„modne kierunki", ja k je nazwrałem kie­

JMŁ 4 8 (1 5 8 6 ). Warszawa, dnia 27 października 1912 r. T om X X X I .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W SZEC H ŚW IA TA".

W Warszawie: ro c z n ie r b . 8, kwaV talnie r b . 2.

Z przesyłką pocztową ro czn ie rb. 10, p ó łr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d ak cy i „ W sz e c h ś w ia ta " i w e w sz y stk ic h k się g a r­

n ia c h w k ra ju i za g ran icą.

R e d a k to r „W szech św iata'* p rz y jm u je ze sp raw am i re d a k c y jn e m i c o d z ie n n ie o d g o d z in y 6 d o 8 w ieczo rem w lo k a lu re d a k c y i.

A d r es R ed a k cy i: W S P Ó L N A Jsfe. 37. T elefon u 83-14.

O M E T A P L A Z Y I T K A N E K Z W I E R Z Ę C Y C H .

W dociekaniach naukowych — ja k w życiu codziennem — panują często

„modne kierunki", ja k je nazwrałem kie­

dyś w jednem ze swych pism ulotnych x).

Ma to dobre i złe strony; dobre — bo im więcej badaczów zwróci się ku jednej dziedzinie zagadnień naukowych, tem rychlej i tem snadniej zostaną one w y­

świetlone, złe — bo tu rodzi się nieje­

dnokrotnie jednostronność, a ta często szkodzi dociekaniom umiejętnym i prze­

szkadza nieraz ogarnięciu całości danej nauki. W dziejach nauk biologicznych możnaby przytoczyć liczne bardzo przy­

kłady takich modnych kierunków badań, którym hołdowały całe nieraz pokolenia uczonych. Tu należały np. w połowie ubiegłego wieku dociekania nad budową lub rozwojem tkanek łącznych, któremi zająć się musiał każdy ówczesny szanu­

*) M yśl. K się g a zbiorow a, w y d a n a staran iem O gniw a. W a rsza w a , 1904. M odne k ie ru n k i badań n au k o w y c h , s tr. 374—378.

ją c y się anatom, później—prace nad ka- ryokinezą, nad zapłodnieniem, nad budo­

wą komórki nerwowej, w nowszych cza­

sach—nad mechaniką rozwojową, sztucz- nem dzieworództwem, regeneracyą, trans- plantacyą, nad „mendlowaniem“ lub krzy­

żowaniem wogóle i t. p. Te modne kie­

runki badań mają swą przyczynę w mo­

mentach n atu ry ogólniejszej, są przyro­

dzonym wynikiem biegu nauki; szcze­

gólniejsze zainteresowanie pewnemi pro­

blematami narzuca się często całemu po­

koleniu badaczów z niezłomną siłą ko­

nieczności. Ale są jeszcze w pewnej mierze i inne przyczyny modystyki w n a ­ uce, podobne do hołdowania modzie w ży­

ciu codziennem. Ich podstawą je st am- bicya osobista badaczów, pragnących za­

ją ć się czemś bardzo aktualnem, żywo w danej chwili obchodzącem ogół uczo­

nych. Młodzi zwłaszcza adepci nauki lu­

bią bardzo takie modne pytania, bo te szczególniej pobudzają ich ambicyę, ale co gorsza, tacy pracownicy, olśnieni no­

wością zagadnień, sądzą nieraz mylnie, że te modne kierunki są ważniejsze od innych, i że one to właśnie jedynie roz­

wiążą wszystkie problematy w danej

dziedzinie nauki. W rzeczywistości j e ­

724 WSZECHSWIAT M 43

dnak, ja k nas poucza zresztą na każdym kroku historya wiedzy, nigdy jed n e za­

gadnienia naukowe nie mogą być poczy­

tane za ważniejsze od innych. Historya wiedzy poucza nas, że uczeni zwykle po­

wracają do tematów, które ich poprzed­

nicy uznali czy to za mniej doniosłe, czy to za zupełnie nieaktualne lub naw et za całkowicie wyczerpane; bo n au k a j e s t nieskończona w swych zadaniach, nie­

zgłębiona w swych celach i środkach.

Nietylko same kierunki badań bywają często szczególniej modne, ale i teo re­

tyczne dociekania nad różnemi proble­

m atami naukowemi znajd ują w niektó­

rych okresach dziejów wiedzy szczegól­

niej wielu rzeczników; pojaw iają się n ie­

raz w ciągu kilku lat liczne rozprawy teoretyczne o pewnych zagadnieniach, co je s t zresztą zupełnie zrozumiałe, albo­

wiem chodzi tu częstokroć o ścieranie się odmiennych zdań różnych pisarzy, o dyskusyę, w której głos zabierają licz­

ni pracownicy na polu literatu ry nauko­

wej. Do takich modnych pytań należy np. sprawa mechanizmu i witalizmu w biologii, w ostatnich zwłaszcza kilku latach bardzo aktualna J) i wielokrotnie rozpatrywana, albo pytanie o dziedzicz­

ności zmian n a b y ty ch 2).

*) N ie m ogę się p o w strz y m a ć , a b y p rz y tej sposobności n ie dać sp ro sto w a n ia n a d e r m y ln ie p rz e d sta w io n y c h przez p. W . R o szk o w sk ie g o p e ­ w n y c h p o g lą d ó w m oich w sp ra w o z d a n iu z dzieła_

m ego „E m b ry o lo g ia o g ó ln a “ w Na 31 b . r W s z e c h św ia ta . S p ra w o z d a w c a m ia n o w icie u siłu je z a lic zy ć m ię do w ita lis tó w n a te j p o d sta w ie , że w e w stę p ie do k sią żk i w sp o m n ia n ej zw ró ciłem u w a g ę c z y te ln ik a na doniosłość m o rfo lo g ii w n a ­ u k ac h b iologicznych, oraz, że w y ra z iłe m się, iż b ad a n ie sa m y ch p ro ce só w c h e m ic z n y c h i z ja w isk n a tu r y czy sto fizycznej w u s tr o ja c h j e s t n ie w y ­ sta rc z a ją c e do zro z u m ien ia z a g a d k i ży c ia , albo­

w iem k a ż d y tw ó r ż y ją c y p o sia d a n a d to o rg an i.

zacyę, k tó re j b ra k ano rg an izm o m . A le rze cz ch y b a zrozum iała, że m ia łe m p rz y te m n a m yśli, i ż w u s tro ju , w śc isły m z w ią z k u z je g o o rgani- zacyą, zach o d zą lic zn e ta k ie k o m b in a c y e p rz e ja ­ w ó w ch e m ic zn y c h i fiz y c z n y c h , ja k ic h nie n a ­ p o ty k a m y w b ez u stro ja c h .

2) P o n ie w a ż w k sią żc e m ójej „E m b ry o lo g ia ogólna" szczegółow iej ro z p a tru ję te n p ro b le m a t dzisiejszej biologii, zn ó w m uszę, p rz y sp osobno­

ści, sp ro sto w a ć p e w n ą n ie w ła śc iw ą u w a g ę p. W .

Otóż do bardzo dziś w modzie będą­

cych zagadnień biologicznych należą wszystkie sprawy, odnoszące się do re- generacyi czyli odradzania się w świecie zwierzęcym, tak, że pojawiają się naw et ogólne dzieła i podręczniki, traktujące o tej dziedzinie badań, np. słynne dzieło

„R egeneration“ H. T. Morgana (w prze­

kładzie niemieckim Moszkowskiego 1907), cały tom 2-gi w podręczniku zoologii eksperymentalnej H. Przibram a (1909), osobny tom (niebawem wyjść mający) w słynnym „Leh rb u ch u “ embryologii po­

równawczej Korschelta i Heidera i t. d.

Corocznie także w znakomicie redago­

w anych „Ergebnisse der Anatomie und Entwicklungsgeschichte" Merkela i Bon- n eta stały a bardzo obszerny rozdział poświęcony je s t pracom bieżącym z dzie­

dziny nauki o regeneracyi, czyli w yraża­

jąc się ogólniej, restytucyi, w klasycz- nem opracowaniu D. B arfurtha. W dzie­

dzinie tej nagromadzono ogromną liczbę nowych, nieznanych dotąd punktów, w y ­ głoszono wielką ilość ogólnych zapatry­

wań, interesujących teoryj i hypotez, sło­

wem stworzono cały system nauki o r e ­ stytucyi. Do najciekawszych może n a ­ leżą zagadnienia, dotyczące tego, o ile m aterya żywa, odradzając się, czyli od­

tw arzając części, które utraciła, r e s ty tu ­ uje się zawsze w sposób ściśle określo­

ny, pierwotny, o ile zaś może utworzyć coś różnego, odmiennego od stanu pie r­

wotnego, a jeśli tak, to ja k ie są tego

R o szk o w sk ie g o w e w sp o m n ia n em sp raw o zd an iu ex re dziedziczności cech n ab y w a n y c h . P a n R o ­ szk o w sk i c z y n i m i z a rz u t, że zu p e łn ie p o w in ie ­ nem b y ł pom inąć b ad a n ia S chiibelera n ad w p ły ­ w em k lim a tu na okres w e g e ta c y jn y zbóż, p o n ie ­ w aż N ielsso n - E h le u c z y n ił p ew n e z a rz u ty do ­ św iadczeniom S chiibelera. W y g lą d a w ięc na to, ja k o b y b a d a n ia N ielsso n a - E h le b y ły m i n ie zn a­

ne. T ym czasem sp raw o zd a w ca ch y b a w edział o tem , że p rz y to c z y łe m te z a rz u ty N ielsso n a - E h le , a w ied z ie ć o te m m usiał, bo n a w e t błędnie p o d ał n azw isk o te g o b adacza (N ielssen - Bodnę) z te k s tu k sią żk i m o jej, nie z a u w a ż y w sz y w er­

r a ta c h sp ro sto w an ia. T ak sam o n ajzu p e łn ie j b e z ­ p o d sta w n ą i b a ła m u tn ą je s t o g ó ln ik o w a u w a g a p. E o szk o w sk ieg o co do m u ta c y i, co w y k az ać z a m ie rz am szczegółow iej w je d n e j z p rac w e W szech św iecie.

M 43 WSZECHŚWIAT 725

czynniki? P y tan ie to, rzecz prosta, w ią­

że się najściślej z zagadnieniami dziedzi­

czności, z problematem, o ile regeneru­

ją cy ustrój odtworzyć może tylko to, co j e s t mu dziedzicznie właściwe, co sam po przodkach odziedziczył, czy też je st zdolny do produkcyi czegoś nowego, ró­

żnego, lub przynajmniej — do wytw arza­

nia brakujących części w sposób zupeł­

nie różny od tego, w jaki części te po­

w stają w warunkach normalnych, w zwy­

kłym przebiegu rozwoju embryonalnego.

A skoro już zaznaczyliśmy, że zagad­

nienia te są niezmiernie interesujące i ważne, to musimy dodać, że naczelne miejsce zajmuje tu pytanie, czy elemen­

ta rn e składniki narządów, t. j. tkanki są zdolne w procesach regeneracyjnych do w ytwarzania tka n ek tylko sobie podob­

nych, czy też do produkowania także tk an ek zupełnie różnorodnych, t. j. t a ­ kich, jakie nigdy nie tworzą się z nich

w zwykłych warunkach. Wkraczamy tu w dziedzinę tak zw. metaplazyi x) tk a ­ nek, czyli zdolności ich do przekształca­

nia się, przechodzenia jednych ich rodza­

jów w inne, a dziedzina ta w wysokim stopniu je s t interesująca i ważna nietyl- ko dla zoologa, anatoma, embryologa, lecz w równej mierze i dla patologa.

Przedew szystkiem musimy odróżnić kilka pojęć, a mianowicie pojęcie embryo- nalnej metaplazyi (lub metabolizmu) tk a ­ nek oraz po]ęcie ich mechaniczno - roz­

wojowej potencyi metaplastycznej. Że pewne tkanki mogą się przekształcać w innego rodzaju tkanki, to rzecz po­

wszechnie znana, o ile bierzemy pod uwagę rozwój embryonalny lub pozarod- kowy, przebiegające w w arunkach zwy­

kłych, normalnych. Wiadomo, że zaro­

dek przedstaw ia we wczesnem stadyum rozwojowem tak z w. blastulę, pęcherzyk kulisty, którego ścianka składa się z war­

!) O przedm iocie ty m u k az ała się rzecz m oja w „V o rtrS g e u n d A u fsa tz e uber E n tw ic k lu n g s- m echanik d er O rganism en, h e ra u sg e g e b e u von W ilh elm J lo u x “, a m ian o w icie ze sz y t o sta tn i (X V II) p. t. „D ie en tw ic k lu n g sm e c h a n isc h - me- ta p la s tisc h e n P o te n z e n d e r tie risc h e n G ew ebe, von J ó z e f N usbaum ". L ip sk , 1912 r. W. E n g el- m ann.

stw y komórek, najczęściej postaci w al­

cowatej, tworzących typową tkankę n a ­ błonkową (embryonalny nabłonek walco­

waty, często orzęsiony). Z kolei, ja k wiadomo, zarodek ten przekształca się w dwuwarstwowy, zwany gastrulą, któ­

rego obie w arstw y ciała utworzone są również z tkanki nabłonkowej. Otóż już w tem wczesnem stadyum rozwoju, tak z nabłonka blastuli, jako też z nabłonka obu warstw (zewnętrznej i wewnętrznej) gastruli odryw ają się u wielu zwierząt liczne pojedyńcze komórki, przenikające pomiędzy w arstw y nabłonkowe, albo też do jam y (tak zw. prajam y ciała), o gran i­

czonej przez ściankę pęcherzyka blastuli, tworząc tu luźną tkankę, zwaną mezen- chymą. Tkanka ta w ytw arza się także z w arstw y nabłonkowej środkowej (me- zodermy), która występuje niebawem po­

między zewnętrzną (ektodermą) a we­

w nętrzną (entodermą). A więc mamy tu przykład przekształcenia się tk ank i na­

błonkowej (epithelium) w mezenchyma- tyczną, składającą się z komórek lu­

źnych, opatrzonych zwykle wyrostkami plazmatycznemi, prostemi lub rozgałęzio­

nemu Z tej tk an k i mezenchymatycznej powstają z kolei inne znów rodzaje tk a ­ nek, np. włóknista tkanka łączna, tkanka chrząstna lub kostna, gdy tymczasem z nabłonków embryonalnych tworzą się nietylko różnorodne ostatecznie tk a n k i nabłonkowe ustroju, lecz także tk a n k a nerwowa lub mięśniowa. Zawiązek rdze­

nia pacierzowego lub mózgu, które to narządy, ja k wiemy, składają się w u stro ­ ju dorosłym z tkanki nerwowej, zbudo­

wany je st we wczesnej fazie rozwoju z tkanki nabłonkowej. Widzimy zatem, że w rozwoju zarodkowym wciąż zacho­

dzi różnicowanie się tk anek prostszych na bardziej złożone, przekształcanie się zatem tkanek, które nazwać możemy embryonalną ich metaplazyą.

Wszelako, gdy ustrój dosięgnął pewne­

go stan u rozwojowego, w którym są już w nim sformowane wszystkie rodzaje tkanek, a z tych zbudowane narządy, ustaje stopniowo właściwy rozwój, a za­

czyna się ju ż tylko wzrost tego, co je st

utworzone. Od tej chwili ustaje metapla-

726 WSZECHSWIAT <Nś 43

zya tkanek, a każda z nich, będąc już zróżnicowaną w pew nym tylko kierunku, przystosowaną do pewnych tylko, ściśle określonych czynności, w ytw arzać może elementy tej tkanki, ja k ą ona sama s t a ­ nowi. Więc np. włókna mięsne mogą w ytwarzać nowe włókna mięsne, co w a­

runkuje rozrost mięśni, w tkance nerwo­

wej mózgu i rdzenia w okresie ich wzro­

stu, np. u płodu w późnem stad yu m roz­

woju, lub u dziecka, komórki nerwowe, mnożąc się, w ytw arzają nowe znów ko­

mórki nerwowe, co w aru n ku je rozrost ty c h narządów.

W miarę zatem rozwoju zarodka zm niej­

sza się coraz bardziej zdolność metapla- zmatyczna tkanek i wreszcie w u stro ju dorosłym je s t ju ż ona bardzo mała, a dla większości tk a n ek równa zeru. W szela­

ko niektóre tk a n k i u stro ju zachowują moc, czyli potencyę do metaplazyi b a r ­ dzo silnej pod wpływem pewnych pod­

niet. Moc ta je s t ja k b y w danych tk a n ­ kach drzemiąca, utajona, ale w pewnych warunkach, w obecności pewnych, j a k rzekliśmy, podniet, potencya ta zostaje, że ta k powiemy, zrealizowana, a k ty w o ­ wana i tk a n k i te zaczynają wytw arzać zupełnie inne, przekształcać się w sposób gwałtowny, będący poza kresem możli­

wości przemian em bryonalnych, w zw y­

kłym biegu rozwoju. Pow iadam y wów­

czas, że tkanki te posiadają u k r y tą po­

tencyę mechaniczno-rozwojową *) do m e­

taplazyi. Otóż w te m jed y n ie znaczeniu będziemy używali w dalszym ciągu szki­

J) D rie sc h w y ra z iłb y się, że m a ją one p o ­ te n c y ę p ro s p e k ty w n ą do m e ta p la z y i. A u to r te n w p ro w a d z ił w e m b ry o lo g ii d o św ia d cz aln e j p o ję ­ cie zn aczen ia p r o s p e k ty w n e g o oraz m ocy, c z y li p o te n c y i p ro sp e k ty w n e j dla. p ro d u k tó w p o d ziału j a j a cz y li b la sto m e r lu b lis tk ó w za ro d k o w y c h .

A

m ia n o w icie zn aczen ie p ro s p e k ty w n e dan ej b la sto m e ry lu b n a w e t d an e j części j a j a to r o la tw ó rc z a , ja k ą u ja w n ia ją one w z w y k ły m b ie g u ro z w o ju em b ry o n a ln e g o , p o te n c y a zaś p ro s p e k ­ ty w n a to dalek o sz ersza ro la tw ó rc z a , j a k ą s p e ł­

nić one m o g ą w p e w n y c h w a ru n k a c h , w raz ie za k łó c en ia n o rm aln eg o p rz e b ie g u ro z w o ju , a p rze - d e w sz y stk ie m po u su n ię c iu sz tu c z n e m p e w n y c h in n y c h b la sto m e r lu b p e w n y c h in n y c h części jaja.

cu niniejszego wyrazu metaplazya lub metabolizm tkanek.

Jeden z najwybitniejszych znawców sprawy metaplazyi tkanek, prof. Jan Orth, w rozprawie z r. 1910 (Archiwum Yircliowa do anatomii patologicznej i t. d.

tom CC) dochodzi do wniosku, że w

„metaplazyi właściwej “, czyli pojętej w znaczeniu powyższem, może być wo­

góle mowa tylko o trzech następujących ewentualnościach: 1) o przechodzeniu n a ­ błonka w tk ank ę łączną lub odwrotnie, 2) o przechodzeniu jednych rodzajów tk ank i nabłonkowej w inne, 3) o prze­

chodzeniu jed ny ch rodzajów tk an k i łącz­

nej w inne. Otóż, co dotyczę pierwszej ewentualności, to Orth twierdzi, że wo­

bec dzisiejszego stanu naszych wiado­

mości należy j ą odrzucić, jakkolwiek za czasów Yirchowa przyjmowano w n ie ­ których utworach patologicznych możli­

wość tego rodzaju metaplazyi. D zisiej­

sza anatomia patologiczna nie zna ani jednego przykładu ściśle stwierdzonej metaplazyi nabłonków w tkan k i łączne, a tem mniej jeszcze metaplazyi odw rot­

nej. Wszelako, j a k niżej zobaczymy, to uogólnienie ze strony Ortha je s t zbyt śmiałe i z faktycznym stanem rzeczy niezgodne. Stanowisko Ortha można j e ­ dnak usprawiedliwić tem, że opiera się on wyłącznie na danych, które dotyczą człowieka i kręgowców wyższych. B a­

dania porównawcze nad niższemi zwie­

rzętami prowadzą nas je d n a k do innych zupełnie wniosków, ja k to niżej zoba­

czymy.

Co do drugiej ewentualności, to znane są liczne przykłady przechodzenia jed n y ch rodzajów tk a n k i nabłonkowej w inne.

Tak np. u psów lub królików w m iej­

scach, skąd wycięto kawałki błony ślu­

zowej z nabłonkiem walcowatym, rozwi­

nął się po zarośnięciu rany typowy n a ­ błonek wielowarstwowy (Orth). Co do trzeciej wreszcie możliwości, przytoczyć można znane powszechnie fakty, doty­

czące przekształcania się tkanki łącznej włóknistej w chrząstkę lub kość i od­

wrotne przejawy metaplastyczne, znane w dzisiejszej patologii. Interesujący przy­

kład, zauważony i opisany bliżej przez

JVe 43 WSZECHSWIAT 727

J a n a Kinela *) w pracowni lwowskiego in s ty tu tu zoologicznego, dotyczę powsta­

wania tkanki kostnej z tkanki łącznej włóknistej w czaszce gołębi, którym wy- trepanowywano kawałki kości czaszko­

wych. Oto, zdawałoby się, sądząc z w y­

powiedzianych przez Ortha poglądów, do czego sprowadzają się wszystkie możli­

wości przekształcania się tk an ek w ustro­

j u dorosłym. Metaplazya tkanek ograni­

czałaby się, wobec tego, do metabolizmu nabłonków w obrębie tk an k i nabłonko­

wej i do metabolizmu pewnych rodzajów tkanek łącznych, nieprzekraczającego mo­

żliwości embryonalnych, albowiem i w roz­

woju zarodkowym, ja k wiadomo, tkanki łączne ulegają przekształceniom meta- plazmatycznym, np. rozwój tkanki kost­

nej z włóknistej tkanki łącznej lub ko­

ści z chrząstki. Za przykładem Ortha i inni biologowie na tem są stanowisku ze względu na granice metaplazyi. Alfred Fischel w ostatniej rozprawie swojej 2) wypowiada też zdanie następujące: „Ści­

słe rozważanie wszelkich stosunków pro­

wadzi nas zawsze do wniosku, że przez metaplazyę nigdy nie może być stworzo­

ne coś zupełnie obcego danej tkance, lecz że tu taj zachodzi rodzaj różnicowa­

nia się, pozostającego w granicach mo­

żliwości różnicowania pierwotnego ma- teryału ontogenetycznego danej tkanki.

Z tych możliwości dyferencyacyi bywa w w arunkach normalnych tylko jedna lub druga aktywowana, potencyalnie j e ­ dnak i inne zaw arte są w danej tkance, jakkolw iek ujaw niają się tylko w szcze­

gólnych okolicznościach".

Zobaczymy jednak, że poglądy te nie w ytrzym ują krytyki, gdy staniemy na szerszym, porównawczo - biologicznym gruncie. Przekonamy się, że istnieje w świecie zwierzęcym metaplazya t k a ­ nek, daleko wybiegająca poza możliwo­

ści embryonalne.

r) K się g a p a m ią tk o w a k u uczczeniu 30-lecia p ra c y n au k o w ej J ó z e fa N usbaum a. L w ó w , 1911.

2) A. F isch e l. D ie B e d e u tu n g d er en tw ic k - lu n g sm ec h an isc lie n F o rsc h u n g fu r die E in b ry o - lo g ie un d P a th o lo g ie u sw . Y o rtra g e u. A uf^atze, h erau sg . v o n W ilh elm R oux, Z e sz y t X V I, 1912,

Podam kilka przykładów, stw ierdzają­

cych, że możliwa j e s t metaplazya n astę­

pujących tkanek: 1) tkanki mięsnej, i to n aw et poprzecznie prążkowanej, z n a ­ błonka; 2) tkanki łącznej z nabłonka — w obu razach z nabłonka, będącego pro­

d uktem zewnętrznego listka zarodkowe­

go; 3) tkanki mięsnej z tkanki łącznej miąższowej; 4) tkanki nerwowej z n a ­ błonka; i co najciekawsze 5) tkanki n a ­ błonkowej z tkanki łącznej miąższowej (parenchymatycznej).

Co do powstawania tkanki mięsnej po­

przecznie prążkowanej z nabłonka, to znamy w tej dziedzinie prace J. Osta, ucznia Korschelta, d-ra V. Jandy, Małgo­

rzaty A. Reed, E. V. Emmela nad rege- neracyą czułków lub odnóży u różnych skorupiaków J). Wszyscy ci badacze zgo­

dnie wykazali, że w regenerującem od­

nóżu, po zamknięciu się rany przez na­

błonek skóry (zwany tu hypodermą), w nabłonku tym rozpoczyna się na wiel­

ką skalę rozmnażanie się komórek i oto liczne z tych komórek nabłonkowych przenikają wgłąb pod skórę, tu się wy-, dłużają, przybierają postać włókien, otrzy­

mują prążki poprzeczne i w ten sposób przekształcają się we włókna mięsne po­

przecznie prążkowane. Mamy więc tu piękny i przekonyw ający dowód silnej metaplazyi tkan k i nabłonkowej, a jeśli zważymy, że nabłonek skóry powstaję z listka zarodkowego zewnętrznego, z k tó ­ rego u skorupiaków nigdy się mięśnie nie tworzą, są tu one bowiem zawsze w y­

tworem listka środkowego (mezodermy), jeśli na to, powtarzam, zwrócimy uw a­

gę, przyznamy, że ten rodzaj metaplazyi wybiega daleko poza możliwość embryo- nalną.

Albo inny przykład. Gdy u pierście­

nicy 3) odetniemy w tyle pewną liczbę

*) L ite ra tu r ę p odaję w e w spom nianej ro z­

p ra w ie „D ie en tw ick lu n g sm ec łia n isch - m etap la- stisc h e n P o te n z e n d e r tie risc h e n G ew ebe" (str.

17, 18).

2) J . N usbaum . V erg le ieh e n d e R e g e n e ra tio n s- stu d ien . Z eitsch r. f. W iss. Zoologie. T. L X X IX , 1905. W e ite re R e g e n e ra tio n sstu d ie n . Ibidem . T.

L X X X IX , 1908.

728

WSZECHSWIAT

.Na 43

segmentów ciała, robak zaczyna re g e n e ­ rować i oto tworzy się odcinek odbyto­

wy, a na przedniej jeg o granicy w y stę ­ puje w nowopowstałej skórze miejsce, w którem odbywa się na wielką skalę rozmnażanie się komórek (ektodermy).

Te komórki nabłonkowe, które nazwać możemy neocytami (czyli nowopowstają- cemi), przenikają wgłąb regeneratu, j a ­ ko soczyste, kuliste elementy, bardzo po­

dobne z wejrzenia do komórek e m b r i o ­ nalnych i różnicują się w części na ko­

mórki mięsne (włókna mięsne) r e g e n e ­ ratu, w części na komórki łącznotkanko- we. Tu zatem widzimy, że z tk a n k i na­

błonkowej, t. j. z młodego n abłonka skó­

ry w ytw arza się w dorosłym u stroju pierścienicy tk a n k a mięsna i łączna, m ia­

nowicie pod wpływem pewnych szczegól­

nych podniet, związanych ze zranieniem i z całym wogóle procesem odradzania.

Z nabłonka skóry reg en e ra tu powstaje również tk a n k a nerw ow a u robaków, co zwłaszcza pięknie można obserwować u pierścienic !) Jeżeli np. usuniem y u pierścienicy pew ną liczbę odcinków przednich, powstanie na przednim końcu ciała, po zamknięciu się rany, zgrubienie nabłonkowe, którego komórki p rz e k s z ta ł­

cają się w komórki zwojowe nowotwo- rzącego się mózgu (zwojów mózgowych).

Do najciekawszych wszakże przykła­

dów metaplazyi tkan ek należy przemia- ńa tkanki łącznej w nabłonek, wysoce interesująca z tego względu, że w roz­

woju em bryonalnym u żadnych zwierząt nie je s t znany fakt podobnego rodzaju metaplazyi.

Na podstawie olbrzymiego m atery ału (kilkaset regeneratów ) udało się 8) z naj-

') J . N usbaum . P ra c e p o w y ższe oraz „ S tu ­ d y a n ad re g e n e ra c y ą “. P o ls k ie A rc h iw u m n au k biolog, i le k arsk ic h . L w ó w . Tom I i I I , 1901, 1904.

2) N u sb au m J . i O x n er M. ,,S tu d ie n iiber die E e g e n e ra tio n d e r N e m e rtin e n " . Część I —I I I . A rch. f. E n tw . Mech. d e r O rganism en. T. XXX, 1910, oraz „D ie E n ts te h u n g d e s g a n z e n D arm k a- nals aus W a n d erze lle n m e so d erm a len (Jrsprun- g e s bei d e r R e s titu tio n vo n L in e u s la c te u s. Zool.

Anz. 1911. O bszerna ro z p ra w a z w ie lu ta b lic a m i n ie b aw em u k aże się w d ru k u w A rchiy. f. E n tw . M ech. Rouxa.

większemi szczegółami wykazać ową me- taplazyę tkanki łącznej w nabłonek i to przewodu pokarmowego, a więc w nabło­

nek wysoce zróżnicowany i do szczegól­

nych czynności przystosowany; w ykaza­

no to u wstężnic, czyli nemertyn, m ia­

nowicie u gatunku Lineus lacteus (w czę­

ści także u L. ruber). U wstężnicy tej otwór u st znajduje się w znacznej odle­

głości w tyle poza mózgiem; można za­

tem łatwo odciąć przednią czyli głowową część ciała, zawierającą mózg i pewme narządy zmysłówr, a nadto miąższ łącz­

no - tkankowy, wypełniający wszystkie przestrzenie pomiędzy innemi narządam i ciała, zwłaszcza między mięśniami, n a ­ czyniami krwionośnemi a ja m ą ryjkow ą (rhynchocoeloma), lecz niezawierającą ani śladu przewodu pokarmowego, który mieści się w całości w odcinku tylnym.

I otóż w tym przednim, niezawierającym ani ust, ani przewodu pokarmowego od­

cinku ciała, w ciągu kilkunastu ju ż dni regeneruje się w zupełności nowy prze­

wód pokarmowy, otrzym ujący u sta i od­

byt. Okazuje się, że narząd ten odradza się z łącznotkankowego miąższu ciała, z którego rozwija się nabłonek walco­

w aty przewodu pokarmowego, w części orzęsiony, w części gruczołowry. Je s t to jeden z najciekawszych, a właściwie j e ­ dyny, dotąd bliżej poznany przykład po­

w staw ania tkanki nabłonkowej z tk a n ­ ki łącznej miąższu ciała. Niewchodząc w szczegóły tej interesującej metaplazyi, pokrótce tylko przedstawię jej przebieg.

Otóż tylne końce dwu głównych pni naczyniowych pęcherzowato się rozsze­

rzają i zlewają się z sobą w część nie­

parzystą w tyle regeneratu, w ytw arzając w ten sposób jam ę zewsząd zamkniętą, spoczywającą w miąższu ciała. Jam a ta powiększa się stopniowo coraz bardziej kosztem otaczającego miąższu, którego komórki rozluźniają się i tw arzą bardzo liczne, zupełnie wolne, okrągławe lub pełzakowate komórki, opatrzone zdolno­

ścią w ykonywania ruchów i dlatego n a­

zwane wędrującemi. W miarę, ja k owa jama się powiększa, wypełnia się ona coraz bardziej ogromną ilością tych ko­

mórek w ędrujących. Ostatnie ch ara k te­

JSla 43

WSZECHSWIAT

729

ryzują się tem, że w protoplazmie ich w ytwarzają się ziarnka barwnikowe w ilo­

ści olbrzymiej, tak, że jądro przechodzi ku jednem u z biegunów. Nadto komórki te m ają zdolność fagocytów, pochłaniają do wnętrza swej plazmy p ro d u k ty roz­

padających się włókien mięsnych oraz niektórych komórek gruczołowych skóry, trawiąc je drogą intracelularną (we­

wnątrz - komórkową). Gdy już ogromna ilość komórek w ędrujących wytworzyła znaczne skupienie, wówczas najbardziej obwodowo położone przybierają postać walcowatą i tworzą warstwę mniej lub więcej regularną, gdy tymczasem b a r ­ dziej ośrodkowo położone komórki zle­

wają się w części wzajemnie i tworzą gąbczastą ja k b y tkankę, bardzo obfitują­

cą w obszerne wodniczki; te komórki środkowe zostają stopniowo strawione i wessane przez obwodowe, które tworzą ostatecznie w arstw ę bardzo wysokiego, pięknego nabłonka, ograniczającego j a ­ mę — jamę pokarmową. Ten woreczko- w aty początkowo zawiązek przewodu po­

karmowego wydłuża się szybko, w mia­

rę wzrostu regeneratu i otrzymuje otwór ust i odbytu, różnicując się jeszcze uprzed­

nio na pewne oddziały, odpowiadające tymże u normalnego ustroju wstężnicy.

W ten sposób odbywa się metaplazya miąższowatej tkanki łącznej w nabłon­

kową. A rzecz interesująca, że w ty c h ­ że reg en eratach komórki wędrujące, po­

łożone zzewnątrz zawiązka przewodu po­

karmowego, przekształcają się także w ele­

menty (włókna) mięsne, które zastępują miejsce licznych, dawnych mięśni reg e­

neratu, ulegających rozpadowi. A więc widzimy, że z tkanki łącznej miąższu w ytw arza się tu także tk a n k a mięsna, przykład również bardzo uderzający wiel­

kiej potencyi metaplastycznej.

J ó z e f N u t b a u m -H ila ro w ic z .

R O O S E V E L T W PARKU Y E L L O W S T O N E .

W iek nasz stworzył pojęcie „zabytku p rzy ro d y 11, a Amerykanie byli pierwszy­

mi, którzy je na wielką skalę wprowa­

dzili do praktyki. Z prawdziwym żalem, prawie ze strachem, dzisiejszy człowiek kulturalny, o ile mu nie zbrakło już zm y­

słu i zrozumienia wzniosłej piękności wol­

nej n atu ry i ukochania jej tworów, uprzy­

tomnił sobie ja k bardzo właśnie te pię­

kności pod naciskiem bez wytchnienia naprzód dążącej kultury cierpią, ja k szyb­

ko giną we wszystko niwelującej teraź­

niejszości. Jeszcze w ostatniej chwili zastanawiano się nad tem, że prawidło­

wa kultura nie może istnieć bez n atu ra l­

nej piękności i harmonii kosmosu i że zażarta pogoń za zyskiem nie zadowala wyłącznie człowieka, lecz konieczny je st także w pewnych granicach powrót do przyrody, która jedynie może uzdrowić dzisiejszego znerwowanego człowieka.

W ten sposób ruch około zachowania po­

mników przyrody uzyskał przez sprzyja­

jące okoliczności silną podstawę i uczy­

nił wnet postępy pokaźne. Czcigodne ol­

brzymy leśne, rośliny rzadkie, dziwacz­

nie ukształtowane skały, wymierające zwierzęta—wszystko to podpadło pod po­

jęcie pomnika przyrody i miało być od­

tąd troskliwie chronione, rozumnie u strze­

żone przed wyniszczeniem całkowitem, o ile to tylko będzie w mocy człowieka.

U nas wprawdzie akcya w tym kierun­

ku znajduje się ledwie in statu nascen- di, ale praktyczni Amerykanie w yprze­

dzili Europę ta k wielkiem i donośnem dziełem, że pozostanie ono w dziejach ich jednym z czynów najsławniejszych.

Już w 1872 roku na kongresie cały młodo - wulkaniczny obszar Yellowstone na wschodnim stoku gór Skalistych (mię­

dzy 44 a 45° półn. szer.) uznano za „park publiczny, dla przyjemności i korzyści narodu" po wszystkie czasy przeznaczo­

ny. Niemniej ja k 13 000 fcm2 zajmuje ten park olbrzymi; liczne gejzery, wul­

k any błotniste i gorące źródła, g ig a n ty ­

780 WSZECHSWIAT JSTs 48

czne skały, góry olbrzymie, traw iaste ró ­ wniny i głębokie przepaści obejmuje w swych granicach; tu znalazły je d y n y przytułek ostatnie bawoły, k tó rych stada niegdyś tysiącami przebiegały prerye, tu pasą się bez przeszkody antylopy, je le ­ nie i daniele, bobry budują swe chaty, rzeki zamieszkują niezliczone ryby. S łu ­ żbę ochronną spełniają oddziały konnicy związkowej. Jak ostro przestrzega się tam praw ochrony, najlepszym tego do­

wodem okoliczność, że n aw et prezydent Roosevelt w czasie pobytu swego w p a r­

ku nie wystrzelił ani razu ze swej strzel­

by. W sympatycznej bowiem je g o ind y ­ widualności tkwi niemało tego, co s ta ­ nowi właściwość badacza przyrody. I to właśnie była przyczyna, że tak sławny Nemrod, ja k Roosevelt wyrzekł się przy­

jemności zapolowania, i poprzestał całko­

wicie na schw ytaniu kapeluszem rzad ­ kiego g a tu n k u myszy, którą darował n a ­ stępnie muzeum W ashingtonowskiemu.

Znakomity pisarz J. B urroughs tow arzy­

szył prezydentowi w wycieczce całej i zamknął wrażenia wspólne w niewielkiej książeczce, z której czerpiemy rzecz ni­

niejszą.

P ark Yellowstone znajduje się u g o rą­

cych źródeł Mamutowych, gdzie poraź pierwszy poznano przyrodę właściwą par­

kowi -p o tężn e, w ybuchające źródła z s łu ­ pami dymu i swoistemi wyziewami, k tó ­ re niemniej ja k wrąca i p aru jąca woda, tworzą obraz jak ich ś otchłani piekiel­

nych. Tu już mamy do czynienia o tyle z rzadszem powietrzem, że za n ajm n iej­

szym wysiłkiem stajem y bez tchu w pie r­

siach. Gorące źródła Mamutowe w y tw o ­ rzyły sobie same wały potężne, które wznoszą się tam n ad wioską na jednej stronie wzgórza, terasowato, ślimakowato i wężowato, przypominając pewnego ro ­ dzaju w ytw ór szklany, albo też rzadką rzeźbę z barwnego drogiego kamienia.

W ygląda to całkiem nieziemsko i chociaż

„Patelnia d y ab elsk a“, „Kałamarz" i „Pie­

czary sty g ijsk ie“ są niedaleko, to b a r ­ dziej przychodzą nam na myśl nie­

bieskie, niż podziemne regiony. W izya murów z ja sp isu i dachów z am etystu.

Na wierzchołek sam pięli się nasi dwaj

turyści poprzez zwały żwirowe i s tr u ­ mienie wody gorącej i podziwiali na szczycie błękitny, niezwykle czysty, ale kipiący wrzątek. Woda ta w piękności i czystości swej wyglądała również n ad­

ziemsko, ja k rzeźba olbrzymia, w którą została ujęta.

„Pieczary sty g ijsk ie“ leżą jeszcze w y ­ żej na górze a są to małe nisze w skale, albo otwory studzienne w ziemi u stóp wypełnione zabójczym bezwodnikiem wę­

glowym. W e wszystkich widzieli pióra ptaków. Prawdopodobnie w latyw ały one do wnętrza, celem zdobycia pokarmu j a ­ kiegoś albo znalezienia schroniska i nie wracały ju ż nigdy stamtąd. Widzieli tam zwłoki jaskółki purpurowej, leżącej na brzegu podobnego otworu; w etknięta do w nętrza pochodnia gasła w jednej chwili, ja k b y wrzucona do wody. Każda szczelina, każde wgłębienie je s t w mi­

niaturze Doliną Śmierci. Nieopodal s t a ­ nęli u małego jeziorka wrącego. U zi­

mnego końca jego pływała para kaczek dzikich. Skoro zbliżyli się do nich, skie­

rowały się w stronę wody cieplejszej.

Im dalej oddalały się, tem bardziej s t a ­ wało im się gorąco i widzieć można było ich w zrastający niepokój. Nagle n am y ­ śliły się, ja k b y z błagającym wzrokiem zwrróciły się do widzów, dając niejako do zrozumienia, że dalej już przedostać się nie mogą. Następnie uniosły się w po­

wietrze i znikły z drugiej strony wzgó­

rza. Gdyby przypłynęły do samego wrzątku, podróżni mieliby na obiad go­

towane kaczki dzikie.

Wieczorem przy ognisku obozowem prezydent opowiadał swemu towarzyszo­

wi spostrzeżenia, które poczynił w czasie samotnego krążenia po puszczy. Opo­

wiadał np. o ptaku jakimś, którego wi­

dział i słyszał, ale który był zupełnie nieznany. Na podstawie opisu jego B ur­

roughs wyraził przypuszczenie, że był to „pustelnik*1 — gatunek, który i on chciałby oglądać i słyszeć, tudzież po­

równać go ze znaną mu już odmianą za­

chodnio - indyjską. Na drugi dzień wy­

prawili się razem na miejsce, gdzie Roo-

sevelt spotkał się dzień przedtem z p t a ­

kiem i w net spostrzegli go na wierzchoł­

M 43 WSZECHSWIAT 731

ku cedru małego. Konno podążali czas długi za nim, stając pod drzewem każ- dem, na którem usadowił się śliczny śpie­

wak, bardzo niestety, płochliwy i żywy.

W rezultacie poznano go bliżej i nawret zdołano porównać wygląd jego i zwy­

czaje do krew niaka zachodnio - indyj­

skiego.

Na tej wycieczce zetknęli się ze świs­

takam i na skałach górskich. Przypad­

kiem natrafili także na płowe jelenie dzikie, które w zaroślach stały lub spo­

czywały. Czujnie wyciągnięte wielkie uszy były zawsze pierwszem, co naprzód w oczy wpadało. Zwierzęta kilkakrotnie pozwoliły zbliżyć się do siebie na me­

trów kilka, nieokazując żadnej obawy.

Łopaciaste rogi łosia leżały rozsypane w wielkiej ilości w tej części parku, a kilkakrotnie podróżni natrafiali także na szkielety łosiów, które śmiercią n a tu ­ ralną zginęły tu spokojnie.

Innym razem uwagę wycieczkowców zwrócił ciekawy głos, wychodzący z głę­

bi lasu szpilkowego. Przypominał on głos, ja k i wydaje chłopiec, dmący w szyj­

kę próżnej flaszki, a nieznany był całko­

wicie nikomu. Okoliczność, że w chwili nadsłuchiwania przeniósł się na inne miejsce, świadczyła dowodnie, iż je s t to stworzenie latające. Postanowiono po­

dejść je, spiesząc szybko do lasu, gdzie rzeczywiście zauważono ptaka na szczy­

cie sosny olbrzymiej. Burroughs naśla­

dował krzyk jego, na co ten odwrócił głowę do polujących nań; zanadto jednak wysoko siedział, by można było dokład­

niej go obejrzeć. Z pomocą lornetki w y­

jaśniło się, że była to sowa z g atunku pigmejów, nie o wiele większa od ptaka morskiego. Autor nasz powiada, że pre­

zydent tak był zadowolony, ja k b y udało mu się upolować ja k ąś większą zwierzy­

nę, ponieważ nie widział uigdy przedtem szczególnego tego ptaka.

Kanadyjskie sroki, albo „rabusie pol­

ni", ja k je często nazywają, odkryły wie­

czorem dnia tego obozowisko i ledwie kucharz począł wyrzucać odpadki żywno­

ści, rzuciły się na nie, unosząc ze sobą, by je skryć między gałęziami sosen. Przy- tem zbliżały się na 3 - 5 m, nieokazu­

jąc zbytniego strachu, właściwego zresz­

tą wszystkim innym z ich gatunku.

Kiedy dnia następnego towarzystwo całe jechało w dół doliny w stronę wo­

dospadów Tawern, wyskoczyło nagle w oddaleniu kilkuset metrówr stado stu lub więcej łosiów. W stronę ich rzucił się na koniu prezydent, przywołując do siebie Burroughsa; po jakim ś czasie uda­

ło się im tak je zapędzić na wierzchołek góry, że, niemając gdzie dalej uciekać, stanęły tam w całem okazałem swem stadzie, z głowami zwrróconemi do prze­

śladowców i z językami, zwisającemi od zmęczenia. Prezydent śmiał się ja k mło­

dzieniaszek. Widowisko przedstawiało dlań wartość niemałą. Będąc tak blisko ślicznych tych stworzeń, nie omieszkano dobrze je obejrzeć, poczem uwolniono od oblężenia. W okolicy tej narachowano w promieniu oka wogóle jakich 3 000 łosi. Kiedy Burroughs opowiadał o tem później na zgromadzeniu wodzów in d yj­

skich, nie chcieli w to wierzyć, powąt­

piewając w możność tego.

Na nowem obozowisku zwróciło uwagę podróżnych stado owiec górskich na t r a ­ wą porosłej płaszczyznie, ujętej w mur ze skał bazaltowych. Oddalone były na odległość dobrego strzału, a!e nie oba­

wiały się wcale sąsiedztwa ludzi, ani też wystraszyć się nie dały robotnikom, pra­

cującym niedaleko nad drogą rządową.

Zastanawiano się, czy owce mogłyby opu­

ścić się w dół po prawie prostopadle do rzeki spadającym stoku, by dotrzeć do wody. Ogólnie utrzymywano, że je s t to niemożliwe. Późno jed n ak wieczorem do­

niesiono, że owce schodzą rzeczywiście na dół. P rezydent golił się właśnie, zrzu­

cił surd u t i owiązał się ręcznikiem; po­

łowa twarzy była zgolona, a druga do­

piero namydlona. „Na Boga —krzyknął—

muszę to widzieć. Golenie może pocze­

kać, a owce nie zaczekają". J a k też stal, tak wyskoczył z namiotu, dążąc z lo r­

netą na miejsce. Wspaniały był to wri- dok, ja k drobne te stworzenia w zg rab ­ nych skokach opierały się na niewidocz­

nych wprost występach skał, strącając

po drodze kamienie zwietszale,' szukając

równowagi do następnego skoku, który>

782 WSZECHSWIAT ATe 43

zdawało się, mógł być ostatnim w życiu.

Bez najmniejszej je d n ak szkody całe wielkie stado dotarło do celu, obserwo­

wane pilnie przez Roosevelta.

W nocy słyszano hałas powracających owiec; rano spodziewano się znaleść k il­

ka trupów u dołu góry, ale tymczasem wszystkie bez w yjątku zwierzęta dostały się bez szkody na górę.

Za zbliżaniem się do obszaru gejzerów, z powodu wznoszących się tu i owdzie słupów dymu, odnosimy wrażenie, że znajdujem y się niedaleko jakiegoś cen trum przemysłowego lub też węzła linij kolejowych. Kiedy jeszcze słyszymy do tego chrapanie „Roaring M ountain“, to złudzenie je s t jeszcze większe. Koło Nor- ris znajduje się wielki otwór, gdzie p ara wybucha z przeraźliwą mocą z niedawno powstałej szczeliny. Dookoła utworzyły się z zamarzniętych wyziewów potężne zwały lodu, częstokroć o fantastycznych kształtach. Nowość na obszarze gejze­

rów nuży jed n ak wkrótce. P ara i wroda gorąca j e s t zawsze w całym świecie p a­

rą i wodą, a tu różnią się od tego, co można u własnego widzieć ogniska, wię- kszemi jedynie rozmiarami. „Growler11 je s t wrącym kotłem h e rb a ty w rozmia­

rach tylko potężniejszych, a „Old faith- ful“ przypomina naczynie, którego p o k ry ­ wa ma odlecieć, by zrobić miejsce gw ał­

townie w ybuchającej zawartości. W praw ­ dzie wrące jeziora i dymiące strum ienie nie są czemś zwykłem, ale mimo to ma się wrażenie, że dziwne te zjaw iska nie znajdują się tu na swem miejscu i że przyroda pomyliła się w ty m razie.

Prezy d en t liczył bardzo na to, że b ę ­ dzie mógł oglądać niedźwiedzie, które przychodzą w lecie żywić się do hotelu parkowego, je d n a k nie udało mu się to, ponieważ nie wyszły jeszcze ze swych barłogów zimowych. Widziano tylko ślad jeden, który nie prowadził je d n a k do

hotelu.

Wszędzie, gdzie są gejzery, ziemia na znacznym obszarze je s t wolna od śniegu.

Widzieć można było tu n aw et kw itnący kw iat dziki, w ydający woń miłą.

Kiedy tow arzystw o całe wracało w s a ­ niach do hotelu, Roosevelt wyskoczył n a ­

gle i przykrył miękkim swym kap elu ­ szem myszkę, która przebiegała obok.

Chciał j ą z fobyć dla d-ra Meriamma na wypadek, gdyby miała być ja k ą ś odmia­

ną nieznaną. Gdy wieczorem wszyscy udali się na połów ryb, prezydent ścią­

gnął z myszy skórę i spreparował j ą tak doskonale, że lepiej nie potrafiłby nawet preparator zawodowy. To było jed y n ą

„zdobyczą myśliwską", którą wyniósł z parku. Pokazało się później, że nie była to wprawdzie nowa odmiana, lecz gatunek, o którego istnieniu w parku nie wiedziano dotychczas wcale.

W Norris podjęto wycieczkę, celem zaznajomienia się z licznemi w tych oko­

licach przeby wającemi ptakami. W Ca- stonie jedynem stworzeniem żyjącem, które dojrzeć zdołano, był siedzący na skale orzeł biały.

B. Janusz.

P . D O S N E.

T E L E G R A F B EZ D R U T U Z A S T O ­ S O W A N Y DO U Ż Y T K U P O W S Z E ­

C H N E G O .

Celem niniejszego artykułu j e s t w yka­

zanie ja k łatwo można przejmować sy ­ gnały radyotelegraficzne wielkich stacyj, które niezadługo pokryją świat cały swe- mi szczególnemi falami.

Wiadomo, że w okolicy Paryża w pro­

mieniu 2 — 3 kilometrów dookoła wieży Eiffla, na przestrzeni obejmującej mniej więcej dziesiątą część ludności Prancyi, do założenia stacyi odbierającej te leg ra­

fu bez d ru tu nietrzeba bardzo długiego drąga. Zastąpić go może zwyczajna me­

talowa balustrada balkonu i, chcąc sły­

szeć sygnały radyotelegraficzne, w y star­

czy połączyć zapomocą przewodnika ową balustradę z rurą wodociągową, gazową lub rurą ogrzewania centralnego, pełnią- cemi rolę linii ziemnej, włączając w sze­

reg detektor fal i zwykły telefon. Z po­

między detektorów najprostszy je s t d e­

JS& 43 WSZECHSWIAT

te k to r pirytowy, gdyż nietylko nie w y­

maga stosu, lecz łatwo go można u rzą­

dzić z igły do szycia, silnie umocowanej wr punkcie wrażliwym małego kryształka pirytowego.

Można jed n ak jeszcze uprościć ów przy­

rząd odbierający, wyrzucając drąg ze­

wnętrzny i zastępując go wewnątrz mie­

szkania dw udziestu mniej więcej m etra­

mi drutu miedzianego o dwu milimetrach średnicy, nawiniętego na rurkę tek tu ro ­ w ą lub jeszcze lepiej zygzakowato um o­

cowanego na desce sosnowej oraz po­

większyć pojemność tego drąga, jeżeli można połączyć go z masą metalową bę­

dącą w pobliżu i nieprzymocowaną do ściany, ja k naprzykład z piecykiem „sa- la m a n d ra “ lub innym podobnym przy­

rządem ruchomym, służącym do ogrze­

wania. Wreszcie, jeżeli chcemy dla le ­ pszego słyszenia jeszcze udoskonalić ową instalacyę, można złączyć drąg i linię ziemi na szpuli tekturowej, zawierającej około stu metrów d ru tu miedzianego izo­

lowanego o 0,6 milimetra średnicy, za­

stąpić detektor pirytowy przez elektro­

lityczny i w ybrać telefon z odpowiednim oporem.

Tyle co do instalacyi domowej w oko­

licy Paryża. Instalacya ta nie je s t ni­

czyim wynalazkiem, lecz wypływa w spo­

sób naturalny z luźnych spostrzeżeń, ogłaszanych w wielu pismach technicz­

nych.

Przechodzę teraz do głównego p rzed ­ miotu, do założenia stacyi odbiorczej, od­

dalonej od dużej stacyi wysyłającej.

Zaznaczam je d n a k czemprędzej, że nie idzie już tutaj o instalacyę domową i w skutek tego przypuszczam, dozwolo­

ną, ponieważ niema tu mowy o żadnym drągu zewnętrznym, lecz o instalacyę, co do której potrzeba będzie z pewnością pozwolenia władz odpowiednich.

Owa instalacya je s t jeszcze prostsza od poprzedniej, ponieważ polega poprostu na tem, że zam iast drąga już istniejące­

go, używa się d ru tu metalowego, łączą­

cego każdą stacyę abonenta telefonów z jego biurem centralnem.

Co do linii powietrznej, gdy zwykły przyrząd abonenta pozostaje w spoczyn­

ku, wystarczy i tutaj złączyć to samo urządzenie co poprzednio z przewodni­

kiem, łączącym zacisk na przyrządzie abonenta z jakimkolwiek przewodnikiem metalowym, grającym rolę ziemi. W tych w arunkach przejęte dźwięki są tem po^

tężniejsze im je s t dłuższa linia, łącząca abonenta z biurem centralnem.

Kiedy wpadłem na ten pomysł, zn aj­

dowałem się o ‘220 kilometrów od P a r y ­ ża. Linia pryw atna, na której czyniłem doświadczenia, była długa na 600 m e­

trów, urządzenie próbne składało się wprost z detektora pirytowego i ze zwy­

kłego odbieracza telefonicznego, połączo­

nych w szeregu; w tych w arunkach sy ­ gnały godzinne wieży Eiffla dochodziły z taką intensywnością, że można było przypuszczać, iż w telefonie słychać b i­

cie w bęben.

Jasne więc je s t bez wchodzenia w bliż­

sze szczegóły, że wystarczy zażądać po­

łączenia telefonicznego z oddalonym abo­

nentem, ażeby posiąść automatycznie (gdy telefon obu abonentów pozostaje w spo­

czynku) drąg odpowiedniej długości.

Można w ten sposób otrzymać drągi 0 długości kilkuset kilometrów, które mogłyby zapewne po wyłączeniu przy­

rządów rezonansowych, mających odpo­

wiadać różnym długościom fali, otrzym y­

wać fale hertzowskie z wielkiej odległo­

ści. Nie dziwiłbym się, że w tych w a­

runkach możnaby słyszeć w Paryżu roz­

mowy z poza A tlantyku zapomocą d rą­

ga, którym byłby naprzykład d rut z P a ­ ryża do Londynu.

Jasnem je st również, ja k cenny byłby ów środek dla meteorologów, chcących w różnych kierunkach badać atmosferę, ażeby wnioskować o kierunku, sile i bliz- lcości burz, z wielką korzyścią dla ro ln i­

ków.

Dotychczas mówiliśmy o liniach tele­

fonicznych powietrznych; w większości wielkich miast linie są podziemne: w n a ­ stępstwie tego słyszymy niekiedy odgło­

sy, pochodzące z indukcyi linij pobliskich 1 równoległych, przez które przechodzą różne prądy elektryczne. Ta niedogod­

ność zmusza do włączenia kondensato­

rów lub specyalnych połączeń bardzo

734 WSZECHSWIAT J\6 43

znanych i używ anych w telegrafie bez drutu.

Z tego, co mówiliśmy, wynika, że b y ło ­ by pożądane, aby kongres londyński przyjął w zasadzie, że każdemu wolno słuchać sygnałów radyotelegraficznych, które usłyszeć może, bez uprzedniego upoważnienia, tembardziej, że zawsze można będzie posługiw ać się kluczem dla depesz, których publiczność rozumieć nie powinna, i żeby natomiast postanowił, że wielkie stacyę św iata powinny wysyłać 0 oznaczonych godzinach i właśnie dla ogólnego użytku, wiadomości, dla w szy­

stkich zajmujące albo użyteczne.

Ze względu, że rozumienie dźwięku w ymaga kilkomiesięcznej wprawy, w y ­ rażenie zaś tych sygnałów w kreskach 1 w kropkach i ich wryjaśnienie zapomo­

cą alfabetu Morsea, j e s t jedną z rzeczy najłatwiejszych do zdobycia, wkrótce wszystkie publiczne zakłady we F ran cy i otrzym ywałyby i n aty ch m iast ogłaszały świeże wiadomości dotyczące nietylko meteorologii, lecz i znaczniejszych wyda­

rzeń dnia, streszczenie rozpraw w p a rla ­ mencie, w senacie i t. d., chociażby dla zdobycia tego prawa płaciły pewną opła­

tę, któraby w ynagradzała państwo za wyrzeczenie się dla dobra publicznego części swego wyłącznego prawa, i tak zresztą trudnego do kontrolowania.

Tłum. H. G.

KRO NIKA NAUKOWA.

Nowa hypotezą kosmogoniczna. H yp otezą kosm ogoniczna L aplacea zajm uje w n a u ce najpow ażniejsze m iejsce; przoduje ona, p o ­ w iedzieć można, w szystk im teoryom o p o ­ w staniu u k ładu słonecznego; niem a bow iem żadnej, która jej byłaby zdolna dorów nać pod w zględem w p ły w u , jaki w yw arła na całą naukę i filozofię w ieku d ziew iętn a steg o . O czyw ista i zrozum iała je st rzecz, że nie m ożem y się tutaj rozw odzić (i zresztą to nie do nas należy), w jaki sposób i w jakim stopniu teorya Laplaoea podziałała na r o z­

wój m yśli ludzkiej, począw szy od in terp re- ta c y i rozm aitych k w esty j astro n o m iczn y ch

i

geo lo g iczn y ch , a k oń cząc zaw iłem i nieraz

dysk u syam i teologicznem i. Jednakże pow ie­

dzieć nam wolno, że jej popularność i ż y ­ w otność płyną głów nie stąd, że nie stara się objaśnić procesu tw orzenia całego w szech ­ św iata, lecz zadowala się tylk o naszym u k ła ­ dem słonecznym , i że w reszcie miała za so ­ bą głośn e w ów czas im ię Laplacea. H ypo- teza nieśm iertelnego tw órcy m echaniki n ie­

ba je st też jedna z najstarszych. A le „jej starość — pisze H. P o in c a r ó — jpst pełna sił i jak na swój wiek, nie ma zb yt dużo zm ar­

szczek*1. Z ty ch krótkich, lecz tak charak­

ter) sty c z n y c h słów niedawno zm arłego u czo ­ nego widać, że genialne pom ysły L aplacea, pomitno, rzecz zrozum iała, niektórych nieja­

sn ych szczegółów , nie u traciły jeszcze sw e ­ go znaczenia. P rzeciw nie — a to można w nieść z jej d łu giego ży w o ta — w zm ogła się na siłach . Znane są dobrze zarzuty, jakie- mi obarczają tę bypotezę. A le czyż wolne są od nich i now e hypotezy? N ie, chociaż starają się usilnie p rzystosow ać do najnow ­ szy ch zd ob yczy nauki, a naw et, co się czę­

sto zdarza, trochę naciągnąć rezu lta ty , aby dojść do zam ierzonego w niosku. W o s ta t­

nich latach u kazały się dwie głośne h y p o ­ tezy kosm ogoniczne, zasługujące na większą uw agę: h ypotezą M oultona *) i hypotezą S eego 3). See, w ybitny astronom am ery­

kański, ogłosił liczn e rozprawy, d oty czą ce pow stania naszego układu słon eczn ego. T e ­ orya S eego nie wyprowadza tego układu z m gław icy L aplacea lub K anta, lecz z m gła­

w icy spiralnej; m gław ice spiralne, jak to stw ierd ził K eeler, są dość liczne na niebie.

T en spiralny k szta łt zew n ętrzn ych części m gław icy już dawno wzbudzał ogólne zacie­

kaw ienie: prawie zaw sze obserw ow ano, że dwa ramiona spiralnej ow ijały się około ciała środkow ego. Z teg o m ożnaby przypuszczać, że m aterya odbyw a ruch obrotow y około osi w spirali. D o ty p o w y ch m gław ic sp i­

ralnych można zaliczy ć m gław ice w g w ia ­ zdozbiorze Trójkąta, Psów g o ń czy ch i A n ­ drom edy, chociaż ta ostatn ia ma k ształt szpulki, i dopiero obserw acye fotograficzne w y k ry ły jej charakter spiralny. M gław ice I spiralne, w ed łu g Seego, pochodzą albo ze spotkania się dw u rojów p yłu kosm icznego, dw u rozrzed zon ych m gław ic, albo też z j e ­ dnej w ielkiej m gław icy o postaci n iereg u ­ larnej. M gław ica taka, podobnie jak Lapla- ceow ska, posiada, prócz pew nego ruchu po­

stęp ow ego, jeszcze swój w łasny ruch obro­

to w y , lecz je st pozbawiona c e c h y gazów m g ła w ic o w y c h — ciśnienia h yd ro sta ty czn eg o . Ciało środkow e, słońce, pow stało z m gław i­

cy . P lan ety istn ia ły przed procesem pochła-

P a tr z W sz e c h św ia t M 11 ro k 1906.

J) A str, N ach r, Na 180.

JNJó 43 WSZECHSWIAT 735

niania m ateryi; p lan ety w ędrow ały w prze­

strzeni. D o m gław icy dostały się przypad­

kiem i w różnych okresach czasu. P lan ety, pow iem y lepiej, zostały sch w ytan e przez słońce. Otóż, gd y taka wędrująca gwiazda znalazła się dość blizko działania przyciąga­

jącego słońca, to jej droga, pierw otnie hy- perboliczna, staw ała się z czasem e lip ty cz ­ ną; położenie i postać tej drogi zależały g łó ­ wnie od kierunku i szybkości, jakie g w ia ­ zda m iała w chw ili w targnięcia do m gław i­

cy słonecznej. Dalej, w skutek oporu pozo stałej lecz już znacznie rozrzedzonej m gła­

w icy, droga gw iazdy poczynała się zmniejszać i po każdym o b ieg u coraz bardziej przybli­

żać do postaci prawie kołowej, jaką mają dzisiejsze drogi planet. Jednocześnie proces pochłaniania postępow ał naprzód i, w k oń ­ cu, pozostało ty lk o ciało środkow e, otoczone lekką atm osferą gazową. Odtąd drogi gwiazd nie u le g ły zm ianie. Dodać jeszcze wypada, że opór czą steczek m gław icy podziałał w zna­

cznym stopniu na położenie dróg gwiazd;

droga gw iazdy, po każdym obiegu, coraz bardziej przybliżała się do płaszczyzny obro­

tu całej m gław icy słonecznej. Takiej ewo- lu e y i poddana była każda gw iazda, nim zo­

stała sa telitą ciała środkow ego. P och od ze­

nie k sięży có w je st rów nież analogiczne; k się­

życe, jak i p lan ety, dostały się przypadkiem do m gław icy słonecznej i zostały schw ytane już nie przez słoń ce, lecz przez planety. Te- orya pow yższa daje objaśnienie znacznyoh mimośrodów i nachyleń dróg zew nętrznych k siężyców Jow isza i Saturna; księżyce te dostały się do tak ju ż znacznie rozrzedzonej m gław icy, że ich drogi nie u leg ły prawie żadnej zm ianie i pozostały takie, jakie były przed w targnięciem . A b y objaśnić p o w sta ­ nie naszego k siężyca, See nie robi sobie ża­

dnych trudności; księżyc, w ed łu g niego, nie pochodzi od Ziem i, jak ch ce teg o teoryą L aplacea, lecz został przez nią sch w ytan y.

See posuw a się jeszcze dalej i tw ierdzi, że znaczny miinośród drogi księżyoa oraz, być m oże, i jeg o przyśpieszenie w iekow e dadzą się objaśnić zapom ocą teoryi schw ytania.

Z pow yższego w idzim y w ięc, że księżyc z Ziemią nie miał n igdy n ic w spólnego, i że n igdy nie znajdow ał się blizko niej — prze­

ciw nie, ongi krążył jeszcze dalej, niż ob ec­

nie. T eoryą ta znajduje się w rażącej sprze­

czności, z bardzo interesującą i popularną w ostatn ich czasaoh teoryą „przypływ ów i odpływ ów ", podaną przez G. D arwina w la­

tach 1878 — 1882. Mniej więcej 50 000 000 lat tem u , głosi ta teoryą, Ziemia i księżyc stan ow iły jedno ciało, o średnicy około 13 000 k m . Cała ta masa, jeszoze w ówczas o gaisto-p łyn n a, obracała się około swej osi w ciągu dzisiejszych 5 godzin, a płaszczy­

zna jej rów nika b yła naohylona w zględem

ek lip ty k i pod kątem 1 1 ° — 12°. W chwili sw ego pow staw ania nasz satelita dotykał prawie Ziemi. Ogromne „fale“ przypływ ów , w ytw arzane przez te dwa ciała, spow odo­

wały z jednej strony zw olnienie rucliu obro­

tow ego Ziemi, z drugiej zaś — pow iększenie czasu obiegu księżyca i, w końcu, zm usiły go zwraoać się do Ziemi zaw sze jedną i tą samą stroną. Przeciw ko teoryi Seego, jak to można było przewidzieć, podniosły się głośn e zarzuty: naprzykład teoryą ta nie może objaśnić znacznego naohylenia i mi- m cśrodu najbliższej Słońca planety — Mer­

kurego; w ykład jej posiada wiele miejso c ie ­ m nych, a naw et sprzecznych z sobą; n iek tó ­ rzy w reszcie idą dalej i tw ierdzą, że nie daje n ic now ego. Pom inąw szy to w szystk o, teoryą Seego posiada bardzo ważny czyn n ik , który zostaje tak często pomijany przez tw órców hypotez, m ianow icie opór ośrodka.

Poincaró w „R oczniku Biura D łu g o śc i“ (A n- nuaire du Bureau des L on gitu d es) z roku 1898 uważa, że opór ośrodka, tudzież przy­

p ły w y i odpływ y i działania elektro-m agne- tyozn e są to siły , grające w ybitną rolę w ew olu cyi brył niebieskich. Mówi, m iędzy innem i, że sk u tk i, w ytw arzane przez te trzy siły , chociaż bardzo pow olne, są jednak dość szybkie, aby można było nie tro szczy ć się o wyrazy pom inięte w obliczeniach sta ­ łości układu słonecznego.

M . B .

Okres obrotu Urana.

Znane nam są z dó- stateczn em przybliżeniem objętość i masa Urana; podobnież znana je st w p rzybliże­

niu postać planety, na której spłaszczenie Schiaparelli znalazł wartość V ,j. Czas obrotu je st jed yn ym elem entem , którego nam brak, gdy chcem y przystąpić do problem atu o roz­

m ieszczeniu g ęsto ści planety. A le brak ab­

solu tn y jakichkolw iek szczegółów na po­

w ierzchni uniem ożliw ia w szelkie usiłow ania oznaczenia te g o okresu z pom ocą obserw a- oyj w zrokow ych. Z drugiej stron y, odkąd spektroskop dał nam w ręce nowy środek badania, położenie planety było przez cały czas tak niedogodne, że nie zdbłano dotąd otrzym ać żadnego w yniku stan ow czego. R ze­

czyw iście, przez lat 20 U ran zw racał ku nam swój biegun południow y, położenie ta ­ kie uniem ożliw ia w szelkie stw ierdzenie zbli­

żenia lub oddalenia, będącego w ynikiem obrotu. Od roku 1882 w arunki te sta le się pogarszały aż do roku 1902, w którym po­

łożenie rzeczy doszło do stan u m ożliwie naj- niepom yślniejszego, i trzeba było zaczekać jeszcze jakieś lat dziesięć, by znaleść się w warunkach choć trochę lepszych. Tem godniejsze u w agi są w yniki badań, d otyczą­

cy ch tej ciekaw ej k w estyi, ogłoszone ob ec­

nie przez L ow ella, dyrektora obserw atoryum