g o do t o w a n y c h cert Żywności szc zeyó lnie dom inuj e wśród e m e rytó w ( O S , 7%), choć rów- tiez w opinii p r a c u j ą c y c h zawodowo i s t u d ent ów zajmuje wysoką po
zycję (od powiednio 65,4% i 65,0%). 2 d ru giej strony r e l a t y w nie znaczna część stu dentów (30,0%) wyraZa p og ląd o istotnej ro
li cen s o c j aln ych jako nar zędzia racjona lizac ji poziomu i struk
tury Żywienia społeczeństwa.
F u n kcjo nując e w świadomości spo łecz nej prz e k o n a n i e o koniecz
ności w y s t ę p o w a n i a w pra k t y c e c e n o t d ó r s t w a cen o p a rtyc h na k r y teriach s o c j aln ych ma n a j p r a w d o p o d o b n i e j w i e l o r a k i e prz yczyny.
Jedną z nich moZe być wyo b r a ż e n i e o s p e c yfi ce ust rojo wej p o l i t y ki cen w gos p o d a r c e soc jali stycz nej, której zasadą w i n na być nad r z ę d n o ś ć k r y t e r i ó w spo ł e c z n y c h nad kry teri ami ekonomi cznym i.
Wyr aZan e przez r e s p o n d e n t ó w opinie p o t w i e r d z a j ą tę hipotezę. w oparciu o uzy skan e w b ad aniu s o n d a ż o w y m wyniki można stwierdzić, iz w świ adomości res po n d e n t ó w p r z eważ a prz ekonanie, że k s z t a ł t o wanie d e t a l i c z n y c h cen p o d s t a w o w y c h a r t y kuł ów Żyw n o ś c i o w y c h na p o d s t a w i e p r z e sła nek s o c j aln ych stanowi immanentną cechę gospo- aarki soc jalistycznej. Dla 50,3% a n k i e t o w a n y c h ceny dóbr ż y w n o ś c io wych są bardziej kat egor ią s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n ą niż w y ł ą c z nie ekonomiczną. Oceny o u s t r o j o w y c h u w a r u n k o w a n i a c h polityki
ct^n so c j a l n y c h żywności są for muło wane zwł aszc za przez emeryt ú.-.
( 5 7 , IX) oraz p r z e d s t a w i c i e l i grupy o n a j n i ż s z y c h d o c h o d a c h (62,2*). Można sądzić. iż w świ adom ości tych grup utrwalił si*, p o g l ą d , iż w a r u n k i e m rea lizacji s p o ł e c z n y c h celów gos podarki s o c j a l i s t y c z n e j są soc jaln e p r z esła nki p o l ityk i cen. Fakt, że p o łowa res po n d e n t ó w u z n aje ceny soc jaln e za istotną cechę ceno- twórstwa w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j u z n ać n a l eży na ważne z j a wisko społeczna. P ro ces realizacji reformy g o s p o d a r c z e j i z w i ą zana ľ nim pol ityk a " e k o n o m izacj i" cen, a co za tym idzie p o lityka l i k wido wania dotacji, winny zatem u w z g l ę d n i a ć w o k r e ś l o nym zak resie w f u n k c j o n u j ą c y c h w pra k t y c e r o z w i ą z a n i a c h c e n o w y c h także u w a r u n k o w a n i a socjaLne.
4. Polityk» d yferehcjacli prod u k c j i i r ó ż n icowania cen žywnoftcl
w gr u p a c h a s o r t y m e n t o w y c hjedną z m o ż l i w y c h str ategii okr e ś l a n i a s t r u ktu ry pro dukc ji dóbr ż y w n o ś c i o w y c h może być p o g ł ę b i e n i e z r ó ż n i c o w a n i a p r o d ukt ów w ob i ś b i e grup aso rtym e n t o w y c h . P o l ityk a taka p r o w a d z i ć możn do w y r ó ż n i a n i a trzech wer sji produktów: 1) pop ular nej, 2) s t a n d a r dowej, i ) luksusowej. L taką d y f e r e n c j a c j ą pro dukcji w ią zać sit,' t:oże p o l ityk a róż ni c o w a n i a cen w y r a ż a j ą c a się z r ó ż n i c o w a n ą ren
townością p o s z c z e g ó l n y c h rod z a j ó w tow arów w g r u pie aso rtym ent - wej. O zn acza to, ze mo ż l i w e byłoby s t o s o w a n i e w s z e r o k i m z a k r e sie pol ityki r ó ż n i c o w a n i a cen w ten sposób, że wyroby luk susowe s p r z e d a w a n o byłyby po c en ach z a w i e r a j ą c y c h zysk w i ę k s z y od p r z e c i ę t n e g o (ceny dre nażo we), w yr oby s t a n d a r d o w e - po c e n a c h n o r malnych, a więc z a w i e r a j ą c y c h prz e c i ę t n y n ar zut zysku, a w r e s z cie wyr oby w wersji p o p u l a r n e j - po c e n ach u w z g l ę d n i a j ą c y c h k r y teria socjalne, czyli po n i ż e j p eł nych s p o ł e c z n y c h k o s z t ó w p r o dukcji .
Int er e s u j ą c e jest pyt anie, w j a k im s t o p n i u i w o d n i e s i e n i u do jak ich grup a s o r t y m e n t o w y c h p r o d u k t ó w ż y w n o ś c i o w y c h taka p o lityka d y f e r e n n j a c j i i r ó ż n i c o w a n i a cen zna j d u j e s p o ł ecz ną a p r o batę i zgodna byłaby z fun kcj o n u j ą c y m i w ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j ste reo t y p a m i o s p r a w i e d l i w o ś c i sp o ł e c z n e j w z a k resi e moż l i w o ś c i r ó ż n i c o w a n i a k o n s ump cji żywności. U z y s k a n e w yn iki badań w s k a z u ją na wy r a ź n e z r ó ż n i c o w a n i e oce n b a d a n y c h r e s p o n d e n t ó w d o t y c z ą cych zas adności g ł ę b o k i e j d y f e t e n c j a t j i p r o d u k t ó w w r óż nych gru-
pach asortymentowych. U o g ólni ając wyr a ż o n e przez res pon d e n t ó w o- pinie wyróżnić można trży typy pos taw s p o ł e c z n y c h w tej kwestii.
Pierwszy, który nazwać można " a n t y d r e n a ż o w y " , wyt w a r z a n i e wy
robów w woraji luksusowej z cenami dre nażo wymi w o k r e ś l o n y c h a- sor ty m e n t a c h uznaje za nie u z a sadn iony społecznie. Fego typu o- ceny spo łecz ne są dość pow s z e c h n e w o d n iesi eniu do takich grup a s o r t y m e n t o w y c h żywności, jak: ziemniaki i ich p r z e two ry ( j e d y nie ok. >2% res pond entów zaa k c e p t o w a ł o teny drenażowe), kasze (3,5%), owoce k ra jowe (6,2%), p r z e two ry owo cowe (9,1%) oraz p i e czywo (9, A % ) .
Drugi typ pos taw s p o ł e c z n y c h okr eślić można jako "prosocjal- ny". Wyraża s i ę on p r e f e r o w a n i e m dla cał ych grup a s o r t y m e n t o wych pol ityki cen opi e r a j ą c e j się na k r y t e r i a c h socjalnych. Tego typu o p i nie w y r a ż a n o s z c z egó lnie czę sto w odn i e s i e n i u do takich grup towarowych, jak: mleko (7S% res pondentów), p i e c z y w u (67,8%), podroby i ich prz etwo ry (67,2%). Wyniki badań wskazują, iż m e są p o w s z e c h n e w opinii s p o ł ecz nej p o s t ula ty obe j m o w a n i a cał ych grup a s o r t y m e n t o w y c h żywności s y s t e m e m dotacji. Zakres grup t o warowych, w o d n i esi eniu do których z d e c y d o w a n i e dom inuj ą soc jalne kry teri a s t a nowi enia cen jest niewielki.
Naj s z e r s z y zakres a s o r t y m e n t ó w produkcji obe jmuje trzeci typ postaw, który wyraża się akc eptacją zasadności sto sowa nia w sze
rokim zak resi e pol ityki d y f eren cjacj i pro dukcji i w y k o r z y s t y w a nia w gru pach a s o r t y m e n t o w y c h żywności z ar ówno cen dre nażowych, jak i n o r m a l n y c h oraz socjalnych. S z c z e g ó l n i e często f o r m u ł o w a no takie opinie w o d n i e s i e n i u do takich grup asortymentowych, jak:
wyr oby c i a s t k a r s k i e i cukiernicze, owoce południowe, miód, m i ę so i jego przetwory, sery oraz ryby i ich przetwory. U z y skan e wyniki p o z w a l a j ą sfo r m u ł o w a ć bar dzie j ogólny w ni osek ważny dla polityki cen i w y w o ł a n y c h nimi ef e k t ó w red ystr ybucy jnych .
S t r a teg ia dyf e r e n c j a c j i pro dukcji i r ó ż nico wania cen stać się moż e w a ż n y m i n s t r u m e n t e m koj a r z e n i a int eresów e k o n o m i c z n y c h p r z e d s i ę b i o r s t w i celów socjalnych. Ceny soc jaln e mogą być p o w ią zane z w e w n ę t r z n y m e k o n o m i c z n o - f i n a n s o w y m s y s teme m zas ilania p r z e d s i ę b i o r s t w nie nar u s z a j ą c j e d n o c z e ś n i e ich rówpowagi f i n a n sowej. W a ż n y m w a r u n k i e m sku tec z n o ś c i takiej pol ityk i jest jednak sp o ł ecz na a k c e pta cja zasadności dyf e r e n c j a c j i pro dukcji w o k r e ś lonych gr u p a c h a s o r t y m e n t o w y c h żywności. P r z e p r o w a d z o n e b ad ania wskazują, że p o l ityk a taka w o d n i e s i e n i u do wię kszo ści grup to
w a r o w y c h nie nap o t k a ł a b y s p o ł ecz nej bariery, o ile w i ą z a ł a b y się
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Socjalne kryteria con żywności_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
« >
z pełną ofertą rynkową i r ze czyw istą (a nie wym us zo ną ) moż l iwo ś-
*
cią w yboru o d p o w i e d n i e g o st a nda r d u produktu.
5. Po ziom " u s o c j a l n l e n i a " cen różnych p ro du k t ó w ży w noś c i o w y c h
W y r a ż o n o w opinii b a d a ny c h re s pon d ent ów p r e f e r e n c j e w y k o r z y styw ani a w sz e roki m zakresie s o c j aln yc h k r y t e r i ó w w us t ala n i u cen żyw ności wiążą się ż p r o b l e m e m p o ż ą d a n e g o stopnia ich "uso- cjalnienia". Przyjmując, że poz i o m e m odn i e s i e n i a ceny no r m aln ej byłyby pełne s po łeczne kos zty wytw.rrzania, w yr óż ni ć można cztery m od e le us o c ja l n i e n i a cen: 1) war i ant pe ł n e g o k o s ztu i części zys
ku (np. bez o b c i ąże ń a k u m u l a c y j n y c h zysku na rzecz budżetu), 2) wariant kosztu pełnego, 3) model kos z t ó w b ez po śr edn ic h, 4) w a
riant ceny symbolicznej . Zawarte w tab. 5 wyniki badań p r z e d stawiają p re fe r o w a n e w opinii spo ł ecz nej m o d e le cen s oc j a l n y c h w od n ie si en iu do różnych pro d u k t ó w żyw n ośc iowych.
T a b e l a 5 P os tu lo wa ny poz iom cen s o c j al n y ch
w o d n i esi e niu do różnych dóbr ż y w n o ś c i o w y c h
Grupy towarowe
Pełno koszty
♦ część zysku
Pełne koszty
Kosz ty b e z p o śr e d nie
Cena s y m bol iczn a
1 2 3 4 5
Pie czyw o 1 0 , 4 2 6 , 7 4 2 , 2 2 0 , 7
Mąka 1 3 , 0 3 7 , 7 3 9 , 9 9 , 4
Kasza i płatki 1 7 , 9 . 3 5 , 0 3 8 , 0 9 , 1
M a k ar on 2 4 , 4 3 9 , 0 3 0 , 5 6 , 1
Ryż 2 6 , 3 4 7 , 4 2 1 , 1 5 , 2
Ziemniaki 1 6 , 9 4 2 , 5 3 4 , 1 6 , 5
P rz e t w o r y war zywn e 2 8 , 9 3 7 , 0 2 8 , 9 5 , 2
Pr z e t w o r y owocowe 3 0 , 5 4 0 , 9 2 3 , 4 5 , 2
Pr z e two r y mięsne 2 6 , 6 3 3 , 1 2 9 , 2 1 1 , 1
Pod ro by i ich
pr z e two r y 2 1 , 4 3 5 , 4 3 3 , 4 9 , 7
Ryby i prz e two ry
rybne 2 3 , 4 3 9 , 0 2 9 , 1 8 , 5
Tabela 5 (cdJ
1 2 3 4 5
Tłuszcze zwierzęce 16,2 *1,2 3.1 ,8 10,0
Tłuszcze roślinne 17,9 37,7 31,0 12,6
M.isło 15,6 33,0 34,7 15,9
Mleko 0,4 23,1 36,7 31,8
śmietana 14,0 39,3 30,0 15,9
Sery 16,9 41,9 32,4 8,8
Jaja 14 .6 45,6 32, b M
C ukier 23,4 44,5 24,4 7.7
P rz e d s t a w i o n e wyniki wskazują, iż w świ adom ości społeczne] po
ziom cen s o c jaln ych naj c z ę ś c i e j utożsamiany jest z peł nymi k o s z tami produkcji lub kosztami b e z p o ś r e d n i m i . Mndcl cen żywności n a j bard ziej zbliżony do poz iomu tzw. ceny wyj ś c i o w e j ( w y r a ż a j ą cej pełne spo łecz ne nakłady pracy) znalazł w ię ksze p o p arci e j e dynie w odn iesi eniu da pr z e t w o r ó w o w o c owy ch (30,5% respondentów), p r z e t w o r ó w w a r zywn ych (20,9%), ryżu (26,3%), p r z e two rów mię s n y c h (26,6%), m a k a r o n ó w (24,4%) oraz ryb i ich p r z e t w o r ó w (23,4%). W a riant n a j n i ż s z e g o poz iomu сему socjalnej, która byłaby "nderwu- na"od k os ztów wyt w a r z a n i a i miała jedynie c h a r akt er sym b o l i c z n y nie znalazł sze rsze go spo ł e c z n e g o pop arci a S t o sunk owo n a j c z ę ś ciej na sta ndar d ceny s y m b o l i c z n e j Jako w ar iant ceny soc jalnej respor.dpnci wsk azyw ali w odn i e s i e n i u du tak ich grup tow arowych jak: m l e ko (31,8%), pie czyw o (20,7%), m a s ł o (15,9%), śmi etana (15,9%). P r e f e r o w a n i e w o d n i esi eniu do wię kszości grup towaro
wych modelu p eł nych kos z t ó w jako po z i o m u " us ocja lnien i3" cen żyw naści świ adcz yć może o dużym rea lizmie e k o n o m i c z n y m respondentów, s t a r a j ą c y c h się godzić spo łecz ną k we stię dos tępn ości cen przy d an ych d o c h o d a c h z kos ztami w y t w a r z a n i a pr o d u k t ó w żywnościowych.
P r e f e r o w a n i e róinych w a r i a n t ó w " u s o c ja lnien ia" cen żywności r ó ż n icu je się w ś r ód r e s p o n d e n t ó w w zal eżności od ich sytuacji mat erialnej. A n a lizu jąc z r ó ż n i c o w a n i e wyr a ż o n y c h przez nich o- pinii można stw ierd zić wyr aźną p o l a r y z a c j ę o c z e k i w a ń spo ł e c z n y c h d o t y c z ą c y c h p oz iomu cen s o c j aln ych dóbr żyw n o ś c i o w y c h w zależnoś
ci od moż liwości pła t n i c z y c h respondentów. Wśród r e s p o n d e n t ó w o n a j n i ż s z y c h d o c h o d a c h (dn 9000 zł na osobę) bardzo c zę sto f o r m u ł o w a n o pos tula ty k s z t a ł t o w a n i a ren na poz iomi e kos ztu bezpo-
średniego, a nawet n a d a wan ia cenom n i e k t ó r y c h a r t y k u ł ó w ż y w n o ś ci o w y c h cha r a k t e r u s y m b o l i c z n y c h opłat., len ost atni model cen so
cja l n y c h s z c z e g ó l n i e c zę sto był p r e f e r o w a n y w p r z y p a d k u p r o d u k tów n a b i a ł o w y c h oraz piekarn iczo- mączn yr.h. N a t o m i a s t w g r u pie r e s p o n d e n t ó w o n a j w y ż s z y c h d o c h o d a c h p r e f e r o w a n e są war iant y eon so c j a l n y c h w y r a ż a j ą c y c h pełne kos zty w y t w a r z a n i a dan ych p r o d u k tów ż yw nośc iowyc h, a nawet w o d n i e s i e n i u do n i e k t ó r y c h art ykuł ów ż y w n o ś c i o w y c h p o s t u l o w a n e są czę3to ceny z b l iżon e do po z i o m u c e ny w y j ś c i o w e j (wariant pe ł n y c h ko s z t ó w plus zysk). S z c z e g ó l n i e c z ę sto war iant ten był p r e f e r o w a n y w p r z y p a d k u takich grup a s o r ty m ento wych żywności, jak: p r z e t w o r y ow o c o w e - 60,7%, p r z e two ry w a r z y w n e - 48,2%, ryby i ich p r z e t w o r y - 4L,8%, cukier - 46,4%.
Uzy skan e wyniki p o t w i e r d z a j ą więc w yr aźną z a l e ż n o ś ć między ostroś
cią b ar iery spo ł e c z n e j e k o n o m i z a c j i cen a syt u a c j ą d o c h o d o w ą d a nej grupy społecznej.
Nal eży ‘>ądzić, że w y r a ż o n e opinie co do s to pnia "us ocj a l n i e - nia" cen żywności w b a d anyc h ę r u p a c h są w y r a z e m ich . z r ó ż n i c o w a nego obc i ą ż e n i a bud ż e t ó w g o s p o d a r s t w d o m o w y c h w y d a t k a m i na ż y w ność i m o ż l i w o ś c i a m i w y g o s p o d a r o w y w a n i a p o t r z e b n e g o w n i e z b ę d n y m zak resie fun duszu s w o b o d n e j dyspozycji. E w e n t u a l n a p o l ityk a e k o nom izac ji cen żywności winna więc u w z g l ę d n i ć ist niej ącą p o l a r y zację d o c hodó w i zap ewni ć n i e z będ ną o s ł o n ę s o c j a l n ą n a j s ł a b s z y m e k o n o m i c z n i e g ru pom społecz eństw a.
4 1 ь . Wnioski
P r z e p r o w a d z o n e b ad ania p o z w a l a j ą s f o r m u ł o w a ć n a j b a r d z i e j o- gólny wniosek, że w w a r u n k a c h i s t n i e j ą c e j st r u k t u r y oraz p o z i o mu i relacji cen s ze roką a k c e p t a c j ę s p o ł ecz ną z n a j d u j e p o l ityk a d o t o w a n i a cen p o d s t a w o w y c h a r t y k u ł ó w ż y w n o ś c i o w y c h i z w i ą z a n e z nią efe kty red ystr ybucy jne. Rez y g n a c j a bądź z a s a d n i c z e o g r a n i c z e nie dot acji do p o d s t a w o w y c h a r t y kuł ów ż y w n o ś c i o w y c h , bez z a s a d nic zej pr z e b u d o w y 3 t r u k t u r y dochodów, nie b ył aby zgo dna z o c z e k i w a nia mi społecznymi. S z c z e g ó l n i e s i l n i e a r t y k u ł o w a n e są takie oceny w gr u p a c h o n i s k i c h i ś r e d n i c h d o c h o d a c h oraz w ś r ó d e m e rytów. W świ a d o m o ś c i tych grup prz e w a ż a p r z e k o n a n i e , iż k s z t a ł towanie d e t a l i c z n y c h cen żywności na p o d s t a w i e p r z e s ł a n e k socjal
nyc h stanowi imm anen tną cechę gos poda rki s o c j a l i s t y c z n e j . Grupy
to traktują red ystr ybucy jno efekty dot owan ia cen żywności jako szc zeg ó l n e g o rodzaju osłonę socjalną.
Wyniki badań wsk azuję również, iż w opinii spo łecznej d o m i nuje pog ląd o zmn iejszaniu się zakresu wys tę p o w a n i a cen s o c j a l nych na rynku dóbr żywnościowych, świ adcz yć to może o istnieniu roz bieżności mię dzy spo łecznymi odc zuciami a rze czyw istą w i e l kością dotacji do cen żywności. W świ adom ości spo łecz nej z a s a d n ic zym k r y t eri um identyfikacji soc j a l n e g o c h a r akt eru cen ż y w n o ś ci, a więc i ich e fe któw r e d y s t r y b u c y j n y c h ,jest dos tępn ość p r o duk tów żyw nośc i o w y c h przy danych dochodach, a nie rzeczywiste kosz
ty produkcji i roz miary dotacji.
Str ategia d y f eren cjacj i pro dukcji i r ó ż nico wania cen w o b r ę bie wię kszości grup a s o r t y m e n t o w y c h znajduje spo łeczną aprobatę i stać się moż e w a ż nym i n s trum entem k o j arze nia interesów e k o n o m i c znyc h p r z e d s i ę b i o r s t w z celami ogólnospołec znymi .
N a j częś ciej w opinii spo łecz nej p r e fero wany jest wariant "u- s o c jaln ienia " cen wiążący ich wys okoś ć z pełnymi kosztami w y twarzania bądź kosztami bezpośrednimi. Opi nie te wyr aźni e r ó ż n i cują się w p r z e kro ju doc h o d o w y m respondentów. W gru pach najsłab
szych eko no m i c z n i e wzr asta p o t rzeb a opa rcia cen s o c j aln ych na poz iomi e k os ztów bez p o ś r e d n i c h lub nawet nadania im cha rakt eru opłat sym bolicznych. Nat omia st w gru pach o n a j w y ż s z y c h d o c h oda ch bardziej u z a sadn iony jest wariant peł nych kosztów, a nawet p e ł nych kos ztów z częścią zysku.
Andrzej Bogus
S O C IO-W ELFAR E CRI TERI A OF FOOD PRI CES POI ICY.
IN THE LIGHT OF SURVEYS
The article pre sent s findings of sur veys d ea ling with social p e r c e p t i o n of s u b s i d i z i n g prices of basic foodstuffs. The u n d e r taken studies aimed, on the one hand, at d e s c r i b i n g general m e tho dolo gical ass umpt ions about p o s s i b i l i t i e s of e x a m ini ng the p ub lic o pi nion in the field of s o c i o - w e l f a r e determinants shaping retail prices and, on the other hand, at pr e s e n t i n g survey, results in a syn thet ic way. The studies all owed to for mulate a general c o n c l u s i o n that in the c o n d iti ons of e x i s t i n g level and s t r u ctu re of t(ie p o p u l a t i o n ' s incomes the pol icy of sub s i d i z i n g basic f o ods tuffs finds a wide social acceptance. In the public awareness, r ed is t r i b u t i v e income eff ects of sub s i d i z i n g food p r i ces are c o n s i d e r e d to be a p e c ulia r s o c i o - w e l l a r e p r o t e c t i o n measure. The o pi nion s e x p r ess ed by the res pond ents are not u ni form and they tend to differ acc ordi ng ‘to various s o c i o - e c o n o m i c criteria.
