Dziewiętnastowieczne budownictwo wielorodzinne dla służby dworskiej na Kielecczyźnie

Jolanta Prewencka-Gucwa

Dziewiętnastowieczne budownictwo

wielorodzinne dla służby dworskiej

na Kielecczyźnie

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 273-301

Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom X IV , Kraków 1985

J O L A N T A P R E W E N C K A -G U СW A

DZIEWIĘTNASTOWIECZNE BUDOWNICTWO

WIELORODZINNE DLA SŁUŻBY DWORSKIEJ

NA KIELECCZYŹNIE

A rtykuł n iniejszy pow stał na m arginesie opracowania dokum entacji h i­ storyczno-architektonicznej ośm ioraka w Rudzie Pilczyckiej, w woj. k ie le c ­ kim , w ykonanej w Pracow ni D okum entacji Etnograficznej PP PKZ w K ie l­ cach w 1978 r. dla potrzeb M uzeum Wsi K ieleckiej. Zebrany w trakcie p o­ stępow ania badaw czego m ateriał archiw alny i terenow y pozw olił na szerszą analizę d ziew iętnastow iecznego budow nictw a w ielorodzinnego dla służby dw orskiej na obszarze K ielecczyzn y na tle panujących ów cześnie tendencji w budow nictw ie folw arcznym i chłopskim 1.

O m awiana tu problem atyka n ie doczekała się dotychczas opracowań w lit e ­ raturze naukow ej. Jedynie na m arginesach prac dotyczących dworów i fo l­ w arków można znaleźć skąpe w zm ianki odnoszące się do budynków m ie ­ szkalnych dla s łu ż b y 2.

Z pow szechnie w ystęp u jących przy dworach i na folw arkach jeszcze do II w o jn y św iatow ej czw oraków , ośm ioraków, itp., do w spółczesności przetrw a­ ły tylko nieliczne obiekty. B udynki te, zazw yczaj o niskich wartościach ar­ chitektonicznych, nie zostały objęte program em ochrony zabytków. Po re ­ form ie rolnej i parcelacji gruntów podw orskich daw ni m ieszkańcy dom ów dla służby zaczęli je opuszczać. M ateriał pochodzący z rozbiórki tych b u d yn ­ ków słu żył niejednokrotnie do w znoszenia indyw idualn ych zagród.

Zachow ane obiekty, które objęto badaniam i, pochodzą z drugiej p ołow y

1 Zakres terytorialny opracowania ogranicza się do południowej części dawnej guberni radomskiej. Obejmuje ówczesne powiaty: opoczyński, w łoszczowski, kielecki, stopnicki, m iechow ski i olkuski. W przybliżeniu odpowiada to obecnym granicom w ojew ództw a kieleckiego.

* Między innym i: J. Górek, Folwark Plichów w powiecie chełmskim na tle

promienistych założeń u rbanis tycznych przeło mu XVIII i X I X wieku ,

„Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXVIII, 1966, nr 3/4. Skąpe informacje na interesujący nas tem at zaw ierają też dziewiętnastow ieczne podręczniki dotyczące budownictw a w iejsk iego i rolnictwa, a także w ydaw nictw a en ­ cyklopedyczne, kalendarze...

X IX i początku X X w .3 Główną bazę źródłową opracow ania stanow ią m a­ teria ły archiw alne. B ogate inform acje znajdujem y szczególnie w aktach D y ­ rekcji Ubezpieczeń, zgrom adzonych w W ojew ódzkim A rchiw um P ań stw ow ym w K ielcach. Obejmują okres od roku 1846 do 1866. Zaw ierają w yczerpujące op isy m ateriałów , konstrukcji i stanu zachow ania oraz rzuty i przekroje ist­ n iejących ów cześnie dom ów dla służby. W cześniejsze m ateriały, dotyczące pierw szej połow y X IX w., pochodzą z zespołów akt podworskich: A rchiw um O rdynacji M yszkow skich i A rchiw um Dóbr Staszow skich. P ow ażnym m an­ kam entem źródeł archiw alnych jest brak dat b u d ow y interesujących nas obiektów , co określa synchroniczne ujęcie problem u.

Rozwój w ielorodzinnego budow nictw a dla robotników i służby dw orskiej w ią że się z kształtow aniem na w si gospodarki folw arcznej typu k ap italistycz­ nego, opartej na pracy najem nej. W układzie pańszczyźnianym siłę roboczą w m ajątkach stanow ili chłopi-poddani, którzy w w iększości pasiadali in d y ­ w id u aln e zagrody lub chałupy tw orzące skupiska w iejsk ie. „Czeladź i oficja­ liści dw orscy” zam ieszkiw ali w yd zielon e pom ieszczenia w oficynach i sutere­ nach pałaców lub dw orów albo przystosow ane do celów m ieszkalnych części b udynk ów gospodarczych4.

Proces czynszow ania chłopów, sięgający na teren ie Polski drugiej połow y X V III w. oraz dziew iętnastow ieczne akty praw ne nadające chłopom w olność osobistą i przede w szystk im ukaz o uw łaszczeniu z roku 1864 spow odow ały u k ształtow an ie się na w si w arstw y najem nych robotników rolnych. Zatrud­ nian ie na folw arkach siły najem nej, którą stanow iła ludność bezrolna, w w ię k ­ szości n ie posiadająca w łasn ych siedzib, pochodząca często z odległych od da­ nego m ajątku terenów , stw orzyło konieczność budow y dla niej pom ieszczeń m ieszkalnych. B udow nictw o to m usiało spełniać określone w arunki, korzystne dla w łaścicieli ziem skich, a także zapew niać podstaw ow e w arunki życiow e m ieszkającym w tych domach rodzinom.

L O K A L IZ A C J A

Lokalizacja w ielorodzinnych dom ów dla służby dworskiej w ynika z ogól­ n ych koncepcji przestrzennych funkcjonujących w d ziew iętnastow iecznym bu­ d ow n ictw ie dworskim .

N a przestrzeni całego dziew iętnastego stulecia literatura fachow a z za­ kresu budow nictw a w iejsk iego i rolnictw a preferow ała, w zasadzie, jeden

* Badaniami objęto 6 budynków na terenie w ojew ództw a kieleckiego: sześ- ciorak w Bejscach (gm. Bejsce) pochodzący z drugiej połow y X IX wieku, sześciorak w D alechow icach (gm. W ielgus) — druga połow a X IX wieku, dwojak w Rogowie (gm. Opatowiec) z 1866 roku, domy o 12 m ieszka­ niach — w Sancygniow ie (gm. Działoszyce) z drugiej połow y X IX w ieku oraz w Sielcu Biskupim (gm. Skalbmierz) z końca X IX w ieku, a także ośmiorak w Rudzie Pilczyckiej (gm. Łopuszno) — pochodzący z lat około 1914—1916.

4 Np: K alendarz kieszon kow y rolniczo-gospodarski dla Przyjaciół Polepszo­

nego Rolnictwa na Rok 1813, red. Prosper Biernacki, K alisz 1812 (zawiera

X lX -w ie c zn e bu dow nictw o w ielorodzinne dla słu żby dw orskiej... 275

Ryc. 1. Typy m ieszkań

wzór zabudowy folwarku5. Modelowy układ zabudowy miał plan regularnego

prostokąta. Budynki mieszkalne, gospodarcze i przemysłowe skupione były

na jednej działce. Dwór lub dom folwarczny (mieszkanie zarządcy dóbr) loka­

lizowano wzdłuż krótszego boku czworokąta. Prostopadle do niego, przy oby­

dwóch dłuższych granicach działki, sytuowano budynki inwentarskie oraz

szopy, wozownie, warsztaty rzemieślnicze, itp. Całość zabudowy zamykały

stodoły — równolegle do dworu. Centralne miejsce na podwórzu zajmowały

studnie lub sadzawka. Przestrzeń ,pomiędzy budynkiem mieszkalnym a inwen­

tarskimi, przeznaczona była na lokalizację spichrza, lamusa i budynków prze­

mysłowych.

5 O m a w ia n y w z ó r z a b u d o w y fo lw a r c z n e j p r z e d s ta w ił J . C. L o u d o n w p r a c y O zakładaniu folwarków, w y d a n e j w W a rs z a w ie w 1819 r. P o d o b n e w z o ry z a m ie sz c z o n e s ą ró w n ie ż [w :] Budownictwo zastosowane do potrzeb zie­ mianina polskiego ze stu rycinami przedstawiającym i wzory różnych bu­ dynków i posady wiosek, folwarków i siedlisk włościańskich, t. 1, 2, w y d . N. G lücksbesrg, W a rs z a w a (w y d a n a w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w .); M . R o u g e t, Budownictwo wiejskie czyli doręcznik dla gospodarzy, W a r ­ sz a w a 1828.

W tak rozplanow anym u kładzie zabudow y dw orskiej nie ma m iejsca na w yb u d ow an ie domu m ieszkalnego dla służby dworskiej.

D opiero w ydana w 1890 roku E n cyklopedia Rolnicza zam ieszcza m odel za­ budow y folw arcznej, w k tórym uw zględniono lokalizację „domu czeladne­ g o ” e. P lan ten zochow uje g łó w n e założenia w cześniejszych projektów u k ła­ du przestrzennego folw arku — prostokątny kształt zabudow y, położenie bu­ d yn k ów w zględem dworu. Jednak w ew nątrz tego układu w yodrębniono trzy zw arte grupy budowli: m ieszkalne, w skład których w chodzi m. in. dom dla służby; gospodarcze i przem ysłow e.

U kłady zabudow y znanych dziew iętnastow iecznych dw orów i folw arków na terenie K ielecczyzny są w dużym stopniu zróżnicow ane. Istnieją folw arki, których zabudowa jest odbiciem w zorów propagow anych w ów czesnym po­ radnictw ie (ryc. 6). W ystępują też in n e rozw iązania układu przestrzennego w yn ik ające z lokalnych w arunków terenow ych, w ielk ości i zam ożności d w o­ rów , charakteru gospodarki folw arcznej oraz form y zabudow y zw iązane z pa­ n ującym i w cześniej stylam i.

Na podstaw ie archiw alnych planów zabudow y dw orskiej można stw ierdzić, że m niejsze m ajątki m iały zabudow ę bardziej skupioną, w ięk sze rozproszoną.

P raw ie do końca X IX w . n ie było w zorów lokalizow ania budynków dla służby dworskiej. D latego też ich usytuow anie w obrębie dw orów i folw ar­ ków było raczej przypadkow e. Generalną zasadą, jaką kierow ali się w łaściciele ziem scy i budow niczow ie, było dążenie do takiej ich lokalizacji, aby nie zakłócała ogólnej koncepcji zabudow y dworu. N ajczęściej sytuow ano je poza obrębem głów nej zabudow y, w znacznym oddaleniu od siedziby w łaściciela dóbr (ryc. 7). N iek ied y wznoszono je w pobliżu zabudow ań chłopskich.

W ybór takiego w ariantu lokalizacji dom ów m ieszkalnych dla służby uza­ sadnia ponadto fakt, że nie posiadają one zazw yczaj żadnych w artości e ste­ tycznych. D latego też bardziej celow e, z punktu w idzenia w łaściciela m a­ jątku, było w ybudow anie dom u dla pracow ników z dala od sw ojej siedziby, niż ponoszenie dodatkow ych kosztów na podniesienie jego estetyki.

D rugim czynnikiem w arunkującym lokalizację budynków w ielorodzinnych dla służby była struktura gospodarki danego folw arku oraz rodzaj pracy, jaki m ie li w yk on yw ać m ieszkańcy tych domów, np. pracow nicy zatrudnieni przy pracach zw iązanych z rolnictw em czy hodow lą zam ieszkiw ali budynek u sy­ tu ow an y w pobliżu zabudow ań gospodarskich. D om y robotników pracujących w gorzelni czy w tartaku lokalizow ano w pobliżu odpow iednich obiektów przem ysłow ych. Lokalizacja budynków gospodarczych i przem ysłow ych na folw arkach określała często rozproszenie lub sk upienie dom ów dla robotni­ ków i służby dworskiej.

N iekiedy w interesie w łaściciela dóbr leżało sytu ow an ie dom ów dla pra­ cow n ik ów folw arcznych w pobliżu karczm y (ryc. 7). D zięki tem u część for­ nalskich zarobków wracała z pow rotem do pracodawcy.

O gólnie można stw ierdzić, że w dziew iętnastow iecznym budow nictw ie fo l­ w arcznym na obszarze K ielecczyzny istn iały d w ie głów n e tendencje lok ali­ zow ania budynków w ielorodzinnych dla służby:

— lokalizacja przypadkowa, b yle dalej od sied zib y w łaściciela dóbr; — w obrębie zabudow ań gospodarskich lub przem ysłow ych odpow iada­ jących charakterow i pracy robotników folw arcznych.

e Encyklopedia Rolnicza, t. 1, Muzeum Przem ysłu i Rolnictwa, Warszawa 1890, s. 522—555.

X lX -w ie c zn e b u dow n ictw o w ielorodzinne dla słu żby dworskiej.., 277

Ryc. 2. Budow nictw o w ielorodzinne dla służby dworskiej, typy mieszkań, stan z połow y X IX w. (na podstaw ie akt Dyrekcji Ubezpieczeń, WAP K ielce) Legenda do rycin 2, 3, 4, 5 znajduje się na str. 299.

KSZTAŁTY BUDYNKÓW I ROZPLANOWANIE WNĘTRZ

W iększość dziew iętnastow iecznych budynków dla służby dw orskiej ma w p lan ie kształt prostokąta, m niej lub bardziej w ydłużonego, w zależności od ilości i w ielkości pom ieszczeń 7.

P rzeciętn e ich w ym iary w m etrach wynoszą: — dw ojaki: 10— 2 0 X 6 X 2 ,6 — trojaki: 14— 1 6 X 8 X 2 ,6 — czworaki: 12— 2 4 X 7 — 9 X 2,3— 2,6 — sześcioraki: 13— 2 6 X 7 — 10X 2,6 — ośmioraki: 20— 3 8 X 8 — 13X 2,3— 3,2 — budynki, o 12 m ieszkaniach: 21— 5 2 X 1 0 — 12X 2,5

Sporadycznie na terenie K ielecczyzny w y stęp o w a ły budynki o innych kształtach, np: o planie w k ształcie krzyża (sześciorak w Balicach, pow. stop- nicki) lub w kształcie litery T (dom dla służby w Budziskach, pow. stopnicki) 8.

O biekty, zachow ane w terenie do w spółczesności, mają dobudow ane do ścian lub w zniesione w ich pobliżu pom ieszczenia gospodarcze (chlew y, kur­ niki....). Pochodzą one z początku X X w . bądź z okresu m iędzyw ojennego. Źródła dziew iętnastow ieczne nie zaw ierają żadnych inform acji o budynkach gospodarczych przeznaczonych dla służby. Istnieją natom iast w zm ianki, że służba dworska i fornale m ogli posiadać określoną ilość inw entarza żyw ego 9. P ropozycje lokalizow ania pom ieszczeń gospodarczych, przeznaczonych do u ży­ tku służby, znajdujem y w dziew iętnastow iecznych podręcznikach i w y d a w n ic­ tw ach encyklopedycznych. W pracy M ikołaja Rougeta zam ieszczono projekt dw ojaka dla chałupników z oborami pod jednym dachem 10. Także E n c y k lo ­ p edia Rolnicza zaleca, aby dom y dla robotników w iejsk ich m iały dziedzińce, na których będzie można w ybudow ać „...chlew y dla nierogacizny i bydła i skład na drew no...”. Zam ieszcza też projekty dw ojaka i czworaka zaw iera­ jących pod jednym dachem pom ieszczenia inw entarskie. Znajduje się tam rów nież plan budynku jednorodzinnego, który do obydw u szczytów m a dobu­ d ow ane obory, chlew , kurnik, skład na drewno i pom ieszczenia sanitarne u .

W iększość w ielorodzinnych dom ów dla służby w znoszonych w X IX w . na całym obszarze dawnej guberni radom skiej m iała jedną kondygnację. J e d y ­ n ie w ów czesnym pow iecie opoczyńskim zanotowano trzy budynki dw ukon- dygnacjow e, w szystk ie m urowane: w Ćmińsku, w P ile i w G rzegorzowicach. Z najdow ały się w dobrach należących do różnych w łaścicieli. D w a z nich, w zn iesio n e w sąsiedztw ie obiektów przem ysłow ych, zaw ierały poza m ieszk a­ niam i dla robotników pom ieszczenia gospodarcze — skład spirytusu w y tw a ­ rzanego w m iejscow ej gorzelni (w Pile) oraz skład w ęg la przeznaczonego dla w arsztatów kow alskich (w Ćmińsku).

7 W dziew iętnastow iecznych dokumentach odnotowano budynki zaw ierające od 2 do 24 mieszkań.

8 Plan budynku w kształcie litery T był charakterystyczny dla karczem. Zatem om awiany w tekście budynek został prawdopodobnie zaadaptow any z karczmy na dom dla służby. Świadczy o tym rów nież w tórne pochodzenie ścian w ewnętrznych.

• W AP K ielce, A rchiwum Ordynacji M yszkowskich (AOM), sygn. 699, s. 123. 10 M. Rouget, op. cit., s. 170.

X lX -w ie c zn e bu dow n ictw o w ielorodzinn e dla słu żby dw orskiej... 279

Ryc. 3. Budow nictw o wielorodzinne dla służby dworskiej, rozplanowanie pom iesz­ czeń, stan z poł. X IX w. (na podstaw ie akt Dyrekcji Ubezpieczeń, WAP Kielce)

Ryc. 4. Budownictwo w ielorodzinne dla służby dworskiej, m ateriał i konstrukcja, stan z poł. X IX w. (na podstawie akt D yrekcji Ubezpieczeń, WAP Kielce)

X lX -w ie c zn e bu dow n ictw o w ielorodzinn e dla słu żby dworskiej... 281

Ryc. 5. Budow nictw o w ielorodzinne dla służby dworskiej, poszycie dachu, stan z poł. X IX w. (na podstaw ie akt D yrekcji Ubezpieczeń, WAP Kielce)

Oddzielną grupę stanow ią budynki, w których do celów m ieszkalnych w y ­ korzystano przestrzeń strychow ą. W ystępuje duża różnorodność sposobów zagospodarowania poddaszy. W niektórych budynkach już w trakcie budowy w ykonano na strychach pom ieszczenia m ieszkalne. Ś w iadczy o tym zastoso­ w an ie odpow iednich rozw iązań konstrukcyjnych, np: dach typ u m ansardow e­ go w domu dla służby w N a k le (ryc. 8), dający m ożliw ość w yposażenia m iesz­ kań na poddaszu w okna, obniżenie stropu nad parterem i w ykonanie otw o­ rów okiennych w szczytach dachu — w ośm ioraku w Strojanow ie (ryc. 9). W innych natom iast, w tórnie zaadaptow ano przestrzeń strychow ą do celów m ieszkalnych, np: dom dla służby w Budziskach. Poddasze zostało podzielone ścianam i z drewna na trzy części w zdłuż budynku. W trakcie w ew nętrznym usytuow ano izby, ze w zględ u na najw iększą w ysokość tej części poddasza. W zew nętrznych — z jednej strony biegł korytarz, z drugiej, za izbam i znaj­ d ow ały się komory. Poprzez taki podział strychu, uzyskano cztery m ieszkania, których układ różnił się od układu pom ieszczeń na parterze. Izby na podda­ szu pozbaw ione b yły dostępu św iatła dziennego.

W sposobach zagospodarowania strychów do celów m ieszkalnych w bu­ dynkach dla służby nie zaobserw ow ano żadnych regularności. Lokalizacja m ieszkań na strychach budynków pow odow ana była dążeniem do m aksym al­ nego w ykorzystania pow ierzchni u żytkow ej, przy niew ielk im nakładzie kosz­ tów . Z tej sam ej przyczyny sytuow ano rów nież m ieszkania w suterenach.

N ajm niejszą porów nyw alną jednostką, którą można w yodrębnić w e w szy ­ stkich w ielorodzinnych domach dla służby, jest m ieszkanie, zajm ow ane naj­ częściej przez jedną rodzinę, składające się z pew nej liczb y pom ieszczeń o określonym układzie w ew nętrznym i funkcjach.

N iem al w szystk ie budynki dla służby sk ład ały się z m ieszkań jednako­ w y ch pod w zględem m etrażu, ilości pom ieszczeń składających się na m ieszka­ nie oraz standardu w yposażenia.

Ze w zględu na ilość pom ieszczeń przypadających na jedną rodzinę, można sklasyfikow ać je następująco:

— jednopom ieszczeniow e (izba, bez sieni i kom ory),

— dw upom ieszczeniow e (izba z sienią — oddzielną lub w spólną dla kilku m ieszkań),

— trzypom ieszczeniow e (izba, komora i sień — oddzielna lub w spólna dla kilku mieszkań),

— w ielopom ieszczen iow e (dw ie lub w ięcej izb, sień i komora).

Przykładem budynku o najprostszym układzie w nętrza z m ieszkaniam i jednopom ieszczeniow ym i jest dw ojak-ziem ianka, zaprojektow any dla rodzin kom orniczych w Dobrach Staszow skich w p o ło w ie X IX w . (ryc. 1 0 )12. Z ali­ czony został do grupy budynków w ielorodzinnych dla robotników dworskich, poniew aż w tym okresie chłopi posiadali już w olność osobistą i kom orników można traktow ać jako robotników folw arcznych. Budynek ten składał się z dwóch izb, do których w ejście prowadziło bezpośrednio z dworu. Do grupy tej zaliczyć też można ośm iorak z L askow ej, w pow. jędrzejowskim , w k tó ­ rym w ystęp u je zaczątek sieni (ryc. 11). „Przedsionki” w kształcie trójkątów zostały w yodrębnione w tórnie drew nianym i ściankam i.

Na całym obszarze K ielecczyzny najczęściej w ystęp ow ały budynki składa­ jące się z m ieszkań dw upom ieszczeniow ych (ryc. 12) oraz trzypom

X lX -w ie czn e bu dow n ictw o w ielorodzinn e dla słu żby dw orskiej.., 283

Ryc. 6. Wielmoża, dawny powiat olkuski, plan zabudowań folwarku, stan z 1865 r., WAP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń, sygn. 1095

R yc. 7. M in o g a, d a w n y p o w ia t o lk u s k i, p la n z a b u d o w y d w o rs k ie j, s t a n z 1866 r ., W A P K ie lc e , D y r e k c ja U b e z p ie c z e ń , sygn. 991

w ych (ryc. 13). M ieszkania w ielopom ieszczen iow e spotyka się sporadycznie. Tylko jeden budynek, znany z badań terenow ych, składał się z sam ych tylko m ieszkań dw uizbow ych 13.

N ieliczne w ielorodzinne dom y dla służby, odnotow ane w d ziew iętnasto­ w iecznych dokum entach, posiadały część m ieszkań dw uizbow ych i część jedno­ izbow ych 14. W iększe m ieszkania przeznaczone b y ły prawdopodobnie dla pra­ cow ników pełniących na dworach w yższe funkcje 15.

Pow ierzchnia użytkow a przypadająca na jedną rodzinę zam ykała się w przedziale 16,9 m 2— 63 m 2. Procentow o, w ielkość m ieszkań przedstaw ia się następująco: — poniżej 20 m 2 2% — 20— 30 m 2 23% — 30— 40 m 2 37% — 40— 50 m 2 19% — pow yżej 50 m 2 19% 18 S z e ś c io ra k w D a le c h o w ic a c h p o c h o d z ą c y z d r u g ie j p o ło w y X IX w . 14 W A P K ie lc e , D y r e k c ja U b e z p ie c z e ń , sy g n . 676, s. 47. 15 N p : w d o m u d la s łu ż b y w S a n c y g n io w ie k u c h a r z d w o rs k i z a jm o w a ł m ie s z k a n ie d w u iz b o w e , n a to m ia s t f o r n a le — je d n o iz b o w e .

X lX -w ie czn e bu dow nictw o w ielorodzinn e dla słu żb y dw orskiej.., 285

Ryc. 8. Nakło, dawny powiat w łoszczowski, dom dla 24 rodzin służby dworskiej, stan z 1865 r., WAP K ielce, Dyrekcja Ubezpieczeń, sygn. 999

Ryc. 9. Strojanów, dawny powiat stopnicki, ośmiorak, stan z 1864 r., W AP Kielce, D yrekcja U bezpieczeń, sygn. 1519

Przeciętna w ysokość pom ieszczeń w yn osiła 2,1— 3,2 m w.

Z pow yższych ustaleń w ynika, że przeciętne m ieszkanie w w ielorodzinnych domach dla służby składało się z dw óch lub trzech pom ieszczeń, natom iast jego m etraż w yn osił 30— 40 m 2. Podobną ilość pom ieszczeń m iały w trad ycyj­ nym budow nictw ie na K ielecczyźnie chałupy chłopskie. Ich pow ierzchnia użytkow a przekraczała jednak przeciętny m etraż m ieszkań dla s łu ż b y 17. Funkcja poszczególnych pom ieszczeń w budynkach w ielorodzinnych odpow ia­ dała takim sam ym pom ieszczeniom w chałupach (sień, izba, komora).

Form alne zw iązki w ielorodzinnego budow nictw a dla służby dw orskiej z tra­ dycyjnym budow nictw em chłopskim potw ierdzają stosow ane u k ład y w e ­ w nętrzne pom ieszczeń w poszczególnych jednostkach m ieszkalnych w do­ m ach dla służby odpow iadające typom rozplanow ania w nętrz chałup chłop­ skich na om aw ianym terenie 18.

W spom nianym i jednostkam i m ieszkalnym i są jedno- lub półtoratrakty, składające się z sien i i izby lub sieni, izby i kom ory (ryc. 1). Dopiero zesta­ w ien ie takich jednostek daje nam budynki różnej w ielkości, o pow tarzającym się układzie wnętrz.

Najprostszą jednostką m ieszkalną, dającą się w yróżnić w dom ach dla słu ż­ by, jest jednotrakt o t programie: sień — izba (ryc. 1A). Daje ona złożenia:

— czworak (i pochodne) z sieniam i przyszczytow ym i i czterem a styk ają­ cym i się izbami, np: w ośm ioraku w K rzyżanow icach (ryc. 14),

— czworak z sienią usytuow aną centralnie — pom iędzy izbam i, np: dom dla służby w M ilonkach (ryc. 12).

Następną w yróżnioną jednostką jest jednotrakt składający się z izby u sy -le W szystkie w yliczenia w ykonano na podstaw ie szacunków szczegółow ych

budynków wielorodzinnych zam ieszczonych w aktach D yrekcji Ubezpie­ czeń.

17 Por. W eryfikacje obiektów zabytkow ych architektury drewnianej w po­

w iatach w ojew ództw a kieleckiego, A rchiw um PP PKZ oddział w K ielcach.

18 Typologię układu pomieszczeń w m ieszkaniach opracowała Bogum iła Szu-

X lX -w ie c zn e bu dow nictw o w ielorodzinn e dla słu żby dworskiej.., 287

Ryc. 10. Dobra Staszow skie, dwojak — ziem ianka z 1849 r. Wykonano na podstawie-szkicu archiwalnego, WAP K ielce, ADS, sygn. 152

Ryc. 11. Laskowa, gm ina W odzisław, ośmiorak murowany, stan z poł. X IX w., rysunek wykonano na podstaw ie szkicu archiwalnego, WAP K ielce, Dyrekcja

Ubezpieczeń

tuow anej centralnie, z sienią i komorą po bokach (ryc. IB). Jego pochodnym i będą:

— czworak z sienią (lub sieniam i) usytuow aną centralnie i kom oram i przy szczytach, np: parter w domu dla służby w N akle (ryc. 8),

— czw orak z przyszczytow ym i sieniam i oraz stykającym i się ze sobą k o­ m oram i, np. w dw unastom ieszkaniow ym domu dla służby w S an cygn io- w ie (ryc. 15).

K olejną jednostką m ieszkalną jest jednotrakt z sienią usytu ow an ą po­ m iędzy izbą i komorą (ryc. 1C). Jej złożenie daje czworak, w którym cztery

izby sąsiadują ze sobą, natom iast sien ie usytuow ane są pom iędzy izbam i a przyszczytow ym i komorami, np: czworak w Podlesiu (ryc. 13). D rugim w a ­ riantem jest czworak z izbam i przy szczytach i kom oram i graniczącym i ze sobą, np: czworak w O blekoniu (ryc. 16).

Inną w yróżnioną jednostką m ieszkalną jest półtoratrakt składający się z sieni z w ydzieloną z niej komorą i izby (ryc. ID). Daje ona:

— czworak z czterem a sąsiadującym i ze sobą izbami, natom iast sien ie i kom ory znajdują się przy szczytach, np: w ośm ioraku w Rudzie P il- czyckiej (ryc. 17).

— czworak z izbam i przy szczytach, sieniam i usytu ow an ym i pom iędzy izbam i i czterem a stykającym i się kom oram i, np: w ośm ioraku w P io tr­ kow icach (ryc. 18).

Ostatnią grupę stanow ią budynki pow stałe ze złożenia półtoratraktu, za ­ w ierające sień i izbę z w ydzieloną z niej kom orą (ryc. 1E), np: budynek m ieszkalny dla służby dw orskiej w O patkow icach (ryc. 19).

Zasięgi w ystępow ania na obszarze K ielecczyzn y poszczególnych rodzajów rozplanow ania w nętrz dom ów w ielorodzinnych dla służby ilustruje ryc. 2.

N iem al w szystkie w ielorodzinne dom y dla słu żb y można rozpatryw ać jako pochodne czworaka — zw ielokrotnionego lub pom niejszonego o pew ną ilość m ieszkań. Dlatego też, w dalszych rozw ażaniach czworak posłuży za jednostkę m odelow ą. Traktując jako kryterium porów naw cze usytu ow an ie sieni i p o ­ łożen ie w zględem niej pozostałych pom ieszczeń w budynku w całym d

zie-X lzie-X -w ie c zn e bu dow nictw o w ielorodzinn e dla słu żb y dw orskiej.., 289

Ryc. 12. M ilonki, dawny powiat olkuski, ośm iorak, stan z 1865 r., WAP Kielce, Dyrekcja U bezpieczeń, sygn. 1095

Ryc. 13. Podlesie, dawny powiat stopnicki, czworak, stan z 1861 r. W ykonano na podstaw ie szkicu archi­ walnego, W AP K ielce, D y­ rekcja Ubezpieczeń, sygn.

1443

w iętnastow iecznym budow nictw ie w ielorodzinnym dla służby na badanym ob­ szarze można w yróżnić dwa typ y domów:

Typ I — rep rezen tu ją budynki z sienią przechodnią, usytuow aną cen traln ie pom iędzy izbami. Zasięg tego ty p u jest rozproszony na całym obszarze d a w ­ nej guberni radom skiej (ryc. 3).

Typ II — reprezen tu ją budynki z czterem a stykającym i się izbam i, n a ­ tom iast sienie usytuow ane są po bokach. Domy tego ty p u były b ardziej ro z­ powszechnię na południow ym obszarze Kielecczyzny (ryc. 3).

Liczebnie przew ażają b udynki z sieniam i usytuow anym i centralnie. P ro ­ porcja typu I : II w ynosi około 3 :1 .

Dziew iętnastow ieczne źródła notują rów nież b ud yn ki o m ieszanym u k ła ­ dzie w nętrza, gdzie zastosowano obydw a w yróżnione typy, np: w ośm ioraku we W rzosach (ryc. 20).

O drębną grupę stanow ią dom y z pom ieszczeniam i gospodarczym i i p rz e ­ m ysłowym i skupionym i pod jednym dachem z m ieszkaniam i, np: stajn ie — w Budziskach, kuźnia — w Strojanow ie, składow isko w ęgla — w Ć m ińsku, m agazyny spiry tusu — w Pile, szynk — w Czyżowie, itp. (ryc. 9).

F undatorzy domów dla służby dążyli do m aksym alnej oszczędności w kosz­ tach budow y i utrzy m an ia tych budynków . S tąd w ynika tendencja do całko­ w itego w ykorzystania pow ierzchni użytkow ej. Św iadczy o tym m. in. w iększa liczebność budynków z centralnie usytuow anym i sieniam i, k tó re m ogły być wspólne dla czterech m ieszkań, natom iast w dom ach drugiego ty p u jed na sień m ogła obsługiw ać m aksym alnie dw a m ieszkania. Z ty ch sam ych pow o­ dów sytuow ano m ieszkania dla fornali na stry chach i w suterenach. S k ra jn y przypadek odnotow ano w dokum encie pochodzącym z ro k u 1851, dotyczącym kosztorysu budow y czw oraka 19. Dla zaoszczędzenia m ateriałów budow lanych, a w trakcie przyszłego użytkow ania także opału, p ro jektow any czw orak m iał

X l X - w i e c z n e b u d o w n i c t w o w ie l o r o d z i n n e d la s ł u ż b y dw o rsk iej... 291 zaw ierać tylko dw ie izby. W każdej z nich m ia ły pom ieścić się po dw ie ro­ dziny fornalskie.

Badania terenow e w ykazały, że w końcu X IX i na początku X X w . w a ­ runki m ieszkaniow e w domach dla służby zaczęły ulegać poprawie, m. in. za­ częto pow iększać m ieszkania, zakładać w izbach podłogi z desek, budować pom ieszczenia gospodarcze itp.

Okres od początku w iek u X X do II w o jn y św iatow ej posiada stosunkow o skąpe m ateriały źródłow e tyczące się om aw ianego problem u. D latego też za­ gadnienia zw iązane z dw udziestow iecznym budow nictw em w ielorodzinnym na dworach i folw arkach zostały w niniejszym opracow aniu jedynie zasygn ali­ zowane, jako w skazów ka do dalszych szczegółow ych studiów .

MATERIAŁ I KONSTRUKCJA

(ryc. 4)

1. M a t e r i a ł . P odstaw ow ym m ateriałem stosow anym w X IX w . w bu­ d ow nictw ie w ielorodzinnym było drewno. Około 70% znanych ze źródeł ar­ chiw alnych dom ów dla służby w zniesiono z tego surowca. Drew no było po­ w szechnie używ ane zarówno w tradycyjnym b u d ow n ictw ie chłopskim , jak rów nież w dworskim. Wznoszono drew niane dwory, dom y folw arczne, bu­ dynki gospodarcze.

Ryc. 14. Krzyżanowice, dawny powiat stopnicki, ośmiorak, stan z 1865 r., WAP K ielce, Dyrekcja U bezpieczeń, sygn. 1348

Ryc. 15. Sancygniów nr 2 B, gm ina D ziałoszyce, dom m ieszkalny dla służby fol­ warcznej, X IX w . Pomiary wykonał S. D ziew ięcki w listopadzie 1977 r.

Drugim , stosunkow o m niej pow szechnie niż drew no stosow anym m ateria­ łem był kam ień. Zbudowane z kam ieni dom y w ielorodzinne w ystęp ow ały częściej na północnym obszarze daw nej guberni radom skiej. Praktykow ano rów nież łączenie drewna z kam ieniem — ściany zew nętrzne b y ły m urowane, natom iast działow e w znoszono z drewna.

Sporadycznie w ystęp ow ały dom y w ielorodzinne w zn iesion e z g lin y i z chru­ stu. M ateriały te stosow ano na obszarach, gdzie p ow szechnie w ystęp ow ały one w budow nictw ie chłopskim 20.

W prowadzenie do budow nictw a w ielorodzinnego dla słu żb y takich m a te­ riałów, jak: kam ień i cegła (sporadycznie) znacznie w yprzedziło zastosow anie ich w budow nictw ie w łościańskim . M urowane z kam ieni zagrody zaczęto w znosić dopiero w drugiej połow ie X IX w . na terenach ubogich w naturalne zasoby leśne, w regionach — pińczow skim i kazim ierzow skim oraz w e w scho­ dniej części pow iatu jędrzejow skiego 21.

Jako spoiw używ ano zapraw y w apiennej oraz gliny. Zasięgi ich w y stęp o ­ w ania w arunkow ała obecność lub brak naturalnych zasobów gliny, którą jako surow iec tańszy stosow ano wszędzie, gdzie było to m ożliw e.

B udow le drew niane w znoszono z takich sam ych gatunków , jak chałupy chłopskie. Na przyciesie i łątk i używ ano dębiny, in n e elem en ty w ykonyw ano z drewna sosnow ego. B ale b y ły bądź to ciosane, bądź — tarte. Przew aga m a­ teriału obrobionego m echanicznie w yn ik a stąd, że w ie le folw arków posiadało w łasne tartaki.

80 Dokum enty pochodzące z połow y X IX w. odnotowały jeden dwojak

z chrustu w Dobrach Staszowskich, WAP K ielce, ADS. Istnieją też dwie w zm ianki o budynkach w zniesionych z gliny, WAP K ielce, Dyr. Ubezp., sygn. 514, 610.

81 Por. W eryfikacje obiektów zabytkowych architektury ludowej w p ow ia­

X lX -w ie czn e bu dow nictw o w ielorodzinne dla słu żby dw orskiej... 2 9 3

Ryc. 16. Oblekoń, dawny powiat Stopnica, czworak m urowany, stan z 1848 r., R ysunek w ykonano na podstawie szkicu archiwalnego, WAP K ielce, Dyrekcja

Ubezpieczeń, sygn. 1433

2. F u n d a m e n t . N iem al w szystk ie dom y dla służby, znane z d ziew iętna­ stow ieczn ych przekazów, w znoszono na podm urów ce z kam ieni lub rzadziej cegieł łączonych gliną albo zaprawą w apienną. W budynkach drew nianych, na fundam entach zakładano dębow e przyciesie. W tradycyjnym budow nictw ie chłopskim stosow anie podm urów ki w om aw ianym okresie było jeszcze zja­ w isk iem rzadkim. Zazwyczaj, wznoszono ściany w prost na ziem i 22. i

3. K o n s t r u k c j a ś c i a n . Wśród drew nianych budynków w ielorodzin­ nych dla służby dw orskiej w ystęp ow ały dw a ty p y konstrukcji: zrębowa oraz su m ikow o-łątkow a. Zasięgi ich w ystęp ow an ia na obszarze K ielecczyzny po­ kryw ają się z zasięgam i typów konstrukcji w budow nictw ie lu d o w y m 23.

B u d ow le zrębow e rozpowszechnione b y ły na całym obszarze daw nej g u ­ berni radom skiej, natom iast konstrukcja sum ikow o-łątkow a w ystępow ała na jej południow ych i południow o-w schodnich krańcach.

4. O k n a i d r z w i . Pod w zględem kształtu i konstrukcji b yły identyczne jak w chałupach chłopskich. O twory ujm ow ano zazw yczaj w łątki. Izby, a sporadycznie rów nież komory, m iały po jednym oknie. Zazwyczaj b yły to okna jednokw aterow e, oszklone. W ok resie m iędzyw ojennym i po II w ojnie

22 B. Szurowa, Drewniane budownictwo ludowe we wsi Kakonin w powiecie kieleckim, „Rocznik Muzeum Św iętokrzyskiego”, ,t. 9, Kraków 1975, s. 443.

23 Por. nie publikowane kartogramy: Budow nictw o ‘ludow e w ojewództwa k ie­

R yc. 17. R u d a P ilc z y c k a , g m in a Ł o p u sz n o , o ś m io ra k z 1914 r.

światowej do częstych zjawisk należało powiększanie otworów okiennych.

Dlatego też trudno obecnie ustalić ich pierwotne kształty i wymiary.

Większość dziewiętnastowiecznych domów dla służby wyposażona była

w dwa rodzaje drzwi. Z dworu do sieni prowadziły drzwi dwutaflowe, nato­

miast wewnątrz budynków znajdowały się drzwi jednotaflowe. Tafle, o kon­

strukcji spągowej, zawieszone były na zawiasach. Upowszechnienie zawiasów

w dworskim budownictwie wielorodzinnym nastąpiło prawdopodobnie w pier­

wszej połowie XIX w. Wszystkie źródła pochodzące z drugiej połowy tego

stulecia notują już wyłącznie domy z drzwiami zawieszonymi na zawiasach.

Jedynie

odnotował

dom dla służby, w którym najstarsza tafla drzwiowa była zawieszona na

biegunie 24.

Według źródeł archiwalnych, wyposażenie drzwi stanowiły: klamki palu­

chowe, skoble, drewniane zasuwy oraz wrzeciądz.

5. P o w a ł y . We wszystkich budynkach mieszkalnych dla służby, odno­

towanych w dokumentach pochodzących z połowy XIX w. i późniejszych,

każde pomieszczenie wyposażone było w powałę z desek. Zazwyczaj ocieplane

były glinianymi polepami. W pierwszej połowie XIX w. występowały jeszcze

budynki pozbawione pował w sieniach i w komorach 25.

6. P o d ł o g i . W większości dziewiętnastowiecznych budynków

mieszkal-u W sp o m in a o ty m In w en ta rz D óbr K lmieszkal-u cza W ielko-K sięskiego z 1810 rokmieszkal-u,

W A P K ie lc e , A O M , s. 41— 49.

X lX -w ie c zn e bu dow nictw o w ielorodzinne dla słu żb y dw orskiej... 295

Шуе. 18. Piotrkowice, dawny powiat m iechowski, ośmiorak, stan z 1866 r. Rysunek w y k o n a n o na podstaw ie szkicu archiwalnego, WAP K ielce, Dyrekcja Ubezpieczeń,

sygn. 698

m ych dla służby dw orskiej, w e w szystk ich pom ieszczeniach znajdow ały się {polepy w ykonane z g lin y lub ubitej ziem i. Sporadycznie, w ystęp ow ały domy, \w których izby w yposażono w podłogi z desek położonych na dębow ych le- g a ra ch .

D rew niane podłogi w w ielorodzinnych budynkach dla służby upow szech- m iły się dopiero z początkiem X X w. N ow e dom y, jak np: ośm iorak w Ru- edzie Pilczyckiej (z około 1914 r.), budowano z podłogam i w izbach, nato- im iast w starych budynkach zaczęto w izbach zakładać podłogi bezpośrednio ma polepie, bez użycia legarów. Badania terenow e w ykazały, że w okresie ť.ym, zakładanie podłóg było zjaw iskiem pow szechnym 26.

7. K o n s t r u k c j a d a c h ó w . D ziew iętnastow ieczn e źródła archiw alne diostarczyły dokładnych inform acji, zarówno o kształtach dachów, jak i ich k o n stru k cji. W ielorodzinne dom y dla służby dw orskiej, najczęściej b y ły n a­ k r y te dachami: czteropołaciow ym i (m niejsze budynki), dw upołaciow ym i i n a­ c z ó łk o w y m i (budynki o w iększej długości). Ponadto, w ystęp ow ały dachy o in - m ych kształtach, np: m ansardowe. D achy dw upołaciow e w cześniej upow szech- m iły się w budow nictw ie dworskim , a stosow anie ich w w ielorodzinnych do­ nnach dla służby znacznie w yprzedza budow nictw o chłopskie. K onstrukcja da- c.’hu jest w dużym stopniu uw arunkow ana szerokością budynku. W niezbyt s:zerokich domach stosowano zazw yczaj konstrukcję krokw iow o-belkow ą. W w iększych budynkach znajdow ała zastosow anie konstrukcja dw ustolcow a. W y stę p o w a ły też bardziej złożone rozwiązania, np: z zastosow aniem stolców

*• Na początku X X w. położono podłogi z desek w izbach w czterech (na pięć badanych) dziew iętnastow iecznych domach dla służby.

Ryc. 19. Opatkowice, dawny powiat m iechowski, ośmiorak drewniany, stan z 1865 r., WAP K ielce, Dyrekcja Ubezpieczeń, sygn. 661

pochyłych. Wśród zebranych przykładów najczęściej w ystępują dachy o dw óch stolcach.

Do krycia dachów używ ano słom y i gontu. Na południow ym obszarze K ie ­ lecczyzny przeważają budynki poszyte słom ą, natom iast na terenach środko­ w ych i północnych tego regionu zanotow ano przew agę pokrycia dachów g o n ­ tem . W północno-zachodniej części K ielecczyzny w ystęp u je w yłączn ie gont. Zasięgi rodzajów pokrycia dachów budynków w ielorodzinnych pokryw ają się z zasięgam i w ystępow ania tych m ateriałów w budow nictw ie chłopskim (ryc. 5) 27. P okrycie gontem w ystęp u je w rejonach znanych z jego w y tw ó r ­ czości. Z początkiem X X w . zaczęły upow szechniać się m ateriały ognioodporne.

8. U r z ą d z e n i a o g n i o w e . W szystkie dom y dla służby, które odno­ tow ały dokum enty w połow ie X IX w. w yposażone b y ły w m urow ane urzą­ dzenia ogniow e. W cześniejsze źródła w zm iankują o istnieniu w ielorodzinnych budynków dla służby, w chodzących w skład zabudowań folw arków w K luczu W ielko-K sięskim , które m iały k om iny sztagow e (plecione z chrustu i p o le­ pione g lin ą )28. Urządzenia ogniow e sytuow ano w ten sposób, aby jeden k o­ m in m ógł obsłużyć najw iększą ilość m ieszkań. W budynkach zaliczonych do typu I I , piece zlokalizow ane b y ły w w ew n ętrzn ym narożniku każdej izby. W tych w arunkach jeden kom in odprowadzał dym z czterech urządzeń og n io ­ w ych. W domach z przechodnim i sieniam i często w ystęp ow ały kom iny arka­ dowe lub kom iny z kuchniam i w e wnętrzu.

27 Por. nie publikowane kartogramy: Budow nictwo ludowe... 28 WAP K ielce, AOM, 53.

X l X - w i e c z n e b u d o w n i c t w o w ie l o r o d z i n n e d la s ł u ż b y dw o rsk iej... 297

Ryc. 20. Wrzosy, dawny powiat m iechowski, ośmiorak, stan z 1863 г., WAP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń, sygn. 822

W yposażenie izb w domach dla służby w urządzenia ogniow e było podobne, jak w chłopskich chałupach. Składało się z trzonu kuchennego z kapą, w y ­ posażonego w żelazne okucia, pieca ogrzew czego i pieca chlebow ego 29.

N iekiedy wznoszono w sieniach piece chlebow e w spólne dla kilku rodzin, np.: w domu dla dw unastu rodzin w S an cygn iow ie (ryc. 15). Pod koniec X IX w. zaczęto likw idow ać kapy nad trzonam i kuchennym i. Kapa słu ży przede w sz y ­ stkim jako zabezpieczenie pom ieszczenia przed zaparowaniem , dlatego też była pożyteczna w dużych kuchniach dw orskich, w chłopskich izbach, gdzie gotowano rów nież pokarm dla zw ierząt. N atom iast w m ieszkaniach pracow ni­ ków dworskich, którzy posiadali n iew iele zw ierząt dom owych albo n ie m ieli ich w cale, urządzenie to było zbyteczne.

W ielorodzinne dom y dla służby budow ane przez dw ory dla ich pracow ni­ ków noszą w sobie cechy zarówno tradycyjnego budow nictw a chłopskiego, jak też elem en ty bardziej złożonej architektury dworskiej. Związki z bu­ dow nictw em chłopskim zauw ażam y w układach w nętrz w m ieszkaniach ro­ botników folw arcznych, posiadających sw oje odpow iedniki w istniejących ó w ­ cześnie chałupach, funkcjach poszczególnych pom ieszczeń, w yposażeniu izb (w ystępujący pow szechnie brak drew nianych podłóg, kształt urządzeń ognio­ wych), itp.

Cechy w yprzedzające budow nictw o chłopskie w iążą się z m ateriałam i i stosow anym i rozw iązaniam i konstrukcyjnym i:

— w cześniej niż w budow nictw ie ludow ym zaczęto stosow ać kam ień i cegłę;

— w cześn iejsze krycie dachów m ateriałam i ognioodpornym i; — budowa dom ów posiadających w ięcej niż jedną kondygnację; — bardziej złożone konstrukcje dachów;

— pow szechnie w yposażano m ieszkania w m urow ane urządzenia ogniow e. 29 WAP K ielce, ADS.

Do w yjątk ów należały w ielorodzinne dom y dla służby noszące cechy ar­ chaicznych rozwiązań konstrukcyjnych. Do takich należały: dw ojak-ziem ianka,

czy budynki z chrustu. Natom iast, w licznych w siach daw nej guberni ra­ dom skiej w ystęp ow ały obok drew nianych bądź m urow anych budynków m ie­ szkalnych dla służby dw orskiej, w yposażonych w m urow ane urządzenia ognio­ w e , chłopskie chałupy kurne 30.

X lX -w ie c zn e bu dow nictw o w ielorodzinne dla słu żb y dw orskiej... 299 INDEKS MIEJSCOWOŚCI DO RYCIN 2, 3, 4, 5

1. Bagieniec 22. K owala 43. Pstroszyce

2. Balice 23. Kozin 44. Radków

3. Bartków 24. Krzyżanowice 45. Radzanów

4. Bejsce 25. Laskowa 46. Raszków

5. Biskupice 26. Łętkowice 47. Rogów

6. Bodziejowice 27. Młodzawy Duże 48. Różnica

7. Brzeziny 28. M niszów 49. Ruda Pilczycka

8. Budziska 29. Nakło 50. Rzędów

9. Czyżów 30. N iziny 51. Sancygniów

10. Ćmińsk 31. Oblekoń 52. Sielec Biskupi

11. D alechow ice 32. Ołudza 53. Sieradowice

12. D aleszyce 33. Opatkowice 54. Strojanów

13. D em biany 34. Ostrów 55. W ęchadłów

14. D ębiany 35. Owczary 56. Wola Żydowska

15. Drochlin 36. Pielgrzym owice 57. Milonki

16. D ziaduszyce 37. Piła 58. Wielmoża

17. Górki 38. Piotrkowice 59. Wrzosy

18. Gutkowice 39. Piotrowice 60. Zawadki

19. Grzegorzowice 40. Podolany 61. Ruda

20. Grzybów 41. Podlesie 62. Marianów

МНОГОСЕМЕЙНОЕ СТРОИТЕЛЬСТВО ДЕВЯТНАДЦАТОГО СТОЛЕТИЯ ДЛЯ ДВОРНИ В КЕЛЕЦКОИ ОБЛАСТИ Заданием статьи является проба определения типов многосемейного строитель­ ства для дворни и дворовых работников в девятнадцатом веке. Пространственный диапазон в принципе охватывает прежнюю территорию южной радомской губернии, которая более менее соответствует сегодня границам келецкого воеводства. Развитие многосемейного строительства в польских усадьбах связано с введением фольварочного хозяйства капиталистического типа, базировавшего на наёмных ра­ ботниках. Дома для служащих должны были создать фольварочным работникам необходимые жизненные условия, близкие к крестьянским. Многосемейные дома сос­ тояли из определенного числа квартир (от 2 до 24). Чаще всего строились четырёх- или восьмиквартирные избы. Расположение помещений и их функции в квартирах для батраков соответство­ вали внутреннему виду крестьянских изб на данной территории. Чаще всего высту­ пали дома состоящие из квартир с двумя помещениями (сень — изба) или с тремя (сень — изба — спальня) с одно- или полторатрактовой структурой. В течение всего XIX века выступали два типа домов для батраков, характери­ зующиеся разным размещением сеней в отношении к остальным помещениям: 1 тип — является представителем домов с сенями расположенными в центре, 2 тип — с сенями расположенными сбоку. Дома I типа выступали на всей исследуемой территории. Они отличались большей экономичностью, так как на четыре квартиры общими могли быть одни сени и одна печная труба. Дома 2 типа выступали лишь на юге и в юго-восточной части прежней радомской губернии. Для строительства прежде всего использовался лес, так как во всем тогдашнем деревенском строительстве. Применялись конструкторские решения широко известные в крестьянском и фольварочном строительстве. Около 30% домов для служащих построено из камня или кирпича. Эти материалы ещё не были распространены в те времена в крестьянском строительстве. Многосемейное строительство для дворни, принимая во внимание все аспекты, опережало народное строительство на исследуемой территории.

THE 19ТН CENTURY MULTI-FAMILY HOUSE-BUILDING FOR MANSION SERVANTS IN THE KIELCE REGION

The article attem pts to m ake a typology of the 19th century m u lti-fam ily house-building for m ansion servants and household hands. The territorial range is lim ited to the southern part of the former Radom Guberniya, w hich roughly corresponds to the territory of the K ielce Province.

The developm ent of m ulti-fam ily house-building in landed properties is con­ nected w ith the introduction of the capitalist grange-type econom y based on hired labour into the Polish village. Quarters for servants w ere designed to safeguard the basic livin g conditions for the people em ployed in granges, being sim ilar to those in peasant cottages. M ulti-fam ily houses consisted of a definite number of quarters (from 2 to 25). Most frequently they w ere units of four quarters and eight quarters. The arrangem ent of rooms for farm -hands and their functions in

X lX -w ie c zn e bu dow n ictw o w ielorodzinn e dla słu żb y dw orskiej... 301 the quarters corresponded to the interiors of peasant cottages. M ostly houses had tw o-room flats (vestibule — habitable room) and three-room flats (vestibule — habitable room — chamber), w ith one- or tw o-tract arrangem ent.

Over the w hole 19th century there w ere tw o types of living quarters for grange-hands characterized by different arrangem ent of the vestib u le in relation to other room.

Type I — represents buildings w ith centrally-situated vestibules. Type II — represents buildings w ith side vestibules.

B uildings of the first type existed in the w hole area under investigation. They w ere more econom ical because one vestib u le and one chim ney served for four flats. Buildings of the second type existed only in the southern and south-eastern part of the form er Radom Guberniya. Wood w as gen erally used for construction, m uch the sam e as in the w hole contemporary rural architecture. The technique of construction w as sim ilar to that used in peasant and grange buildings. About 30 per cent of the living quarters for servants and farm -hands w ere erected from stone or brick. Those materials w ere not w id ely used in peasant house-building. In m any respects m ulti-fam ily house-building for m ansion servants w as far ahead of peasant house-building in the area under study.