SPRAWOZDANIESocial Process without Actors?Conspiracy Theories and the Quest for Enemies

STUDIA SOCJOLOGICZNE 1997, 3 (146) ISSN 0039-3371

SPRAWOZDANIE Social Process without Actors?

Conspiracy Theories and the Quest for Enemies in Central and Eastern Europe

Nida, 13-17 lutego 1997 roku

Od 13 do 17 lutego 1997 roku w Nidzie koło Kłajpedy na Litwie odbyła się konferencja pod tytułem, Proces społeczny bez aktorów? Teorie spiskowe i poszukiwanie wrogów w Europie Środkowej i Wschodniej (Social Process without Actors? Conspiracy Theories and the Quest fo r Enemies in Central and Eastern Europe). Spotkanie zorganizowane zostało przez Comparative Civiliza­

tions Center działające na uniwersytecie w Kłajpedzie, przy współudziale Centre for Russian and East European Studies w Góteborgu (Szwecja). Goście zaproszeni zostali przez organizatorów do Nidy - poniemieckiego kurortu na półwyspie Kurońskim, gdzie przez trzy dni trwały obrady i dyskusje panelowe.

Pole problemowe konferencji zakreślone zostało wokół kwestii, która jest najczęściej ujmowana jako „spiskowe teorie dziejów”. W zamierzeniu or­

ganizatorów konferencja miała przyczynić się do wprowadzenia tej prob­

lematyki w zakres systematycznej refleksji naukowej. Stąd w kontekście myślenia spiskowego wyodrębniono dwa węższe pola problemowe. Pierwsze konstytuowały pytania o przyczyny i mechanizmy obserwowanego w Europie Środkowej i Wschodniej procesu poszukiwania zbiorowego wroga. Drugie, koncentruje się wokół problemu wiktymizacji, a właściwie autowiktymizacji, czyli postrzegania własnej wspólnoty jako ofiary innych grup. W obu tych polach problemowych związanych ze zjawiskiem spiskowego interpretowania rzeczywistości społecznej mieściły się wszystkie wystąpienia na sesji.

Wygłoszono w sumie dziewięć referatów zgrupowanych w cztery sesje.

Konferencję otworzyło wystąpienie Leonidasa Doniskisa {Innocence and Vic­

timization: a Modern Immoral Culture) - kierownika Comparative Civilizations Center - głównego organizatora spotkania ze strony litewskiej. Jego wy­

stąpienie w znacznej mierze wyznaczyło ramy późniejszych kuluarowych

150 SPRAWOZDANIA

i panelowych dyskusji. Zwrócił on uwagę, iż procesy wiktymizacji oraz poszukiwania wrogów analizowane są często poza złożonym kontekstem kulturowym. Skoncentrował się na wskazaniu związków między myśleniem spiskowym a chrześcijańskim - wielokrotnie reinterpretewanym w kontekstach narodowych - mesjanizmem. Ze względu na częste pojawianie się tych wątków w Europie Środkowej i Wschodniej, Doniskis zaryzykował wręcz stwierdzenie, iż możemy mieć tu do czynienia z „martyrologią porównawczą”, wyrażającą się w ciągłym poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: kto cierpi najbardziej?

Z kolei Rein Raud z Uniwersytetu Helsińskiego w wystąpieniu zatytułowa­

nym The Image o f the Neighbour and the Redefinition o f the M odem S elf zinterpretował problemy przedstawione przez Doniskisa w kontekście proce­

sów poszukiwania nowych tożsamości przez społeczeństwa krajów środkowo­

europejskich. Rein R aud starał się jednak nie odczytywać wspomnianych procesów na poziomie makro. Sporo uwagi poświęcił analizie wpływu, ulegają­

cego szybkim zmianom i globalizacji, podłoża społeczno-kulturowego na świadomość jednostki. Właśnie szybkie tempo przemian kontekstu kulturo­

wego wpływa zdecydowanie, zdaniem Rauda, na wzmocnienie procesów formowania tożsamości przez kontrast z „obcymi” . W tym kontekście pojawił się także wątek filozoficzny - dotyczący współczesnych reinterpretacji relatywi­

zmu kulturowego. Raud uznał, iż traktując poważnie tezy relatywizmu, trudno uczciwie podejmować próby przekształcania odmiennych wspólnot i tym samym przeciwstawiać się procesom poszukiwania wroga. Zdaniem autora w tej sytuacji można jedynie zachęcać przedstawicieli innych wspólnot do podejmowania krytycznej analizy ich własnej kultury przy zastosowaniu jej narzędzi. Taka reinterpretacja relatywizmu kulturowego wywołała ożywioną dyskusję. Zwrócono w niej uwagę na fakt, iż tradycja kulturowego samo­

krytycyzmu przynależy ściśle do kręgu kultury europejskiej. W związku z tym, propagowanie jej w innych kulturach, jakkolwiek cenne, nie chroni nas od paradoksu tezy o relatywizmie kulturowym.

Kolejnym prelegentem był George Schópflin z University of London. Jego wystąpienie {Ideological Thinking and Post-communism) koncentrowało się przede wszystkim na zagadnieniu powszechności myślenia ideologicznego w państwach dawnego bloku wschodniego. Schópflin zaproponował tu nowa­

torską definicję myślenia ideologicznego - m a ono wyrażać się w przekonaniu, iż w życiu społecznym nic nie dzieje się przypadkowo, lecz m a swoje najczęściej jasno określone przyczyny. Zdaniem Schópflina, powodzenie takiego - ideo­

logicznego wyjaśniania zjawisk społecznych wynika z podwójnego dziedzictwa systemu komunistycznego, który z jednej strony zniszczył wszystkie podstawy dla społecznego zaufania - dokonał destrukcji więzi solidarności społecznej.

Z drugiej zaś, wprowadzona jako obowiązująca ideologia filozofia marksistow­

sko-leninowska oferowała jasne i klarowne „wyjaśnienia” nawet najbardziej skomplikowanych zjawisk życia publicznego. Komunizm odchodząc pozo­

SPRAWOZDANIA 151 stawił słabe podłoże kulturowe mogące posłużyć do budowy dojrzałych sys­

temów demokratycznych. Zdaniem Schópflina ani więzi etniczne, ani przywią­

zanie do państwa nie mogą w Europie Środkowej i Wschodniej posłużyć jako fundament budowy takich systemów. W efekcie powstają systemy, które przyjęły znaczną część instytucji i procedur demokratycznych, ale w praktyce daleko odbiegają od zasad demokratycznego funkcjonowania państwa obowią­

zujących na Zachodzie.

Następny referat wygłoszony przez Andrzeja Zybertowicza z Uniwersytetu Mikołaja K opernika w Toruniu przyniósł nową, dotąd na sesji nieobecną, perspektywę mówienia o spiskach i teoriach spiskowych. W tekście Covert Action as an Overlooked Category o f Statesmanship in the Research on the Rise and Demise o f the Soviet Bloc zwrócił on uwagę na rolę, jaką różnego rodzaju tajne działania odgrywały w codziennym funkcjonowaniu państw komunistycz­

nych. Szczególnie zaś zaakcentował rolę komunistycznych tajnych służb w pro­

cesie z jednej strony, umacniania, z drugiej zaś demontażu systemu. Referat wywołał szczególnie burzliwą dyskusję. Rein Raud wskazywał na metodologi­

czne niebezpieczeństwa, na jakie narażony jest badacz podejmujący się prób ustalenia zakresu wpływów służb speq'alnych na procesy społeczne. Z kolei George Schópflin wskazał, iż - głównie ze względu na obraz tajnych służb wygenerowany przez kulturę masową - większość istotnych wątków z nimi związanych pozostaje niemal całkowicie zaniedbana przez refleksję naukową.

N a uwagę zasługuje także wystąpienie Grażyny Miniotaite z Uniwersytetu Wileńskiego. Jej referat (Securitization o f Difference as Creation o f Threat) wprowadził dotychczasowe rozważania, zwłaszcza te związane z poszukiwa­

niem wrogów i wiktymizacją, w kontekst współczesnej polityki państw dawnego bloku wschodniego. Tekst Miniotaite traktował bowiem o problemach „seku- rytyzacji” (zmuszony jestem w tym miejscu użyć tak niezgrabnego polonizmu), która wyraża się przez wprowadzenie do dyskursu na temat bezpieczeństwa państwa oraz narodu coraz to nowych zagadnień. W ten sposób kwestie związane na przykład z ekologią czy językiem zaczynają odgrywać znaczną rolę w dyskusjach o bezpieczeństwie i bycie państwowym. Miniotaite przeanalizo­

wała dokładnie to zjawisko w odniesieniu do polityki prowadzonej przez Litwę, a zwłaszcza jej posunięć wobec mniejszości narodowych. Zwróciła uwagę, iż postępująca „sekurytyzacja” zmniejsza zdecydowanie możliwy obszar dialogu między państwami i wspólnotami. Jednocześnie zaś zagadnienia raz wprowa­

dzone do dyskursu o bezpieczeństwie bardzo trudno od tego kontekstu uwolnić.

Dyskusja po wystąpieniu Grażyny Miniotaite pokazała, że mechanizmy „seku- rytyzacji” nie ograniczają się jedynie do Litwy, ale występują także w innych dawnych państwach komunistycznych.

Prócz wymienionych powyżej, na sesję złożyły się jeszcze cztery wystąpienia.

Keith Lescure i Neil Terry z Bolton Institute of Higher Education w Anglii, przedstawili interpretację nauki zarządzania jako unifikującej ideologii ekspan­

152 SPRAWOZDANIA

dującej obecnie na kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Peter Apor z Kos- south Lajos University na Węgrzech, przedstawił skrupulatne case study procesu sądowego, jaki odbył się w 1946 roku na Węgrzech w związku z dokonanym we wsi Kunm adaras pogromem Żydów. A utor wskazał przeko­

nująco na fakt, iż spontaniczne wystąpienie antyżydowskie zostało w tym przypadku wykorzystane przez komunistyczne władze dla skonstruowania narracji legitymizującej reżim prosowiecki. Radosław Sojak z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zaprezentował analizę prasowej recepcji dwóch prac wydanych w Polsce, które oskarżone zostały przez media o propagowanie

„spiskowej teorii dziejów”. W swoim wystąpieniu starał się wskazać, jaki obszar potencjalnie weryfikowalnej wiedzy został wykluczony z prawomocnego dys­

kursu na skutek procesu etykietkowania. Z kolei David Burgess, Fulbright Research Fellow przy Uniwersytecie Wileńskim dokonał analizy „teorii spis­

kowej” jako narracji usprawiedliwiających bierność oraz wyrzeczenie się od­

powiedzialności za losy wspólnoty.

W dyskusjach panelowych podejmowanych w trakcie konferencji domino­

wał problem uporządkowania pola teoretycznego, w którym mieściły się wszystkie wystąpienia. W konkluzji uznano, iż możliwe są zasadnicze dwa podejścia analityczne prawomocne wobec teorii spiskowych. Z jednej strony, można mówić o fenomenie świadomości społecznej - myśleniu spiskowym.

Rein Raud zaproponował, by takie myślenie traktować, przez analogię do terminów stosowanych w filozofii nauki, jako język obserwacyjny, czyli taki, który pozwala na interpretację wszelkich danych doświadczeniowych. Jako takie - myślenia spiskowe - zdaje się być zjawiskiem niebezpiecznym zwłaszcza w kontekście zadania budowy systemów demokratycznych. Z drugiej jednak strony, Andrzej Zybertowicz akcentował konieczność równoległego badania rzeczywistej roli, jaką spiski i służby specjalne odgrywają we współczesnych społeczeństwach, a zwłaszcza w procesie wychodzenia z komunizmu. Uczest­

nicy sesji zgodzili się, że oba wątki warte są kontynuacji.

Ponieważ w zamierzeniu sesja miała służyć integraqi środowiska badaczy zajmujących się „teoriami spiskowymi” organizatorzy zadbali także o imprezy towarzyszące, sprzyjające bardziej nieformalnym kontaktom. Stąd w programie sesji wspólne zwiedzanie Nidy oraz koncert jazzowy zorganizowany w do­

mu-muzeum Tomasza M anna. Spodziewane jest także wydanie po angielsku wszystkich materiałów z konferencji.

Radosław Sojak