View of THE RURAL AREAS POPULATION AND AGRICULTURE IN MARKET ECONOMY – SELECTED ASPECTS

(1)

Oeconomia 3 (2) 2004, 99-109

LUDNOŚĆ

WIEJSKA I ROLNICTWO W GOSPOD

A

RC

E

RYNKOWEJ

-

WYBRANE ASPEKTY

Zenon Królikowski

Akademia Rolnicza w Szczecinie

Streszczenie. Dla ludności wiejskiej rolnictwo zawsze stanowilo podstaw.,: egzystencji.

Obecnie sytuacja ta ulega zmianie. W okresie 1988-2002 o polow.,: spad! odsetek wiejskich

gospodarstw domowych utrzymujących sii;: z pracy we wlasny111 gospodarstwie rnlny111. Udzial rolnictwa w tworzeniu produktu krajowego brutto zmniejszy! si<; o I 0.4 p11nkl<'>w procentowych do 2.7%. Zbiory i produkcja większości plodów rolnych spadly 1.nacznic w stosunku do okresu 1989-1991. podczas gdy w świecie zbiory i produkcja rnlnici'a rosną Zaprezentowana w artykule analiza statystyczn;1 potwierdza tez<; o 1.mniejv aniu si<; z.11;1

-ezenia rolnictwa dla ludności wiejskie.i i w rozwoju obszarów wiejskich. Prace naci stwo -rzeniem nowej. dostosowanej do naszego czlonkostwa w Unii polityki rolne.i powinny

być kontynuowane. Rozwój gospodarczy sfery pozarolniczej ma rnaczcnic z:1sadniczr.

bowiem ludziom ż)jącym na wsi potrzebne jest każcie zarobkowe źródlo 111r1yniani;1.

Słowa kluczowe: ludność wiejska. źróclla utrzymania. rolnit;two

WSTĘP

Ludność wiejska, problematyka obszarów wiejskich i miejsce rolnictwa w strnktu

-rze ekonomicznej kraju zawsze byly znaczącymi kwestiami, lecz wraz z uplywem czasu i zmianami w sytuacji gospodarczej i politycznej zmienia la sic;: ich rangn [Woś 2003 [.

W gospodarce centralnie planowanej miejsce rolnictwa w hierarchii ważności dz.ialów gospodarki wyznaczala jego zdolność zaspokojenia nieograniczonego, jak sic;: wydawalo„ popytu na produkty rolne. Dzisiaj jest inaczej, rolnictwo znajduje sic;: w orbicie zaintere -sowania strategów gospodarczych ze względu na to m.in„ że daje utrzymanie wciąż

licznej, jak na nasze krajowe warunki, grupie ludności wiejskiej. Ekonomiści mają świ;1

-domość zmniejszania się, wraz z uplywem czasu, zatrudnienia w rolnictwie. Wzrost konkurencji międzynarodowej na rynku produktów rolnych prowadzi do rel;1tywnego zmniejszania się dochodów ludzi zaangażowanych w produkcję rolniczą Niestety, Adres do korespondencji - Corrcsponding author: Zenon Królikowski. Akademia Rol11ie1~1 w Szczecinie. \Vydzial Ekonomiki i Organizacji Ciospodarki l'.ywnościowcj. Ka1cdr<1 l'olityki Gospodarczej i Rynku. ul. Żolnierska 4 7. 71-21 O Szczecin. c-mail: zkrolikow~k1 (ole-ar.pl

(2)

100 Z. Królikowski

niska jest świadomość tego faktu, a właściwie jego następstw ekonomicznych, w tym dochodowych, dla pracujących w tej sferze zmieniającej się gospodarki. Spo1eczność

tego nie dostrzega, a wladza nie potrafi o tym mówić i przeciwdziałać negatywnym następstwom. Ludzie na ogól nie widzą związku między rosnącymi problemami ze zbytem produktów rolniczych, poziomem ich cen i dochodów ze sprzedaży produktów rolniczych a konkurencją, także międzynarodową, oraz efektywnością i wydajnością produkcji. Obszary wiejskie Polski nie są, jak do tej pory, postrzegane jako środowisko

innych zasobów, poza silą roboczą o niskich kwalifikacjach. Konkurencyjny dla rol-nictwa może być produkt turystyczny, przy wykorzystaniu którego ludność wiejska może znaleźć źródlo utrzymania. Krainy geograficzne i różne regiony Polski, a wlaści wie wszystkie, są piękne krajobrazowo, a ich urok opiewany jest w dzielach literackich. Są one odwiedzane przez coraz liczniejszą grupę turystów z kraju i zagranicy. Pracuje przy ich obsludze więcej ludzi niż dawniej, lecz mimo to miejsc pracy tego rodzaju jest

stanowczo zbyt malo. Nie widać też przesłanek, na podstawie których możemy

stwier-dzić, że w perspektywie kilku lat sytuacja może zmienić się na korzyść. Turystyka wy -daje się realną możliwością wykorzystania, przynajmniej w części, zasobów obszarów wiejskich. Ludność wiejska jest najważniejszym elementem przedmiotowej kwestii (czyli rolnictwa i obszarów wiejskich). W okresie 1988-2002 zmniejszyła się o 84 tys. (z 14 704 tys. w 1988 r. do 14 620 tys. w 2002 r.) i stanowi 3 8,2% ludności Polski. Zatem problemy ludności wiejskiej dotyczą prawie 40% ludności kraju. Są one spowo -dowane następstwem niskich kwalifikacji i słabej pozycji ekonomicznej ludności wie j-skiej (rosnąca konkurencja, mała mobilność potencja1u produkcyjnego, ziemi i innych e1.ynników produkcji).

MATERIAŁ I METODY BADAŃ

Zakres opracowania stanowi analiza procesów i zjawisk gospodarczych w okresie l>Slatnich kilkunastu lat, tj. 1988-2000. Charakterystyka obejmuje: grupy pracujących w dzialach i sekcjach gospodarki, zmiany sytuacji demograficznej ludności wiejskiej i w slruktu11e źródeł jej utrzymania oraz udzial poszczególnych działów i sekcji gosp o-darki w tworzeniu produktu krajowego brutto.

Jednym z w;1runków poznania problemów demograficznych i aspektów ekonomicz -nych chan1kteryzujących poszczególne kategorie ludności jest dysponowanie bogatym ( odpowicdn io I iczn ym i reprezentatywnym) materia Iem statystycznym. Poclsta w ową 1m::toclą grom;1dze11ia informacji o ludności jest spis powszechny. W okresach między spis;1111i powszeclrnymi inlonnacji dostarcza ewidencja bieżąca stanu ludności, ewidencja ruchu 11atm<Ilnego ludności. ewidencja ruchu wędrówkowego oraz specjalne, repreze ma-1yw11e h:KL1nia ankietowe [ l lolzer 2003]. Wśród cech spoleczno-zawodowych uwzględ nia11ych w powszechnych spisach ludności Polski na uwagę zasluguje pytanie o glówne

(i dodi!tkowc) żródlo utrzymanii! - kwestia podji;:ta w badaniach od 1970 roku. Jest Io 1agad11ienie istotne w kontekście danych w tabeli I. wskazujących na pracujących w rolnictwie w 2002 roku. Wedlug ostatniego spisu powszechnego, liczba pracujących 11· rnlnictwic to 2109 tys„ natomiast -1229.4 tys. osób to liczba pracujących oszacowana 11;1 p cista wie powszechnego spisu rolnego w 1996 roku. Dane różnią sii;:. gdyż w spisie

(3)

L11d11o§ć wiejska i rolnicl\VO li' gospodarce 1ynko\Vej.. 101

2002 r. znacznie mn1e.1sza liczba osób zadeklarowała pracę w swoim gospodmstwie

rolnym, a także do pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie nic

zaliczono osób pracujących:

• w gospodarstwach o powierzchni użytkóvv rolnych powyżej I ha produkujących wyłącznie na własne potrzeby,

• w gospodarstwach o powierzchni użytków rolnych cło I ,O ha (lączn ie z inclywiclu

-alnymi właścicielami zwierząt gospodarskich nieposiadającymi użytków rolnych) produkujących wyłącznie lub głównie na własne potrzeby.

Czynności konstruowania hipotez badawczych oparto na zgromadzonym materiale statystycznym, formułowanie uogólnie11 i ich uzasadnianie przeprowadzono stosując

metody indukcyjne i dedukcyjne.

LUDNOŚĆ I MIEJSCA PRACY

W okresie między spisami powszechnymi w 1988 roku i 2002 roku dokonała sic;

fundamentalna zmiana systemu ekonomicznego w następstwie zmian politycznych

w Polsce. Liberalizacja gospodarcza polegała m.in. na otwarciu naszego rynku na p

ro-dukty zagraniczne. Dla rolnictwa był to okres trudny ze względu na utratę tradycyjnych rynków zbytu. W konsekwencji zachodzących procesów restrukturyzacji przemyslu i gospodarki finansowej rosło bezrobocie w sferze pozarolniczej oraz spadły dochody

ludności rolniczej, m.in. jako skutek pozostawienia na rynku wewnętrn1y111 pr;1wie

całego wolumenu produkcji rolniczej. Utratę dochodów z produkcji rolniczej IV cora7.

mniejszym stopniu udawało się kompensować dochodami z pracy IV sferze puzarnlni -czej. Tracili bowiem pracę członkowie rodzin rolników, a także ludzie, którzy obok pracy „etatowej" prowadzi I i gospodarstwa rolne jako zajęcie dodatkowe.

Proces rynkowej restrukturyzacji gospodarki kraju zmieni! strukturę zatrudnienia.

Poznanie zmian '"' strukturze źródeł utrzymania ludności wiejskiej w okresie wprow a-dzania modelu gospodarki rynkowej jest celem niniejszego artykulu. Rcstrukturyzilcja przemysłu ciężkiego, w którym było ogromne zatrudnienie, doprowaclzila cło Z1Volnic1i pracowników, w tym 111ieszka1iców wsi, oraz powrotu na wieś ludzi, którzy p17.edte111

zamierzali osiedlić się w mieście. Poza tym, rzeszę ludzi nienrnjąeych pracy i ehc;ci do

pracy na roli powiększają nowe roczniki mlodzieży wiejskiej wkraC1.ająccj w wiek dorosłości oraz ludzie starsi, uzyskujący status emeryta lub rencisty.

Tabela I 11. Ludność Polski ornz mkszka1\cy wsi w latach 1988-2002 T:1hlc I a. Popul;:ition or Poland and rura! arcas population in 1988-2002

1988 2002

W yszczcgóln icn ic/Spcci tłc;11io11

t ysi;1ccltl1011s:111ds % tysiącc/tl1ow,;111ds

Ogólc111/Total 37879 I OO.O :rnrni

Micszka1"tcy wsi

14704 38.8 14(,2{)

Rura! areas population

Żrócllo: Rocwik Statystyczny RP 1991 i 2003.

Sourcc: Statistic:1l Ycarbook of Pol:111d 1991 and 2003.

Oeco110111ia 3 (2) 200-1

(l<

llJ!l.(J

(4)

102 Tabela I b. Ludność 111ieszka1icy wsi w latach 1988-2002 Table I b. Ru rai areas population in 1988-2002 1990 W yszczcgó I 11 i en i c/S pcci fi ca I i 011 l,udność w wicku produkcyjnym 7894 Popula1io11 of working age Ludność w wicku przcdprod11kcyj11y111 4492 l'opula1io11 of prc-working age I .udność w wicku poprod11kcyjny111 2183 Populalinn of posl-working age Żródlo: Rocznik Statystyczny RP 1991 i 2003. Snurcc: S1a1is1ical Ycarbook of Poland 1991 and 2003. Z. Królikoivski 1995 2000 2002 tysiącc/thousands 8092 84n 8551 4372 3998 3815 2269 2297 2282

Z danych w tabeli I wynika, iż w analizowanym okresie nastąpił wzrost ludności wsi w wicku produkcyjnym o 657 tys. i w wieku poprodukcyjnym o 99 tys. Tak oto w okresie intensywnej restrukturyzacji gospodarki, skutkującej znacznym zmniejszeniem

lici.by miejsc pracy w sferze pozarolniczej, zwiększyła się populacja ludzi bez pracy, a często bez pomysłu i bez woli przeprowadzenia jakichkolwiek zmian w swoim życiu.

Problemy rolnictwa i gospodarki kraju w najbardziej widoczny i odczuwalny dla

spolecze1istwa sposób znajdują swoje odzwierciedlenie w rozmiarach grupy pracują

cych. Dane zawarte w tabeli 2 charakteryzują kierunki zmian makroekonomicznych

w gospodarce kraju. Zauważalnie spada zapotrzebowanie na pracowników w takich branżach, jak przemysł, budownictwo i edukacja. Zwiększyła się zbiorowość pracują cych w handlu, pośrednictwie finansowym i obsłudze nieruchomości.

l'<1h<.:la 2a. Prncuj;1cy w wybranych sekcjach i clzialach gospodarki w latach 1990-2002 (w tys.)

Table 2;1. E1nployees in sclec1cd scctions :mel divisions or econorny in 1990-2002 (thousancls)

Wy>1c1cgt'>lrt icn ic/Spcci fica1io11 1990 I 'J95 2000 2001 2002 2 .) 4 5 6 Ogt'>km 16511.4 I 5485.7 I 5488.S 14995.6 14923.7 To1:tl l 2803.3 l~nl11ictwn -l-12-l.9 -11253 -12-15.9 4236.6 '122'H 1\g1 icultun . .: 2109.0 1'1 /Cl11) sl/111d11s1ry -1619.9 3728.8 313-1..4 2%3.6 2887 .9 Il uLIO\\'ll iu wo/('011s1ruuion 12-1.2.7 827.-1. 81-1..6 737.1 676.1 I l.1lltłcl i 11:1prawyrrradc :111d rcp:tir 1388.5 1903.1 207-1..6 1969.2 1998.0 1101,·lc i rc,1:1m:1cjdl ło1cls alltł rc·s1:1ur:111h I I 2.7 185.9 225.7 2 I 7,2 210.9 l'r :111:-.po1 l. gusp 111ag:11.~·11owa i lctci'110ść 810.l RJ8. I 77').3 714.-1. 72-l.7 Tr.1n~pu11. sto1;1gi..: ;md comu11ic:1tion l'u~1i..:d11ict\\O tl11;msow...: 181.3 268.2 298.6 286.6 290.0 1:111.111L·i:1\ in1cr11H.:diation Ol"luga 111cruclmmosci tinn: nauka 295.2 55.+.3 822.6 842.2 897.1 l-!i:.11 L''l:tlL'. n~nting :111d hus~inC!\ ~1ctivitics

i\d1ni11t-i1.1cp puhliC111a i ohro11:111:irodow:1: "'"'" qtkt>\\c 11hc1p. spokc111c· i 1dro11ot11c

259.7 737.9 822.2 850.7 838.8

l'uhhc· .1tłmtni>1r:11io11 ant! dckncc: compulsory 'oc1.ll ~ccuril)

(5)

Ludność wiejska i rolnictwo w gospodarce rynkoll'ej ...

Tabela 2a cd./Table 2a continucd

2 3

Edukacja/Education 1100.6 896.4

Ochrona zdrowia i opieka społeczna

901.3 I 003.4 Healt and social work

Pozostała działalność usługowa. komunahrn.

społeczna

-127.-1 335.1 Ot her community. social and personal service

activitics

Żródlo: Rocznik Statystyczny RP 1991, s. 41-46: 2003, s. 148-149. Sourcc: Statistical Ycarbook of Poland 1991, p. 41-46: 2003. p. 148-149.

103

.j ₅ 6

902.S 907.9 89.1.(1

908.2 869.0 851.7

390.9 341.0 365 .(1

Tabela 2b. Struktura pracujących w wybranych sekcjach i dzialach gospodarki w latach 1990-2002 (w procentach)

Table 2b. Structure of cmployces in selecrccl scciions and clivisions in J 990-2002 (in pcr..:cnt)

Wys zczcgóln icn i c/Spcci li ca lion 1990 I ')95 2000 2001 2002 Ogóle111 (w tys.)

16511,4 I 5485.7 15488.8 1-1')95.(1 1492:\.7

Total (in thous.) I 2Xtn.3

Rolnictwo/ Agricu lture 26.8 26.7 27A 287.2 2!U/l(,.5

Przemysl/lndustry 28.0 2-l, I 20.2 19.S 19.V22,5

Bu down ict wo/Construct i on 7.5 5.3 5.2 .t.9 4.5/SJ

Handel i naprawyffradc and rcpair 8.4 12) 13.4 13.1 13,,1115.(1

Hotele i rcstauracjc/Hotcls and rcstaurants 0.7 1,2 1.-l 1.-1 I .-li I /i Transport, gosp. magazynowa i łączność

4.9 5.4 5.tl 4.X 4 .815.7' Transport, storagc and comunication

Pośrednictwo finansowe

I. I 1.7 1.9 1.9 I .'J/2,3

Financial intcrmcdiation

Obsługa 11icrucho111ośei firm; nauka

1.8 3,6 5.3 5/i 6.017.0

Real cstatc, rcnting and bussines activitics

Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubczp. społeczne i zdrowotne

1.6 -l.8 5.1 5.7 5 .Ci/(i.5 Public ad111inistra1ion and dcfcncc: co111pulsory

social security

Edukacja/Eclucation 6.7 5.8 5.8 (i.() _ri_.0_{17 ,O}

Ochrona zdrowia i opieka spolcczna ₅_,₄

6.5 5.9 5.8 5.7/(1/1

I-ka lt and soc i a I work

Pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna

2.6 2.2 2.5 2J 2.4/2,X Other co111111unity, social and personal service

activitics

Żródlo: Opracowanie wlasnc na podstawie Roczników Stalystycznych l(P: 1991. S. 41-4(J: 2001, S. 148 14').

Source: Author·s own elaboration bascd on Statistical Ycarbooks of Poland: 1991. p. -l I -4(J: 200>, p. 1-18-1·1'). Czy zmiany w strukturze pracujących w gospodarce kraju uwidocmionc w Iabclach 2a i 2b odpowiadają oczekiwaniom spolecznym rozwoju nowoczesnych clzi<.:clzin gospo -darki? Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na tak postawione py1anic. Tr7.ykrotny

(z 295,2 tys. cło 897, 1 rys.) wzrost populacji pracujących w sekcji obsluga nieruchomo

-ści firm i nauka w okresie 1990-2002 można przyjąć jako argument potwierdzający

(6)

104 Z. Królikoll'ski

powyższą tezę. Jednak cytowany fakt może stanowić tylko „małą" przesłankę posta -wionej tezy, bo w znacznej mierze może to być efekt zmian w klasyfikacji rodzajowej pracujących.

EFEKTY GOSPODAROWANIA W ROLNICTWIE

Dane o strukturze pracujących w gospodarce kraju, rozpatrywane w kontekście

ucłzialu poszczególnych gałęzi i sekcji w tworzeniu produktu krajowego brutto, bardziej przybliżają nas cło odpowiedzi na przedmiotowe pytanie: czy rolnictwo rynkowe w Polsce może być nadzieją ludności wiejskiej?

Udział przemyslu w tworzeniu produktu krajowego brutto zmniejszył się w łatach

1990-2002 z 46, I% cło 20,9% (tab. 3) przy spadku zatrudnienia o 48,5 punktów

pro-centowych. W budownictwie w 2002 roku pracowala prawie polowa stanu z I 990 roku

( paciek I iczby pracujących o 45,6 punktów procentowych). Ta zbiorowość

wypraco-wala mniejszy udział (5,7%) produktu krajowego brutto niż w I 990 roku (8,7%).

Zwiększył się ucłzial handlu w tworzeniu wartości dodanej gospodarki i PKB z I 4,8%

do 18,6%; wzrosla też I iczba pracujących z I 388,5 tys. w I 990 roku do 1998,0 tys.

w 2002 roku (o 43,9%). Transport, gospodarka magazynowa i łączność także zwiększyły

swój udział w tworzeniu produktu krajowego (z 4,9% do 6,9%), przy równoczesnym

(ok. 10%) spadku liczby pracujących.

Tabela 3. Wartość c!oc!ana brutto (produkt krajowy brutto) w wybranycli dzialncli i sekcjach

Table :l. Gross valuc acldcd (Gross domcstic product) in sclectcd scctions anu divisions

IV r1c1cgól11 icn ie/Spec i fication I <J90 I 'J95 2000 2001 w procc11tacil ogókm

l\oln ict wo/ /\gricu lt lin.: 7.1 6.0 ~.I 3.3

l 'r1c<11 ysl/l11d11stry -16.1 27.6 22.4 21.1

li 11dow11 ict wo/( 'on st ruction 8.7 6.3 7,2 6.4

l l:<11clcl i napr:<wy/Tratlc :11<cl rcpair 1-1.8 17.4 17.8 17.9

l lntclc i rc>l:<11racjdl lotds and rcstaurants 0,8 I. I I.I

T1a11spor!, gosp 111a~.a1y1Hn\':l i lącznoS~

-1.9 5.7 (>.0 6.-1

T1:111:-;.port. ~1ur.1gc :ind communication

I 1l1śrcd111ct \\'P ri 11a11sowc/Fi nancia I i 111crn1cdiatio11 0.9 2.0 1.8

-

-Ohsl11ga nicruch0111ości Jirm: nauka

7.1 10.R I 1.6

l\c.tl t..>.tatc. 1cn1i11g :md husin~~s ac1ivitics

,\dn<1111'iracj:i p<1hlic1<1a i obr011a narodowa: obowiąz- sfera poza

kll\\ł..: llill'/Pll'C/Cllia spukcLlh.' i 1.drO\\'OlllC produkcją

-1.8 5.X 6.0

1'11hl<c :itł111i11i,1r:11irn1 :((Id tłck11cc: compulsnry social materialną

\l'Cllfily 1-1.3

I 'du k.1cj.<!Educ.<tio11 3.5 -I.I -1.5

l )rJuo11a 1drt'" ia i opiek:< spolcc111a

3.6 3.6 ~.6

I Jc.lłt :111d 'oci.lł wor'

l1P1ostal.1 d11:1l:ll1in;-;ć usługo'' :t. komunalna. :.polcu11a

1 111d: \\tdu;iln.1 1.6 3.-1 3.6 ].8

OthL'I ro11111111rn1y._:0L·1.1~d pćr~on:ll ~crvic:I.' :1e1i' i1ic~

/1odlo J{oct(l(k St:il)Sl\'C/11) Rl' 1991. s 11~: 2000. s. 531: 2002. s. 55-1: 2003. s. 5X-l.

Sl>U(L"C St.11i,1ic.il Yc:1rhoo' oJ" l'oJ:((Jd I ')')I. Jl· 118: 2000. p. 5~ I: 2002. I'· 55-1: 2003. Jl· 58-1.

2002 2.7 20.9 5.7 18.6 I.I 6.9 1.-1 11.9 6.1 -1.5 3.r, -I.O 1\cra Sci. Pol.

(7)

Ludność wiejska i ro/11ict1110 11· go;podarce rv11koll'ej.. 105

Na tle wyraźnie zarysowanych procesów zmian strukturalnych w różnych dziedzi

-nach gospodarki mało jednoznacznie jawi się obraz zmian w rolnictwie. Udział rolnic -twa w PKB spad I z 7, I% do oko Io 3% (3,3% "" 200 I r. i 2,7% w 2002 r.). F;ikt ten ma

duże znaczenie, szczególnie po uwzględnieniu liczby pracujących w rolnictwie. Zbyt duża populacja pracujących w gospodarce rolnej wypracowuje niski PKB. Zwiększają cej się liczbie osób bez pracy z powodu zmian strukturalnych w przemyśle towarzyszy! proces zmniejszania się intensywności produkcji rolniczej. Spad;ily plony, zbiory. n;1

-klady, wzrastał areał odłogów (wg spisu rolnego w 2002 r. powierzchnia odłogów

i ugorów wynosiła 2,3 mln ha, tj. 17,6% gruntów ornych). Przytoczone liczby ukazuj:1 także fakt, że więcej na wsi jest ludzi bez konkretnego, pożytecznego zajęcia. Wieloletni, prawie uświęcony tradycją, rytm obowiązków codziennych, tygodniowych oraz zwią zanych z poram i roku (konkretniej: sezonami agrotechnicznym i) u legi rozregulowani u lub nawet przestał istnieć. Produkuje się mniej mleka, buraków cukrowych i wiciu innych produktów rolniczych, jednocześnie więcej jest potencjalnie ludzi do prncy, więcej maszyn i ciągników. Jest to nowa sytuacja dla ludności wiejskiej. Ludzie mają

więcej czasu dla siebie, ale muszą nauczyć się żyć inaczej. Nie mają jednak wzorów, upadają instytucje i autorytety. Kontestacja cen skupu produktów rolnych. systemu podatkowego, zasad działania ubezpiecze1i społecznych i innych rozwiązari z zakresu polityki gospodarczej pa1istwa stała się formą aktywności części rolników, substytutc111 aktywności zawodowej i obywatelskiej.

Tabela 4. Światowe zbiory i produkcja płodów rolnych w l:11ach 1989/1991-2001 Table 4. The world crop procuction and yclds in 1989/1991-200 I

Swiat

WyszczcgólnicnidSpcci lication 19R9/1991 2001 2001

1 ')8911991

tys. !Oil tys. ton z111i;111;1 o/r

Zboża/Cercats 1903795 2086 t 23 I 01J.<1

Zienmiaki/Patatocs 266082 30Xl95 115.8

13uraki cukrowc/SuQar bccts 302612 2-18247 82.0

Trzcina cukrowa/Sugar grain 1053655 1249054 118.2 w+

Rzcpak/Rapc 2500(; 35(188 1-12.7 5,8

Soja/Oil-bcaring 106335 171847 161,6 28,0

Cebula/Oni1rns 29203 ,1(1060 157.7 7.5

Pomidoryn·o1natocs 75-109 98622 130.8 I (1, I

.lablka/ Ap pies 40097 502-16 125.3 I 0.3

Winogrona/Grapcs 58272 6-1289 110.3 10.5

Zwicr1.:cta ~os iodarskic (w lys. sztuk i zmiana w %)/Farm ;rnicnal'

Bydlo/Cattlc 12936 16 I 35 I 7'J2 I 04.5

Trzoda chklvna/Pigs 857538 922929 I 07.Ci

Owcc/S hccp I 056184 I 195303 88.-1

Sztuki duże/Large hcacls 13057-19 10:>.X

X3.2 1 ll'J.8 78.7 ___123 (I 33 '! 58, I X5.2 X.7 (1-l .O

Produkcja i iolow' t '5. ton. zmiana w%: k~)/Procluc1ion a11d tice J-~cafohm0 M icso z uboju/Mcat from slauQhtcr 1790 I <J 237526 132.7 38.7 Mleko krowie/Milk procluction -17-1998 4'>3828 IO-I.O 80.5

_Ej/hg 3538-1 52822 1-19.1 8Ji

Morskie i slodkowodnc

Sea fish ancl frcshwa1cr fish 94849 85553 110.9

*zbiory w 2000 roku w relacji clo zbiorów I 989/ I 99 I

*crops in 2000 in rclation to crops in 198911991

Żrócllo: Rocznik StatySt)ki rvti~dzynarodowcj 2003. S. 219-296 i obl1czrn1a wl;c>IK

15.7

Sourcc: Ycarhook of l111crnational S1a1istics 2003, p. 219-29 a11d aut hm"' own c;ilcula1ion~.

Oeco110111ia 3 (2) 2004

'J7.9

H>.4 I O'J.5 5tl.7

(8)

Zbiory ziemioplodów w Polsce w 200 I roku, w stosunku do zbiorów z okresu

1989/1991 były wyraźnie mniejsze. Spadek, wyrażony w punktach procentowych, był

następujący: zbóż o 2,7; ziemniaków o 41,7; buraków cukrowych o 19,8; rzepaku

o 16,8 i pomidorów o 21,3. W okresie transformacji gospodarki rynkowej wzrosły zbiory cebuli o 9,8% i jabłek o kilkadziesiąt punktów procentowych (o 133% w 2001 r. i 33%

w 2000 r. - duże wahania zbiorów) oraz zwiększyła się produkcja jaj o 9,5%. W anali

-zowanym okresie spadła produkcja mięsa z uboju o 2, I% i mleka o 23,6%. Stado bydła w 200 I roku bylo mniejsze o 41,9%, trzody chlewnej o 14,8%, a zwierząt gospodar

-skich w przeliczeniu na sztuki duże o 36%. Przedstawiona analiza wskazuje na spadek

intensywności produkcji rolniczej w Polsce, który dokonał się na tle wzrostu świato

wych zbiorów i produkcji wymienionych wyżej asortymentów w granicach od 3,8%

(zwierząt gospodarskich) cło 57,7% (cebula) i 42,7% (rzepak). W świecie zmniejszyły się globalne zbiory buraków cukrowych o 18% i stado owiec o 11,6% (tab. 4). Na tym tle istota problemu polskiego rolnictwa jest zauważalna.

ŻRÓDŁA UTRZYMANIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ

W kontekście zarysowanych zmian sytuacji demograficznej na wsi i produktywno

-ści rolnictwa inaczej należy widzieć zagadnienie źródeł utrzymania ludności wiejskiej.

J(wcstia miejsc pracy w rolnictwie, czyli źródeł clochoclów, źródeł utrzymania dla l

ud-ności wsi, jest dzisiaj sprawą pierwszorzędnej wagi. Postępujący proces koncentracji

kapitalu, mocy produkcyjnych i potencjalu badawczego, a także integracja branżowa

i międzynarodowa skutkująca globalizacją procesów produkcyjno-dystrybucyjnych

prowadzą cło wzrostu wydajności pracy, większej zyskowności inwestycji kapitało

wych, ale również przenoszenia miejsc pracy do krajów o niższych kosztach produkcji.

W obliczu narastającej presji konkurencyjnej producentów żywności krajów Europy Środkowo-Wschoclnicj, UE. USA, państw Ameryki Południowej, Chin i innych krajów Dalekiego Wschodu światowe ceny produktów rolnych spadają, zniechęcając produ

-centów krajowych do angażowania się w produkcję rolną. Rolnictwo staje się mniej

atr:ikcyjnym źródłem dochodów dl;:i ludności wiejskiej, nic tr:ici jecln;:ik swojego znacze

11i;1 jako niezbędne źrócllo utrzymania - w mniejszym lub większym stopniu - główne

lub dllcłatkowc.

St:itystyczncgo grupowania gospodarstw domowych w Polsce wg odrębnych grup

spolccznn-ekonomicznych dokonuje się na podstawie głównego i dodatkowego źródła

111rzy1m1nia osób tworzących gospodarstwo domowe. Gospodarstwa domowe na wsi

(-1373.5 tys. w 2002 r.) zaklasyfikowano cło następujących grup spoleczno-eko110111icz -11ych [L11d11ość ... 2003]:

• prarnwnik<iw - 1255.5 tys .. co stanowi 28,7% ogółu gospodar tw domowych na wsi.

• pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (dzialkę rolną) - 326.7 tys., co

stanowi 7 .5'7r>.

• rolnik()\v - 537.6 tys. ( l2.~i9'f1).

• pracujących na wlasny rachunek - 212.9 tys. (4,9%). • cmcr ·tów - 1065.-1 tys. (2-L..J.%).

• n.:nci~tów-659.0tys. (15.1%).

(9)

Ludno.1'ć llliejska i rolnictwo 1\1 gospodarce 1ynkolllej. .. 107

Około 5, 1 % gospodarstw domowych na wsi utrzymuje się z innych, niezarobk

o-wych źródeł, z dochodów z własności (O, 1 %) i pozostałych (2%). W okresie I 998-2002

zmniejszyła się liczba gospodarstw domowych rolników i pracowników użytkujących

gospodarstwo rolne.

Praca we własnym gospodarstwie rolnym jest obecnie głównym źródłem utrzyma

-nia dla 14,3% gospodarstw domowych (tab. 5), co odpowiada to zbiorowości około

2088 tys. osób. Z dochodów z pracy w sektorze publicznym utrzymuje się 15,6% gospo

-darstw domowych, co odpowiada populacji prawie 2279 tys. osób żyjących w środowi

sku wiejskim. Trzecią, bardzo znaczącą grupę gospodarstw domowych, a więc i ludności

wiejskiej, stanowią ci, którzy utrzymują się z pracy w sektorze prywatnym poza swoim

gospodarstwem rolnym. Jest to zbiorowość 1032, 1 tys. gospodarstw domowych na wsi,

czyli około 3447 tys. osób. Tak prezentuje się struktura źródeł utrzymani<l ludności

wiejskiej w świetle wyników ostatnich dwóch spisów powszechnych.

Tabela 5. Gospodarstwa domowe według głównego żróclla utrzymania w latach 1988 i 2002 Tabela 5. Householcls by prcdominatc sourcc or maintcnancc in 1988 and 2002

Wyszczególnienie Spccification Ogólemffotal 1988 2002 Wieś 1988 2002 Ogółem Total w tys. zł in thous. zl 11970.ó 13337,0 4106.3 .nn,5 Żródlo Ludność .. 2003. Sourcc: Population .. 2003.

Glównc ż.ródlo utrzynrnnia gospodarstwa domowego prcdomin:llc sourcc or maintcnancc or houschold

w tym dochody/of which incrnnc

z pracy z 11icz:1rohkuwych i.ródcl from work 11011-c:1r11i..:d sourccs

w sektorze w sektorze prywatnym r;1zcm IV tym: publicznym _ra_z_em _w_t_y_m_:_w_s_woim total z c111cry111r i rl'lll

in public _t_o_t_a_l _go_s_podar_s_{twie ro}_l_n_y_m or which

scctor _o_{r w}_hi_c_{h in}_co_m_c_fro_m ri::1in.::mc111 p;1y

a private farm in and pcnsions

agric11!111rc w odsetkach/in pcrccnt 55,0 t7.9 12.1 27, I 26.2 19.5 32, I 4,')

n

o

)7.(, 40.0 36.G .l.).J 21 . ..t 22.7 15,(> n.9 14,3 44.5 41.2

Wnioski z tego najdoskonalszego opisu rzeczywistości są 1iast~pującc: rolnictwo

będące źródłem dochodów dla 14,3% gospodarstw domowych na wsi nic jest oznaką

jakiegoś szczególnego opóźnienia przemian strukturalnych czy cywilizacyjnych na wsi.

Wydaje się, że warunki ekonomiczne pracy w rolnictwie, uzyskiwane ceny za płody

rolne i w efekcie dochody rolników wyznaczają ludności wiejskiej kierunek zmiC111

zawodowych, cywilizacyjnych i innych. Okoliczności sugerują konieczność ogranicz

e-nia grupy ludności żyjącej z pracy w rolnictwie. Fakt utrzymywania si~ 23,6% gospo

-darstw domowych wsi z pracy w sektorze prywatnym, poza swoim go~poclarst wem

rolnym, wskazuje, że warto tej formie aktywności zawodowej spoleczności wiejskiej

(10)

lepiej się przyglądać i w miarę możliwości organizacyjno-ekonomicznych państwa promować jej rozwój. W 1988 roku zbiorowość ta składała się z 3,3% gospodarstw

domowych a w 2002 r. już z 23,6%, co wskazuje na konieczność wspierania tego trendu

w polityce rozwoju wsi i rolnictwa.

PODSUMOWANIE

W okresie l 988-2002 w Polsce zwiększyła się populacja ludności wiejskiej w wieku

produkcyjnym o 756 tys. i o 99 tys. w wieku poprodukcyjnym. Restrukturyzacja gospo

-darki kraju skutkowala zmniejszeniem się liczby miejsc pracy o około 1,6 mln.

Liczba pracujących w rolnictwie, według deklaracji mieszkai1ców wsi, istotnie nie

zmnicjszyla się od początku okresu zmian strukturalnych. Liczba produkujących na

rynek w grupie gospodarstw o powierzchni powyżej I ha jest mniejsza o 2, I mln osób.

Uclzial rolnictwa \V tworzeniu produktu krajowego brutto spadł w badanym okresie

o ponad po Iowę wartości z roku wyjściowego (z 7, l % w 1990 r. do 2,7<Yo w 2002 r.).

Rozm i ary zbiorów i produkcji płodów rolnych w Polsce w okresie gospodarki ryn

-kowej znacząco się zmniejszyły. Mialo to konsekvvencje w strukturze dochodów. Obecnie

już tylko dla 14,3% gospodarstw domowych na wsi rolnictwo jest głównym źródłem

utrzymania. Jest to spadek prawic o polowę w stosunku cło 1988 roku. W badanym

okt-esie podwoi! sit;: odsetek gospodarstw domowych na wsi, dla których głównym źró

dlcrn dochodów byly wplywy z rent i emerytur.

Poszukiwanie dodatkowych żródel dochodów ludności wiejskiej, doskonalenie

dotychczasowych i t worzcnie nowych form aktywizacji dochodowej ludzi ze wsi to problemy, których wola rozwiązania powinna koncentrować uwagę wladz, polityków

i analityl.J1w.

PIŚMIENNICTWO

I lol1rr .J.Z .. '.WOJ. Dc1nogr:1ria. PWE. W:1rs7.a1Va.

I ,11d11uść i guspod:1rstwa do111owe. Stan i st1·uktura spolccz110-ckono111iczna. 2003. GUS. Warszawa.

l~oc111ik Statystyki rvti.,:d7:i·11aroclowcj 2003. GUS. Warszawa. Rou111" S1atystyc1.11y RP 2003. 2002. 2000. 1991. GUS. Warszall'a.

\Vuś /\ .. 20tlJ. Pr7eks1t:ilcc11ia strukturalne rolnictwa w dobie integracji europejskiej. Zagadnie

-nia Eko1101niki Rolnej. 4.

TllE RURAL AREAS POPULATION AND AGRICULTURE IN MARKET

ECONOi\IY - SELECTED ASPECTS

,\hstrart. Tlic :1gricul111rc li:1s cvcr dctcr111inccl the basie or cxistcncc ror rura\ population.

Noll':1thys situ:11io11 is di!Tcrcnt. In period 1988-2002 tlic perccnt or l'arms providc !'or

11·or" i11 11icir 0\\'11 rarn1s dccrcasc. 1hc panicipation or agriculture in creating national

produc1 dcncast: 10 2. Y< and the crops and 1hc production most or agriculturc products

dećre:1sc in 1hc rcla1ion 10 the period 1988-1991. when the crops and the production or

(11)

Ludno~'ć 1Fiejska i rolnictwo 11' go~podarce 1y11ko1vej. ..

agriculture products increase in the world range. The aniele shows the analysis or s1a1is1i

-cal data which conlirm the thesis about incrcasing meaning or agriculture ror the rura! population existcnce and rura! areas dcvclopment. They prcscnt the nccessity 10 rorinulate

economics policy directed to rura! areas population. Proceedings of' crea1i11g new. adapted to our participation in UE, agriculture policy secms Io havc fu11da111cn1al 111ea11i11g. The

agriculture population needs cvcry ki ml or earning souree or incomcs. Key worcls: population of rura! areas, sourcc or maintcnance. agriculture

J09

Zaakceptowano do druku -Acccptcd ror print: 10.12.200.+