Zróżnicowanie zawartości węgla i składników pokarmowych w doświadczeniu z wieloletnim stosowaniem uproszczeń w uprawie roli

ANDRZEJ BISKUPSKI, URSZULA SIENKIEWICZ-CHOLEWA, STANISŁAW WŁODEK, JAN PABIN

ZRÓŻNICOWANIE ZAWARTOŚCI WĘGLA

I SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH

W DOŚWIADCZENIU Z WIELOLETNIM STOSOWANIEM

UPROSZCZEŃ W UPRAWIE ROLI*

DIFFERENTIATION IN THE CONTENTS OF CARBON

A N D NUTRIENTS IN EXPERIMENT WITH M A N Y Y EA R S1

SIMPLIFICATIONS IN CULTIVATION

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach. Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu

A b s tr a c t: M any years' m icrop lot experim en t w a s carried out at J e lc z-L a sk o w ic e on so il form a­ tion co m p o se d o f w ea k ly loam y sand (hu m us layer) w ith lo o se sand under the hu m u s layer. T he aim o f the research w as to determ ine the in flu en ce o f d ifferen t sy stem s o f tilla g e (traditional, sim p lifie d , zero) on the co n ten ts and d isp la cem en t o f carbon and nutrients in the so il. T here w ere a lso applied tw o variants o f straw m anagem ent: straw left on or rem oved from the p lots. T he greatest qu an tities o f carbon and nutrients w ere found in the upperm ost so il layer in the trea tm en ts w ith zero tilla g e . A fter m any years' trad ition al c u ltiv a tio n th e c o m p o n e n ts w ere foun d to have accum ulated in the deeper soil layers. N o sig n ifica n t in flu en ce o f straw m a n a g e­ m ent on the con ten ts o f carbon or nutrients w a s proved.

S ło w a k lu czo w e: gleb a, w ę g ie l, składniki p ok arm ow e, u p ro szczen ia w upraw ie roli. K e y w o rd s : so il, carbon, nutrients, sim p lified cu ltivation.

WSTĘP

Właściwe ustalenie potrzeb nawożenia, na podstawie znajomości wymagań pokarmo­ wych roślin oraz zasobności gleby w przyswajalne składniki pokarmowe, w dużej mierze decyduje o uzyskaniu wysokich, dobrej jakości plonów [Dmowski i in. 2008; Wyszyński. M ichalska 2007]. Nie mniej istotnie na wielkość plonów wpływa sposób uprawy roli. Zdaniem niektórych autorów stosowanie tradycyjnej uprawy wraz z odpowiednim nawożeniem zwiększało również poziom próchniczny gleby [Świętochowski i in. 1970]. W ostatnich latach coraz więcej dużych gospodarstw decyduje się na stosowanie uprosz­

6 A. Biskupski, U. Sienkiewicz-Cholewa, S. Włodek, J. Pabin

czeń w uprawie roli mających na celu zmniejszenie kosztów, jak również ograniczenie nakładów pracy [Biskupski i in. 2000; Włodek i in. 1999]. Uproszczenia uprawowe zapewniają jeszcze większe oszczędności w przypadku pozostawienia na polu po żniwach słomy w postaci sieczki [Pabin i in. 2003]. Stosowanie tych zabiegów przez wiele lat m oże jed n ak doprow adzić do koncentracji składników pokarm ow ych w p rzy p o ­ wierzchniowej warstwie gleby [Matowo i in. 1999].

Celem badań było określenie wpływu na zawartość węgla oraz składników pokarmowych w glebie stosowania różnych systemów uprawy roli (tradycyjna, uproszczona i zerowa) oraz zastosowania w badanych systemach dwóch wariantów: ze słomą i bez słomy.

MATERIAŁ I METODY

Wieloletnie (2000-2007) doświadczenie mikropoletkowe prowadzono w IUNG-PIB Jelcz-Laskowice, na utworze glebowym o składzie granulometrycznym piasku słabo- gliniastego (w w arstwie próchnicznej) i piasku luźnego, zalegającego pod w arstw ą próchniczną. Obetonowane poletko miało kształt kwadratu o boku 1 m. Sztuczny profil glebowy utworzony został 20 lat wcześniej z materiału glebowego, pochodzącego z pól uprawnych ZD IUNG w Jelczu Laskow icach. D ośw iadczenie zakładano w pięciu powtórzeniach, m etodą 3-czynnikową. gdzie pierwszym czynnikiem był rodzaj uprawy, drugim - sposób zagospodarowania słomy; a trzecim - warstwy gleby. Na poletkach uprawiane było żyto w monokulturze. Co roku na wszystkich obiektach stosowano jednakowe nawożenie mineralne, dostosowane do potrzeb nawozowych uprawianych roślin. Wapnowanie przeprowadzono w 2004 roku. stosując 4 t CaO/ha. Na poletkach wykonano ręcznie następujące uprawy.

Czynnik I - Sposób uprawy

UT - uprawa tradycy jna - przekopanie gleby na poletkach (głębokość 20-25 cm), UU - uprawa uproszczona - płytkie spulchnienie gleby m otyczkądo 10 cm, UZ - uprawa zerowa (siew bezpośredni) - bez przekopywania gleby; tylko stosowanie chemicznej walki z chwastami.

Czynnik II - Sposób zagospodarowania słomy

A - bez słomy (zebranie słomy z poletek); B - rozrzucanie jednakowej ilości pociętej słomy na każdym poletku.

Czynnik III — Warstwy gleby:

1) Ó do 2 cm; 2) 2 do 5 cm; 3) 5 do 10 cm; 4) 10 do 20 cm; 5) 20 do 30 cm; 6) 30 do 40 cm. Z wymienionych warstw w sierpniu 2007 roku pobrano laską Egnera próbki glebowe i oznaczono w nich zawartość: węgla organicznego metodą Tiurina, przyswajalnego fosforu i potasu m etodą Egnera-Riehma. przyswajalnego magnezu metodą Schachtschabela oraz pi l w 1 M KC1 metodą potencjometryczną.

Wyniki poddano analizie statystycznej obliczając NIR przy pomocy analizy wariancji. W tabelach zamieszczono wartości średnie ważone dla poszczególnych warstw gleby.

WYNIKI I DYSKUSJA

Jedną z właściwości chemicznych gleb mającą duży' wpływ na warunki rozwoju i wzrostu roślin jest odczyn gleby. W badaniach własnych nie stwierdzono istotny ch różnic pH gleby ze względu na rodzaj uprawy i zależnie od sposobu zagospodarowania słomy (tab. 1). Istotne zróżnicowanie jego wartości wykazano jedynie dla warstw; Najbardziej zakwaszona była gleba w dolnej warstwie. Wartości pH wahały się od 6,0 w warstwie 0-5 cm do 5,0 w warstwie

TABELA 1. Wartość pH gleby - TABLE 1. Value pli^ g o f soils Głębo­

kość Depth [cm]

UT* UU UZ ... T T ... ... ...Sr. dla upraw Mean for tillage Śr. dla warstw Mean for layers A* B Śr. mean A B Śr. mean A B Śr. |A mean B 0 -2 5,8 5.9 5,8 6.0 6.2 6.1 6.3 6,0 !6.2 6.0 6.0 6.0 2 -5 5,9 6.1 6.0 6.2 6.2 6.2 6.0 6,3 16.2 i 6.0 6.2 6.1 5 -1 0 6.2 6.2 6.2 6.4 6.4 6.4 5.8 6.4 6.1 16.1 6.3 6.2 10-20 6.3 6.2 6.2 5.5 6.0 5,8 5.8 6,4 6.1 0 . 9 6.2 6.0 2 0 -3 0 6,1 5.6 5.8 6.2 4.9 5.6 5.4 6,4 5.9 5,9 5.6 5.8 3 0 -4 0 4.9 4.8 4.8 5,7 4.8 5,2 4.8 4.8 4.8 5.1 4.8 5.0 Średnia 5.8 5.7 5.7 5.9 5.5 =5.7 5.5 6.0 5.7 i 5.7 5.7 5.7 ważona Weighted mean

NIR «wsi dla: UP13" ? - - r.n.**. słomy- r.n.. warstwr -- 0.74: LSD . for: tillaee — il.S.** , straw -— n.s.. laver - 0.74

(ti.ur1)

*A - bez słomy - without straw; B - ze słomą - with straw: sposoby uprawy- systems o f cultivation: UT - tradycyjna - traditional, LIU - uproszczona - simplified. UZ - zerowa - zero:

**r.n - n.s. - różnice nieistotne - not significant

30-40 cm. Włodek i in. [2003] w swoich badaniach otrzymali podobne wyniki, nieco odmienne natomiast uzyskali Drzymała i Mackiewicz [2004] w pięcioletnich badaniach. Stwierdzili oni brak istotnych różnic pH pomiędzy7 uprawą tradycyjną i uproszczoną, natomiast różnice te wystąpiły między siewem bezpośrednim a uprawą tradycyjną.

Zawartość węgla organicznego - głównego składnika masy organicznej w' glebie zależy m iędzy innymi od ilości m asy organicznej w prow adzonej do gleby, od kategorii agronomicznej gleby, jak również od sposobu uprawy roli [Pranagal 2004]. W badaniach wykazano istotne różnice zawartości C organicznego tylko w poszczególnych warstwach (tab. 2). Znikom ą ilość węgla stwierdzono w warstwie 30 -4 0 cm (0.05), a wysokie zawartości sięgały do głębokości 10 cm. Mimo braku istotnych różnic pomiędzy' uprawami daje się zauważyć nieco w iększą zawartość materii organicznej na poletkach z uprawy uproszczoną i siewem bezpośrednim niż przy uprawie tradycyjnej. Natomiast na poletkach z upraw'ą tradycyjną występowało bardziej równomierne niż przy pozostałych upraw ach rozmieszczenie węgla organicznego w analizowanych warstwach gleby. Drzym ała i M ackiew icz [2004] uzyskali podobne zależności. W swoich kilkuletnich badaniach zauważyli tendencję wzrostową zawartości substancji organicznej przy uprawie zerowej w porównaniu z uprawą plużną.

Fosfor obok potasu i azotu jest pierwiastkiem, na który rośliny wykazują duże zapotrze­ bowanie pokarmowe. Ponieważ zawartość tego składnika w formie aktywnej w glebie jest nie zawsze wystarczająca dla roślin, stosuje się nawożenie mineralne. Przeprowadzone wieloletnie badania wykazały znacznie wyższe zawartości tego składnika w wierzchniej warstwie gleby po zastosowaniu uprawy zerowej i uproszczonej niż po uprawie tradycyjnej (tab. 3). Pozostawienie słomy na polu spowodowało istotny wzrost zawartości fosforu przyswajalnego wr glebie przy wszystkich stosowanych rodzajach uprawy.

8 A. Biskupski, U. Sienkiewicz-Cholewa, S. Włodek, J. Pabin

TABELA 2. Zaw artość w ęgla organicznego w glebie [%] TABLE 2. Content o f organie carbon in soil [%] G łęb o­

k ość Depth [c m ]

UT* UU UZ Śr. dla upraw Śr. dla

M ean for w arstw tillage M ean A* B Śr. mean A B Śr. mean A B Śr. mean A 15D for lavers 0 - 2 2 - 5 5 - 1 0 1 0 -2 0 2 0 - 3 0 3 0 - 4 0 0 ,5 5 0 .8 2 0 .8 0 0 ,7 5 0 .6 5 0.11 0 ,7 7 0 .6 2 0 ,6 6 0.6 5 0.4 0,03 0 .6 6 0 ,7 2 0 .7 3 0 .7 0 0 ,5 6 0 .0 7 1,18 1.08 0 .9 7 0 ,5 8 0 .6 4 0 .0 7 0 ,8 9 0 .8 5 0 ,8 5 0 .6 5 0 .5 9 0 ,0 5 1.04 0 .9 7 0,91 0 .6 2 0 .6 2 0 ,0 6 1,51 0 ,8 6 0 .7 9 0 ,6 4 0 ,4 4 0 .0 2 0,93 0 .9 2 0 .9 8 0 ,6 6 0 .2 2 0 .0 0 1.22 0 .8 9 0 .8 9 0 .6 5 0 .3 3 0,01 1.08 0 .9 2 0 ,8 5 0 .6 6 0 .5 8 0 ,0 7 0 .8 6 0 ,9 7 0 .8 0 0 ,8 6 0 .8 3 0 .8 4 0 .6 5 0 .6 6 0 ,4 3 0 .5 0 0 .0 3 10.05 Średnia w ażona Weighted mean 0 ,5 7 0 .4 6 0.51 0 .5 8 0 .5 4 0 ,5 6 0.51 0 ,4 6 0 .4 9 0 ,5 5 0 .4 9 0 ,5 2

NIR } dla: uprawy — r.n.**. słomy - r.n.. warstw — 0.310: LSD,„ . for: tillaae — n.s.**, straw — n.s.. laver - 0.310_{fO.OM w ■} *Objaśnienia jak pod tab. 1; Explanations as in Table 1

TABELA 3. Zawartość przyswajalnego P w glebie [mg -100 g '] TABLE 3. Content o f available P in soil [mg -100 g ]]

G łębo­ kość Depth

UT* UU UZ Śr. dla upraw

Mean for tillage Śr. dla warstw M ean [cm] .A * j B ! 1 1 Śr. mean A B Śr. mean A B Śr. mean A B lor layers C 1 1 O 6.9 8.9 I 7.9 10.1 15.1 12.6 12.3 15.3 13.8 9.8 13,1 11.4 2 - 5 10.2 !10.0 10.1 13.3 15.8 114,6 9.0 14.3 11,7 10.8 13.4 12.1 5 - 1 0 Il 0.8 i10.8 10.8 13.5 15.9 114.7 8,1 13.7 10.9 10.8 13.5 12.1 1 0 -2 0 9.2 10.9 !10.0 9.6 10.5

j i o . o

NIR ()()S)dla: uprawy — 1.75. słomy - 1.16. w arstw — 3.13: L S D ((005) for: tillage — 1.75, straw- — 1.16. layer - 3.13 * Objaśnienia jak pod tab. 1; Explanations as in Table 1

Potas jest m akroelem entem , który występuje głównie w mineralnej części gleby. N iedobór tego pierw iastka w roślinie, zwłaszcza we wczesnych fazach rozwojowych, powoduje obniżkę plonu. Stwierdzono, że wraz ze wzrostem stopnia uproszczenia uprawy w zrastała w glebie zawartość przyswajalnego potasu i wynosiła odpowiednio 5,2; 6,9 i 8,4 mg • 100 g 1 (tab. 4). Im głębsza była warstwa gleby, tym wartość tego składnika była mniejsza i w ahała się w przedziale od 10,5 mg - 100 g "1 w warstwie 0 -2 cm do 3,2 mg • 100 g " 1 w warstwie 30-4 0 cm.

Podobne zależności związane z rodzajem uprawy i zawartością w' glebie przyswajalnych fonn potasu uzyskało szereg autorów [Opic 1996; Radecki, Opic 1991]. Z kolei Drzymała i Mackiewicz [2004] uzyskali odmienne wyniki. Na obecnym etapie badań trudno jednoznacznie określić przyczyny otrzymania takich wyników w różnych doświadczeniach. Być może jest to związane ze stosowaniem uproszczeń w uprawie, przy których wprowadzeniu autorzy stwierdzali niższe temperatury gleby w porównaniu z uprawą płużną. To z kolei może wpływać na spowolnienie reakcji chemicznych zachodzących w glebie.

Magnez jest niezbędnym elementem składowym chlorofilu, barwnika odpowiedzialnego za fotosyntezę. Jego niedobór wywołuje poważne zakłócenia w tym procesie, co jest powodem pogorszenia wzrostu, rozwoju oraz plonowania roślin. Nie wykazano istotnego wpływu uprawy na zawartość magnezu w warstwie 0-40 cm (tab. 5). Stwierdzono jedynie znacznie większą równomierność rozmieszczenia magnezu w glebie przy uprawie tradycyjnej niż przy pozostałych uprawach. Podobne wyniki uzyskali Stockfisch i in. [1999], Sidiras i in. [2000] oraz Morrison i Sanabria [2002]. Stwierdzili oni. że stosowanie przez dłuższy czas uprawy bezorkowej podwyższało w górnych warstw-ach gleby zawartość nie tylko magnezu, ale również przyswajalnych form fosforu, potasu i substancji organicznej.

TABELA 4. Z aw artość przysw ajalnego K w glebie [mg -100 g '] TABLE 4. Content o f available K in soil [mg ’100 g ']

G łębo- ! kość | D epth

UT* UU u z Śr. dla upraw’

M ean for tillage Śr. dla w arstw M ean : [cm] A* B Śr. mean A B Śr. mean !a B Śr. : mean 1 A B for layers ! 0 - 2 11.3 12,8 12.1 7.3 5,3 6.3 11,7 14,6 13,2 10,1 10.9 10.5 ; 2 - 5 6.5 10,2 8.4 6.1 9.3 7 ,7 10.5 9.3 ! 9 .9 7.7 9 ,6 8 ,7 1 5 - 1 0 5.7 6.1 5 .9 8.1 10.1 9.1 9,3 8.1 : 8 .7 11 7.7 8,1 7.9 1 0 -2 0 5 .7 4 .9 5,3 10.1 5 .7 7.9 10,5 10.1 10,3 ! 8.8 6 .9 7.8 : 2 0 - 3 0 4 .9 4.1 4,5 6 ,9 10,9 8,9 9,3 9 .7 ! 9 ,5 |! 7,0 8.2 7.6 i3 0 - 4 0 2 ,8 3.2 : 3 ,0 4,1 1.2 2 ,6 3 .6 4.1 3 .8 | 3,5 2 .8 3.2 ; Średnia w ażona | W eighted | mean 5,1 5,2 :5.2 7,1 6 ,7 6 ,9 8.4 i I 8,4 8,4 6 ,9 6.8 6 ,8

i NIR m,K,dIa: uprawy — 1,96, słomy - - r.n.** , warstw - 4 ,3 8 , uprawa x warstwa — 5.05: | LSD (00S) for: tillage — 1.96, straw — n.s.**.. layer --4 .3 8 . tillage > layer - 5.0:

10 A. Biskupski, U. Sienkiewicz-Chołewa, S. Włodek, J. Pabin

TABELA 5. Z aw artość przyswajalnego M g w glebie [mg -100 g"'1] TABLE 5. Content o f available M g in soil [mg *100 g 11 G łęb o­

k ość Depth

UT* UU UZ śr. dla upraw

M ean for tillage Śr. dla w arstw M ean [cm J A* B Śr. mean A B Śr. mean A B Śr. mean A B for layers 0 - 2 2 - 5 5 - 1 0 1 0 -2 0 2 0 - 3 0 3 0 - 4 0 7.9 8.0 8.8 9 .0 8.2 2.2 7.2 16.3 • 8,1 ! 9.3 7.2 2.5 7.6 7.2 8,5 9.2 7.7 2 .4 11,9 12,0 12,0 6 .4 6 .9 2 .4 10.2 10,2 10,9 8.5 5.8 2.2 11.1 11.1 11.5 7.5 6 .4 2.3 14.2 10.1 8 ,6 7,3 5.8 1.9 9.5 10,7 10.4 8,8 7.6 2,1 11,9 10,4 9,5 8.1 6 .7 2 .0 11.3 10.0 9.8 7,6 7,0 2.2 9.0 9.1 9.8 8.9 6.9 2,3 10.2 9 .6 9.8 8,2 6 .9 2 .2 Średnia ważona Weighted mean 6 .9 ! 6,6 6,8 6.9 6,8 6,9 6,3 7.2 6.8 6,7 6.9 6.8

NIR ,<)<*, dla: «prawy

-L S D (0.05) f o r : tiUa2e

-- r.n**.. n..s.**.

, słomy - r.n., warstw - 2,28; . straw — n.s., layer - 2.28 * Objaśnienia jak pod tab. 1; Explanations as in Table 1

WNIOSKI

1. Wykazano istotnie wyższe zawartości fosforu i potasu w glebie przy uprawie uprosz­ czonej i zerow ej w porównaniu z uprawą tradycyjną. Po wieloletnim stosowaniu upra­ wy tradycyjnej składniki te gromadziły się w głębszych warstwach gleby. Pomimo nieistotnych różnic zauważono podobne zależności w zawartości węgla organicznego oraz magnezu.

2. Słoma pozostawiona na poletkach w istotny sposób zwiększała zawartość wyłącznie fosforu na wszystkich uprawach. Najw yższą zawartość tego składnika stwierdzono w w-ierzchniej warstwie gleby.

LITERATURA

BISK UPSK I A.. K A U S A.. W ŁODEK S.. PABIN J. 2000: W pływ uproszczeń uprawy roli na plonow anie roślin, czasoch łon ność uprawy i zużycie paliwa. Inżynieria R olnicza 6.17: 8 5 -9 0 . DMOW'SKI Z.. DZIEŻYC U.. NOWAK L. 2008: Ocena wpływu wybranych parametrów opadu i gleby na

plonowanie pszenicy jarej w rejonie południowo-zachodnim Polski. Acta Agrophysica 11:3: 6 13-622. D R Z Y M A Ł A S.. M ACKIEW ICZ A. 2004: W pływ uproszczeń w uprawie roli pod kukurydzę na

wybrane w łaściw ości chem iczne gleby. Racz. G lebozn. 55. 2: 9 5 -1 0 1 .

MATOWO P.R.. PIERZ YŃSKI G .m I WT1T1NEY D.. LAM ON D R.E. 1999: Soil chemical as influen­ ced by tillage and nitrogen source, placement, and rates after 10 yeares o f continuous sorghum. Soil & Ti ił lage Research 50. f: 15-19.

M ORRISON J.E., SA N A B R IA J. 2002: One pass and two pass spring strip tillage for conservation rowcropping in adhesive clay soils. Trans. ASA E 45. 5: 1 2 6 3 -1 2 7 0 .

OPIC J. 1996: Siew bezpośredni a w łaściw ości chem iczne i aktyw ność biologiczna gleby. Post. Nauk Roln. 6: 5 3 -5 9 .

PABIN J.. BISK UPSK I A., W ŁODEK S. 2003: Produkcyjne i środow iskow e skutki stosow ania siewu bezpośredniego oraz różnych sposobów zagospodarow ania słomy. Zesz. Probl. Post. N auk Roi. 493: 4 4 7 -4 5 3 .

PR A N A G A L J. 2004: W7pływ system u uprawy na zawartość w ęgla organicznego w glebie. Annales UM CS Lublin Sec. E 59.1: 1 - 1 0 .

RADECKI A.. OPIC J. 1991: M etoda siew u bezpośredniego w św ietle literatur}- krajowej i zagranicznej. Post. Nauk Roln. Seria A 109: 1 1 9 -1 4 1 .

SIDIR AS N .. EFTHIM1ADIS P.. BILALIS D.. TAKOPONLOS N . 2000: Effect o f tillage system and fertilization on physical properties o f soil in the seedbed and on seedling em ergence o f winter barley. J. A gron. C rop Sci. 184: 287—296.

STOCKFISCH N .. FORSTREUTER T.. EULERS W. 1999: Ploughing effects on soil organic matter alter twenty years o f conservation tillage in Lower Saxony. Germany. S oil Till. Res. 52: 9 1 -1 0 1 .

ŚW IĘTOCHOW SKI B .. SIENKIEW ICZ J.. ŚM IERZCHALSKI L. 1970: W ph w pogłębiania warstwy ornej na plony i niektóre w łaściw ości gleb w św ietle dośw iadczeń ścisłych produkcyjnych wykona­ nych w Polsce w latach 1 9 4 8 -1 9 6 6 . Zesz. Probl. Post. Nauk R o i 100: ~19 3 -2 0 5 .

W ŁODEK S.. PABIN J., BISKUPSKI A.. K A U S A. 1999: Skutki uproszczeń uprawy roli w zm iano- waniu. Zesz. Nauk. AR Szczecin 195: 3 9 -4 5 .

W'LODEK S.. HRYŃ CZUK B.. PABIN J., BISK UPSK I A. 2003: Zawartość składników pokarmowych w warstwach poziom u próchnicznego glebv uprawianej różnymi sposobam i. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 493: 7 2 7 -7 3 2 .

W YSZY Ń SK I Z.. M ICHALSKA B. 2007: Z m ienność warunków glebow ych i plonow ania pszenicy oraz jęczm ien ia jarego na plantacjach produkcyjnych. Fragm. A gronom . 1: 2 6 9 -2 7 7 .

Dr inż. Andrzej Biskupski

Instytut Uprawy Naw>ożenia i Gleboznawstwa - PIB Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli

ul. Orzechowa 61, 50-540 Wroclaw e-m ail: bisku pand'dpoczta. on el.pl