WYMIARY DYSKUSJI

(1)

(2)

Jan Szambelañczyk – redaktor naczelny Maïgorzata Iwanicz-Drozdowska Ryszard Kokoszczyñski

Monika Marcinkowska Jan Krzysztof Solarz Ewa Kuliñska-Sadïocha Ewa Miklaszewska

Maïgorzata Polak – sekretarz redakcji Ewa Teleĝyñska – sekretarz redakcji RADA PROGRAMOWO-NAUKOWA:

Piotr Nowak – PrzewodniczÈcy Paola Bongini

Santiago Carbo-Valverde Dariusz Filar

Andrzej Gospodarowicz Leszek Pawïowicz Krzysztof Pietraszkiewicz Jerzy Pruski

Artykuïy publikowane w BEZPIECZNYM BANKU sÈ recenzowane.

Za publikacjÚ naukowÈ w BEZPIECZNYM BANKU Minister Nauki i Szkolnictwa Wyĝszego przyznaï trzynaĂcie punktów.

Pismo BEZPIECZNY BANK wydawane jest wyïÈcznie w wersji elektronicznej – www.bfg.pl.

REDAKCJA:

Krystyna Kawerska WYDAWCA:

Bankowy Fundusz Gwarancyjny ul. Ks. Ignacego Jana Skorupki 4 00-546 Warszawa

SEKRETARIAT REDAKCJI:

Ewa Teleĝyñska, Maïgorzata Polak Telefon: 22 583 08 78, 22 583 05 74

e-mail: ewa.telezynska@bfg.pl; malgorzata.polak@bfg.pl

Informacje dotyczÈce wymogów formalnych i edytorskich dla autorów publikacji znajdujÈ siÚ na stronie: www.bfg.pl

Opracowanie komputerowe, druk i oprawa:

Dom Wydawniczy ELIPSA

ul. InĠ ancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: elipsa@elipsa.pl, www.elipsa.pl

(3)

Problemy i poglÈdy

Marek Ratajczak^*

FINANSJALIZACJA GOSPODARKI:

WYMIARY DYSKUSJI

WST}P

Wraz z ostatnim kryzysem finansowym zjawisko finansjalizacji, którym zaj- mowaïa siÚ wczeĂniej ograniczona liczba badaczy i to czÚsto z grona szczególnie radykalnych i niezbyt popularnych odïamów ekonomii heterodoksyjnej, zaczÚïo byÊ coraz czÚĂciej przedmiotem studiów i analiz podejmowanych przez reprezentantów róĝnych szkóï i nurtów wspóïczesnej ekonomii. Takĝe w polskim Ărodowisku naukowym, to – wczeĂniej prawie nieobecne w debacie i publikacjach pojÚcie – zaczÚïo zdecydowanie zyskiwaÊ na popularnoĂci¹.

Celem prezentowanego opracowania nie jest dyskusja o przejawach finansjalizacji, czy jakimĂ konkretnym aspekcie jej wpïywu na funkcjonowanie gospodarki.

Zadanie jakie postawiï sobie autor ma bardziej metodyczny charakter i wiÈĝe siÚ zbpróbÈ przedstawienia najistotniejszych moĝliwych wymiarów dyskusji o finansjalizacji. Przyjmuje siÚ, ĝe w szerokim znaczeniu finansjalizacja to proces swoistej autonomizacji sfery finansowej w relacji do sfery realnej, a nawet uzyskiwania nadrzÚdnoĂci tej pierwszej w stosunku do drugiej. W ramach finansjalizacji rynki

* Marek Ratajczak jest profesorem, kierownikiem Katedry Makroekonomii i Badañ nad Rozwo- jem na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.

1 Wyrazem rosnÈcej popularnoĂci dyskusji o finansjalizacji w polskim Ăwiecie naukowym jest m.in. zorganizowana juĝ dwukrotnie przez WyĝszÈ SzkoïÚ Informatyki i ZarzÈdzania w Rze- szowie przy udziale Wydziaïu Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego konferencja poĂwiÚcona temu zjawisku. Prezentowane opracowanie powstaïo na bazie tak samo zatytuïo- wanego wystÈpienia autora na konferencji w 2017 roku.

(4)

finansowe oraz elity finansowe uzyskujÈ coraz wiÚkszy wpïyw na politykÚ ekono- micznÈ (w wymiarze mikroekonomicznym na poziomie poszczególnych firm, jak ibw wymiarze makroekonomicznym) i efekty gospodarowania.

Prezentacja podstawowego przedmiotu opracowania zostanie poprzedzona krót- kÈ charakterystykÈ tego, co moĝna okreĂliÊ mianem dojrzaïej finansjalizacji w kon- tekĂcie ostatniego kryzysu finansowego.

1. „OSTATNI” KRYZYS – ¥WIAT DOJRZAEJ FINANSJALIZACJI Uĝycie cudzysïowu w tytule tego fragmentu opracowania ma podkreĂliÊ, ĝe chodzi o ostatni kryzys w rozumieniu dotychczasowej historii acz zapewne nie ostatni zbpunktu widzenia przyszïoĂci. Przy tym, choÊ ostatni kryzys finansowy jest na ogóï uznawany za zakoñczony, to nie brak gïosów, ĝe naleĝy go traktowaÊ i analizowaÊ nie jako zjawisko samo w sobie, ale jako wyraz szerszych i gïÚbszych procesów zacho- dzÈcych we wspóïczesnej gospodarce, a szerzej – w otaczajÈcym nas Ăwiecie. Wbtym kontekĂcie pojawiajÈ siÚ takie sprawy, jak wïaĂnie rola sfery finansowej i jej wpïyw na sferÚ realnÈ, zmiany aktywnoĂci gospodarczej analizowane wbkategoriach tzw. cykli dïugich czy zagroĝenia stagnacjÈ sekularnÈ, przesuwanie siÚ centrum aktywnoĂci gospodarki Ăwiatowej w stronÚ basenu Oceanu Spokojnego i zwiÈzana z tym rola Chin, czy wreszcie, przewidywane przez niektórych prognostów, gïÚbokie zmiany cy- wilizacyjne. W sferze politycznej coraz czÚĂciej pojawia siÚ idea zacierania siÚ czy teĝ osïabiania tradycyjnego podziaïu na prawicÚ i lewicÚ, abzarazem narastania nowych linii podziaïów zwiÈzanych chociaĝby z podejĂciem do takich wartoĂci jak wolnoĂÊ ibbezpieczeñstwo, które we wspóïczesnym Ăwiecie coraz czÚĂciej rozpatrywane sÈbnie w kategoriach komplementarnoĂci, ale substytucyjnoĂci, a nawet alternatywy.

To nasilenie siÚ róĝnego rodzaju – niekiedy bardzo radykalnych i doĂÊ pesymi- stycznych – wizji i scenariuszy przyszïoĂci, w odniesieniu do kwestii gospodarczych jest wyrazem wywoïanego ostatnim kryzysem swoistego efektu wahadïa po jeszcze nie tak dawnym „zauroczeniu” czÚĂci badaczy i ekspertów ideÈ tak zwanej nowej ekonomii, czy – co raczej byïoby bardziej zgodne z angielskim ěródïosïowem – nowej gospodarki. Przypomnijmy, ĝe pojÚcie to staïo siÚ szczególnie popularne w latach dziewiÚÊdziesiÈtych dwudziestego wieku, a przykïadem pierwszej gospodarki ko- rzystajÈcej z pozytywnych efektów funkcjonowania w ramach nowej ekonomii mia- ïy byÊ Stany Zjednoczone Ameryki Póïnocnej. W najwiÚkszym uproszczeniu idea nowej ekonomii opieraïa siÚ na zaïoĝeniu moĝliwoĂci utrzymywania siÚ gospodarki w dïugim okresie na Ăcieĝce wzglÚdnie wysokiego i pozytywnego tempa wzrostu, przy zarówno niskim bezrobociu jak i niskiej inflacji, w warunkach wyraěnego wzrostu produktywnoĂci². W wersji najbardziej radykalnej, nowej ekonomii miaïo

2 Naleĝy pamiÚtaÊ, ĝe obok nowej ekonomii czy teĝ nowej gospodarki, w rozumieniu przytacza- nym w opracowaniu, funkcjonuje teĝ tzw. ruch nowej ekonomii, którego reprezentanci gïoszÈ

(5)

towarzyszyÊ w zasadzie wyeliminowanie cyklicznoĂci. W wersji ïagodniejszej nowa ekonomia miaïa oznaczaÊ wyraěne zïagodzenie cyklicznoĂci nawet w stosunku do tego, co juĝ we wczeĂniejszych latach okreĂlano mianem zmodyfikowanego – wbsto- sunku zwïaszcza do okresu sprzed II wojny Ăwiatowej – cyklu koniunkturalnego.

Narodziny i rozprzestrzenianie siÚ nowej ekonomii wiÈzano ze znanym juĝ wcze- Ăniej i opisywanym w literaturze zjawiskiem serwicyzacji najbardziej rozwiniÚtych gospodarek Ăwiatowych i – w szczególnoĂci – z rozwojem komputeryzacji i róĝnych przejawów gospodarki elektronicznej. Mimo ĝe tak zwany kryzys dotcomów z po- czÈtków dwudziestego pierwszego wieku zdawaï siÚ zaprzeczaÊ zaïoĝeniu o wyeli- minowaniu czy powaĝnym ograniczeniu cyklicznoĂci, to do poczÈtków ostatniego kryzysu finansowego traktowano to raczej jako przejĂciowe zakïócenie niĝ dowód na niesïusznoĂÊ idei nowej ekonomii.

Idea nowej ekonomii wyrosïa na bazie narastajÈcej serwicyzacji najwyĝej roz- winiÚtych gospodarek Ăwiatowych. SzczególnÈ skïadowÈ serwicyzacji staï siÚ roz- wój sektora finansowego. Najbardziej rozwiniÚte gospodarki coraz bardziej zaczÚïy wchodziÊ w fazÚ, którÈ Hyman Minsky nazwaï financially sophisticated economies, czyli gospodarki dojrzaïe czy teĝ zaawansowane finansowo. Przypomnijmy, ĝe dla H. Minsky’ego gospodarka to przede wszystkim zïoĝony system finansowy, który przechodzi regularnie przez kolejne fazy cyklu, przy czym faza zaïamania koniunk- tury jest konsekwencjÈ podejmowania w fazie wzrostowej coraz wiÚkszego ryzyka finansowego³.

To wïaĂnie gospodarki zaawansowane finansowo dostarczajÈ szczególnie wiele przykïadów tego, co skïada siÚ na finansjalizacjÚ w jej dojrzaïej postaci. Poniewaĝ nie jest celem tego opracowania szczegóïowa analiza przejawów czy teĝ wyrazów finansjalizacji, ograniczymy siÚ do przytoczenia najczÚĂciej podnoszonych kwestii.

NajczÚĂciej przytaczane w literaturze Ăwiadectwa narastania finansyzacji to: a)bglo- balizacja rynków finansowych i rola tzw. transakcji niewidzialnych (ok. 75–80%

obrotów finansowych w skali globalnej dotyczy transakcji, którym nie towarzyszy przepïyw towarów czy usïug niefinansowych⁴), b) inflacja aktywów finansowych ibinstrumentów finansowych (rynek instrumentów pochodnych szacowany jest na ok. 1,2 tryliona $, czyli ok. 16-krotnoĂÊ Ăwiatowego GDP⁵), c)b coraz wyraěniej- sze przejawy wystÚpowania pieniÈdza nie w roli Ărodka wymiany, ale samoistnego

ideÚ nadrzÚdnoĂci szeroko rozumianego dobrostanu nad wzrostem gospodarczym w tradycyj- nym ekonomicznym rozumieniu.

3 H.P. Minsky, The Financial Instability Hypothesis, The Jerome Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper 1992, No. 74.

4 A. Andreou, The rise of money trading has made our economy all mud and no brick, the gu- ardian, 20 november 2013, https://www.theguardian.com/commentisfree/2013/nov/20/money- trading-economy-foreign-exchange-markets-economy (dostÚp: 23.09.2017)

5 J.B. Maverick, How big is the derivatives market?, Investopedia, 15 may 2017, http://www.

investopedia.com/ask/answers/052715/how-big-derivatives-market.asp (dostÚp: 23.09.2017).

(6)

przedmiotu wymiany oraz sprowadzanie tradycyjnie rozumianych towarów do roli etapu poĂredniego w zamianie pieniÈdza na pieniÈdz⁶ d) skala lewarowania dzia- ïalnoĂci gospodarczej, a w tym samej sfery finansowej, e) rosnÈca rola instytucji finansowych i ich dochodów w gospodarce⁷, f) rosnÈcy udziaï aktywów finansowych wb aktywach gospodarstw domowych, zwïaszcza w krajach wysoko rozwiniÚtych, upowszechnianie siÚ postaw rentierskich i Ăwiata piramid Ponziego⁸, g) zmiany wbsferze wïasnoĂci, zwïaszcza duĝych przedsiÚbiorstw, czego wyrazem jest coraz wiÚksza rola wïaĂcicieli instytucjonalnych ze sfery finansowej czÚsto reprezen- tujÈcych tzw. gorÈcy czy teĝ niecierpliwy kapitaï nastawiony na krótkookresowÈ rentownoĂÊ inwestycji, a nie dïugookresowy zwrot z kapitaïu, h)bzmiany w sferze zarzÈdzania zwiÈzane z upowszechnieniem siÚ idei shareholder value (wartoĂÊ dla akcjonariuszy), która zastÈpiïa w znacznej mierze eksponowanÈ wczeĂniej kon- cepcjÚ stakeholder value (wartoĂÊ dla interesariuszy)⁹, i) rosnÈce m.in. za sprawÈ rozwoju rynku instrumentów pochodnych zjawisko wïasnoĂci bez ĂwiadomoĂci wïasnoĂci ibbez odpowiedzialnoĂci z tytuïu wïasnoĂci, j) zmiany wbsferze etycznej, wbktórych etyka biznesu raz po raz sïuĝy de facto uzasadnianiu dziaïañ nie wbpeï- ni zgodnych z zasadami etyki jako takiej oraz rozwój biznesu wb stylu Gordona Gekko¹⁰ i erozja kapitaïu spoïecznego¹¹, k) odejĂcie od „systemu fordowskiego”

wbrelacjach Ăwiata pracy i Ăwiata kapitaïu (liberalizm zakorzeniony spoïecznie) na rzecz reguï neoliberalnych, w których praca ludzka jest traktowana przede wszystkim jako jeden zbnakïadów, który tak jak kaĝdy powinien przede wszystkim pod- legaÊ minimalizacji w relacji do zakïadanych efektów¹², l) rosnÈcy wpïyw rynków finansowych oraz elit finansowych na politykÚ ekonomicznÈ, jak ibefekty gospodarowania; zwiÈzki polityki i Ăwiata finansów (tzw. obrotowe drzwi)¹³ ibksztaïtowa- nie siÚ kompleksu finansowo-politycznego (najnowszy przykïad Steven Mnuchin,

6 Warto przypomnieÊ, ĝe juĝ tak dwie róĝne postacie, jak Karol Marks i John Maynard Keynes sugerowali, ĝe w kapitalizmie naleĝaïoby raczej pisaÊ o gospodarce pieniÚĝno-towarowej niĝ tak, jak do dziĂ pisze siÚ na ogóï w podrÚcznikach, o gospodarce towarowo-pieniÚĝnej.

7 Financiarisation de l’economie et capitalisme financier, 2007, http://www.lexinter.net/JF/finan- ciarisation_de_l’economie.htm (dostÚp: 23.09.2017).

8 J. Froud, C. Haslam, S. Johal, K. Williams, Financialisation and the coupon pool, „Gestão &

produção” 2001, vol. 8/3.

9 W. Lazonick, From Innovation to Financialization: How Shareholder Value Ideology is De- stroying the US Economy, University of Massachusetts and The Academic-Industry Research Network, http://www.theairnet.org/files/research/lazonick/Lazonick%20Innovation%20Finan- cialization%2020110616.pdf (dostÚp: 23.09.2017).

10 OkreĂlenie pochodzi od nazwiska gïównego bohatera filmu „Wall Street” z 1987 roku w reĝy- serii Oliviera Stone’a i fragmentu, w którym pojawia siÚ sformuïowanie „chciwoĂÊ jest dobra”.

11 R.B. Freeman, It’s financialization!, „International Labour Review” 2010, vol. 149, No. 2.

12 R. Boyer, Is a finance-led growth regime a viable alternative to Fordism? A preliminary analysis,

„Economy and Society” 2000, vol. 29/1.

13 T.I. Palley, Financialization: What it is and Why it Matters, Political Economy Research Insti- tute, Working Paper Series 2007, nr 153.

(7)

wczeĂniej np. Robert Rubin, Hank Paulson; wszyscy wymienieni tu to sekretarze skarbu USA zwiÈzani wczeĂniej z bankiem Goldman-Sachs) – i last but not least – ï)bnasilanie siÚ czÚstotliwoĂci i siïy kryzysów finansowych¹⁴.

OczywiĂcie nie wszystkie z przytoczonych przejawów dojrzaïej finansjalizacji wystÚpujÈ we wszystkich gospodarkach i na dodatek we wszystkich z takÈ samÈ siïÈ. To przede wszystkim gospodarki, które w Ălad za H. Minsky’m moĝna by okreĂliÊ mianem dojrzaïych finansowo, dostarczajÈ najwiÚcej przykïadów ilustru- jÈcych wymienione wczeĂniej przejawy finansjalizacji. Trzeba równieĝ zauwaĝyÊ, ĝe w literaturze naukowej ciÈgle jeszcze jest stosunkowo maïo kompleksowych analiz finansjalizacji opartych na danych empirycznym z wykorzystaniem narzÚdzi ekonometrycznych.

2. GÓWNE WYMIARY DYSKUSJI O FINANSJALIZACJI

Jak juĝ zaznaczono, gïównym celem opracowania jest próba przedstawienia najistotniejszych, zdaniem autora, moĝliwych wymiarów dyskusji obfinansjalizacji.

Poniĝej zostanie wskazanych siedem takich obszarów.

Pierwszy obszar to kwestie natury semantycznej. Ten wymiar dyskusji o finansjalizacji ma typowo lokalny charakter, a w wypadku prezentowanego opracowania jest to wymiar zwiÈzany z poszukiwaniem polskiego odpowiednika angielskiego terminu financialization. W literaturze pojawiïo siÚ kilka propozycji, od najprost- szego rozwiÈzania polegajÈcego na spolszczeniu terminu anglojÚzycznego, czyli finansjalizacji, poprzez finansyzacjÚ, finasjeryzacjÚ i ufinansowienie, a na bardziej opisowych terminach, jak kapitalizm finansowy, gieïdyzacja czy bankokracja skoñ- czywszy. Autor opracowania, podobnie jak niektórzy inni polscy ekonomiĂci, wbswo- ich publikacjach uĝywaï poczÈtkowo terminu finansyzacja¹⁵. W znacznej mierze za sprawÈ konwencji przyjÚtej przez tïumaczy literatury anglojÚzycznej, którzy doĂÊ konsekwentnie zaczÚli posïugiwaÊ siÚ okreĂleniem finansjalizacja, to wïaĂnie ten termin zaczyna odgrywaÊ rolÚ podstawowÈ i wiele wskazuje na to, ĝe semantyczny wymiar dyskusji o finansjalizacji w Polsce juĝ dobiega koñca. Formalnym zakoñ- czeniem tego etapu bÚdzie najprawdopodobniej pojawienie siÚ polskiej wersji hasïa finansjalizacja w „wyroczni”, jakÈ dla wielu staïa siÚ Wikipedia.

14 Szerzej o przejawach finansjalizacji wraz ze stosownymi odwoïaniami literaturowymi zob.

M.bRatajczak, Finansyzacja gospodarki, „Ekonomista” 2012, nr 3. Na tym opracowaniu oparto takĝe niektóre dalsze fragmenty artykuïu.

15 Ibidem; G. GoïÚbiowski, P. Szczepankowski, Finansyzacja gospodarki krajów Europy ¥rodkowo- -Wschodniej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2015, nr 4; M. Remlein, Finan- syzacja i jej skutki w sprawozdaniu finansowym polskich spóïek gieïdowych branĝy paliwowej, Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĂci 2015, tom 82 (138).

(8)

PrzechodzÈc do wymiarów dyskusji o finansjalizacji o bardziej uniwersalnym charakterze, naleĝy rozpoczÈÊ od kwestii definicyjnych i zakresowych. Literatu- ra, przede wszystkim zagraniczna, zawiera wiele róĝnych definicji finansjalizacji.

Èczy je wskazywanie szczególnej i rosnÈcej roli sfery finansowej oraz kryteriów finansowych w funkcjonowaniu ĝycia ekonomicznego i spoïecznego. Sfera finan- sowa z tradycyjnej roli wspomagania i uzupeïniania sfery realnej staje siÚ wrÚcz dominujÈcym uczestnikiem ĝycia ekonomicznego i spoïecznego. Przy tym moĝna ibnaleĝy rozróĝniaÊ finansjalizacjÚ w wÈskim i szerokim znaczeniu.

W wÈskim znaczeniu finansjalizacja kojarzona jest przede wszystkim z rosnÈ- cym znaczeniem dziaïalnoĂci finansowej w aktywnoĂci podmiotów ekonomicznych o charakterze nie finansowym. KonsekwencjÈ tego jest zmiana strumieni docho- dów, w których coraz wiÚkszy udziaï majÈ dochody czerpane wïaĂnie z dziaïalnoĂci finansowej, a nie z tradycyjnie rozumianej dziaïalnoĂci operacyjnej i inwestycyjnej.

Zarówno w polskiej literaturze, jak i zagranicznej, przytaczane sÈ róĝne, acz co prawda gïównie odwoïujÈce siÚ do doĂwiadczeñ gospodarki amerykañskiej, dane ilustrujÈce rosnÈcÈ rolÚ aktywnoĂci finansowej w organizacjach, które kojarzone sÈ przede wszystkim z dziaïaniami ze sfery realnej¹⁶.

Finansjalizacja w wÈskim znaczeniu jest na ogóï traktowana jako jeden z – ibto wcale nie najwaĝniejszych przejawów – finansjalizacji sensu largo. To wïaĂnie wy- razem finansjalizacji sensu largo sÈ przytoczone wczeĂniej zjawiska. W szerokim znaczeniu finansjalizacja to wskazywany juĝ proces autonomizacji sfery finansowej wbrelacji do sfery realnej, a nawet uzyskiwania nadrzÚdnoĂci tej pierwszej w stosunku do drugiej. W ramach finansjalizacji rynki finansowe oraz elity finansowe uzyskujÈ coraz wiÚkszy wpïyw na politykÚ ekonomicznÈ (w wymiarze mikroekonomicznym na poziomie poszczególnych firm i wbwymiarze makroekonomicznym), jak i efekty gospodarowania¹⁷. Dla czÚĂci badaczy finansjalizacja jest Ăwiadectwem nowego studium kapitalizmu okreĂlanego mianem kapitalizmu finansowego, kapitalizmu rentierskiego, bankokracji czy teĝ kapitalizmu „odcinania kuponów”¹⁸. W nawiÈzaniu do tradycji keynesowskiej niekiedy pisze siÚ teĝ o kapitalizmie ka- synowym.

Kolejny moĝliwy wymiar dyskusji o finansjalizacji to wymiar historyczny. Finan- sjalizacja wyraěnie nasiliïa siÚ w ostatnich dekadach dwudziestego wieku i poczÈt-

16 Ö. Orhangazi, Finacialization and the US Economy, Edward Elgar, Northamptom, MA, 2008, USA. A. ZÈbkowicz, Wzrost znaczenia dochodów z operacji finansowych w korporacjach nie- -finansowych (financialization) – kontekst instytucjonalny, „Organizacja i Kierowanie” 2009, nrb2.

17 G.A. Epstein (red.), Financialisation and the World Economy, Edward Elgar Pub, London 2006;

E. Stockhammer, Finacialisation and the slowdown of accumulation, Cambridge Journal of Economics 2004, vol. 28/5; R. Boyer, Is a finance-led…, op. cit.

18 J. Froud, C. Haslam, S. Johal, K. Williams, Financialisation and the coupon pool, „Gestão &

produção” 2001, vol. 8/3.

(9)

ku wieku dwudziestego pierwszego. Musi jednak pojawiÊ siÚ pytanie o historyczne korzenie czy teĝ poczÈtki tego zjawiska. Z tego punktu widzenia moĝliwe sÈ dwa spojrzenia. Jedno polega na postrzeganiu finansjalizacji jako zjawiska o dïugiej historii wiÈĝÈcej siÚ z wystÚpujÈcymi na przestrzeni dziejów przejawami uzyskiwania nadrzÚdnoĂci dziaïañ w sferze finansowej i kreowania na tej drodze bogactwa wobec aktywnoĂci w sferze realnej. W tle tego typu analiz jest kojarzone z Ary- stotelesem rozróĝnianie ekonomii i chrematystyki. IstotÈ tej pierwszej miaïo byÊ powiÚkszanie bogactwa poprzez sïuĝÈce zaspokajaniu potrzeb dziaïania w sferze realnej. Z kolei chrematystyka wiÈĝe siÚ z ideÈ powiÚkszania bogactwa jako celu samego w sobie, gïównie za pomocÈ tego, co moĝna by okreĂliÊ mianem spekulacji finansowych.

WĂród licznych przytaczanych historycznych przejawów finansjalizacji szczegól- nie czÚsto analizowany jest przypadek Hiszpanii w wiekach XVI i XVII. Napïyw kruszców z Ameryki, z których bito monety doprowadziï do tego, ĝe w Hiszpanii rozprzestrzeniïa siÚ swoista wiara, ĝe pieniÈdz i sam obrót nim sÈ autonomicz- nym ibgwarantujÈcym sukces ěródïem bogactwa i rozwoju¹⁹. Tak zwane kryzysy hiszpañskie XVII wieku bardzo szybko wykazaïy, ĝe ani pieniÈdz ani papiery war- toĂciowe i obrót nimi nie sÈ w stanie zastÈpiÊ normalnej aktywnoĂci w sferze realnej. Wbtym kontekĂcie warto wróciÊ do wskazywanego juĝ problemu serwicyzacji (takĝe poprzez rozwój sektora finansowego) najbardziej rozwiniÚtych gospodarek.

Czy rzeczywiĂcie moĝna przyjÈÊ, ĝe nie ma ĝadnego znaczenia, czy 10% PKB jest uzyskiwane w ramach usïug zwiÈzanych z sektorem finansowym czy dziÚki dziaïa- niom zwiÈzanym z produkcjÈ dóbr w ich postaci materialnej? Czy Ăwiat, w którym – trywializujÈc i upraszczajÈc – Chiny miaïyby produkowaÊ towary a Ameryka dolary moĝe funkcjonowaÊ w dïuĝszej perspektywie historycznej? Ostatni kryzys wskazuje na to, ĝe nie.

Historyczne przejawy finansjalizacji niekiedy kojarzone sÈ z wszelkimi przy- kïadami narastania i pÚkania baniek spekulacyjnych zarówno w sferze finansowej jak ib realnej, od sïynnej bañki tulipanowej z XVII wieku poczÈwszy. Nawet jednak ograniczajÈc siÚ tylko do baniek spekulacyjnych o charakterze finansowym, stawianie znaku równoĂci miÚdzy tym zjawiskiem a finansjalizacjÈ trudno byïoby zaakceptowaÊ. Albowiem klasyczne bañki spekulacyjne w sferze finansowej to po- jawiajÈca siÚ co pewien czas sytuacja inflacji cen aktywów finansowych. Z kolei finansjalizacja to dïugookresowa tendencja do zmiany roli sfery finansowej w gospodarce. Wymienione powyĝej zjawiska nasiliïy siÚ szczególnie w ostatnim ÊwierÊ- wieczu XX wieku i dlatego wïaĂnie ta druga perspektywa dyskusji o finansjalizacji jest najczÚĂciej wykorzystywana. Tym co stanowi o zasadniczej róĝnicy miÚdzy finansjalizacjÈ zbniekiedy juĝ bardzo historycznie odlegïej przeszïoĂci a jej wspóï- czesnÈ postaciÈ, jest zakres i skala zjawisk spekulacyjnych oraz – co bardzo waĝne

19 M. Barbaruk, Hiszpañski „kryzys” XVII wieku, Historia – Kultura – Globalizacja 2010, nr 8.

(10)

– istota tychĝe zjawisk. Tradycyjna spekulacja oparta byïa w znacznej mierze na wykorzystywaniu arbitraĝu. Natomiast wspóïczesna spekulacja wiÈĝe siÚ obwiele bardziej z inflacjÈ aktywów finansowych i powstawaniem baniek spekulacyjnych obfinansowym charakterze²⁰.

NastÚpny z wartych wskazania wymiarów dyskusji o finansjalizacji to wymiar geograficzno-kulturowy. W ramach tego wymiaru dyskusji o finansjalizacji moĝna dodatkowo wyróĝniÊ dwa podobszary, czy teĝ dwa aspekty analizy. Oba podobszary wiÈĝÈ siÚ z kwestiÈ powszechnoĂci i zasiÚgu kulturowo-geograficznego finansjalizacji. Pierwszy podobszar dotyczy moĝliwoĂci spojrzenia na finansjalizacjÚ albo jako na zjawisko dotyczÈce konkretnych gospodarek, a zwïaszcza tych o cechach

„financially sophisticated economies”, albo jako zjawisko de facto powszechne we wspóïczesnym Ăwiecie, co nie znaczy, ĝe we wszystkich gospodarkach wystÚpujÈce z takim samym nasileniem i z tymi samymi przejawami. Drugi moĝliwy podobszar dyskusji o finansjalizacji w odniesieniu do kwestii geograficzno-kulturowych wiÈ- ĝe siÚ z pytaniem, czy jest to szczególna cecha zwïaszcza gospodarek zwiÈzanych zbtradycjÈ europejsko-chrzeĂcijañskÈ, czy teĝ moĝna postrzegaÊ finansjalizacjÚ jako zjawisko ponadkulturowe.

Niektórzy analitycy zwiÈzani przede wszystkim z tradycjÈ muzuïmañskÈ skïon- ni sÈ do traktowania finansjalizacji jako zjawiska typowego gïównie dla gospodarek i spoïeczeñstw zwiÈzanych z tradycjÈ judaistycznÈ i/lub chrzeĂcijañskÈ. Wycho- dzÈc od konstatacji o braku wĂród banków dotkniÚtych konsekwencjami ostatniego kryzysu banków islamskich, starajÈ siÚ wykazaÊ, ĝe to wïaĂnie konserwatywne reguïy dziaïania wynikajÈce z tradycji koranicznej, w najwiÚkszym uproszczeniu sprowadzajÈcej siÚ do zakazu posïugiwania siÚ procentem w rozumieniu odsetek od depozytów, kredytów i efektów spekulacji finansowej, staïy siÚ swoistÈ tarczÈ ochronnÈ²¹. Instytucje finansowe deklarujÈce dziaïanie zgodne zb reguïami isla- mu nie mogÈ ani pobieraÊ, ani udzielaÊ procentu, a gromadzone Ărodki pieniÚĝ- ne powinny byÊ wykorzystywane do inwestowania w sferze realnej. Z kolei Tora dopuszcza pobieranie procentu od nie-¿ydów, zabraniajÈc zarazem stosowania go wbtransakcjach miÚdzy ¿ydami. ChrzeĂcijañstwo zaakceptowaïo ideÚ procentu, ale chociaĝby poprzez ideÚ tak zwanych banków poboĝnych podkreĂlano róĝnicÚ miÚ- dzy procentem jako przejawem tego, co w tradycji ĂwiÚtego Tomasza z Akwinu moĝna by potraktowaÊ jako wyraz ceny sprawiedliwej, a pogoniÈ za zyskiem czer- panym z samego obrotu pieniÈdzem, co kojarzono z lichwÈ. Zarówno zapisy Tory, jak i oparte na PiĂmie ¥wiÚtym wykïadnie obowiÈzujÈce w Ăwiecie chrzeĂcijañskim, w sferze Ăwieckiej podlegaïy reinterpretacjom jak najbardziej zrozumiaïym w kon-

20 S. Knafo, Liberalisation and the Political Economy of Financial Bubbles, „Competition & Chan- ge” 2009, vol. 13, No. 2.

21 F. Khan, Word Financial Crisis: Lessons from Islamic Economics, http://twocircles.ne- t/2008oct11/world_financial_crisis_lesson_form_islamic_economics.html (dostÚp: 09.08.2017).

(11)

tekĂcie zmian zachodzÈcych w Ăwiecie, acz zarazem coraz bardziej uelastyczniajÈ- cym reguïy dotyczÈce posïugiwania siÚ pieniÈdzem nie tylko w roli Ărodka wymiany czy w funkcji pïatniczej.

Niezaleĝnie od sporów o kontekst religijny zjawisk gospodarczych, a w tym finansjalizacji, naleĝy zauwaĝyÊ, ĝe wspóïczesna kultura masowa, której gïówne oĂrodki znajdujÈ siÚ w krajach, które moĝna by zaliczyÊ do grupy dojrzaïych finansowo gospodarek, upowszechnia doĂÊ wyraěnie hedonistycznÈ wizjÚ ĝycia, wbktó- rej rentierstwo, tradycyjnie bardzo wstrzemiÚěliwie, a nawet ěle oceniane przez ekonomistów, jest oznakÈ sukcesu i wzorem godnym naĂladowania. Idea rentier- stwa sprzyja finansjalizacji zwïaszcza w sytuacji, gdy stopa zwrotu z inwestycji czy czystej spekulacji finansowej, przy caïym ryzyku temu towarzyszÈcemu, jest czÚsto zdecydowanie wyĝsza od tej moĝliwej do uzyskania z tradycyjnie rozumianej dziaïalnoĂci inwestycyjnej, czy tym bardziej dziÚki dochodom z pracy najemnej.

Kolejny wymiar dyskusji o finansjalizacji to wymiar doktrynalny. Jak juĝ pisa- no we wstÚpie, poczÈtkowo finansjalizacja byïa gïównie przedmiotem zaintereso- wañ badaczy z krÚgu szczególnie radykalnych odïamów ekonomii heterodoksyjnej, których ïÈczyï zdecydowanie krytyczny stosunek do doktryny neoliberalnej i dla których finansjalizacja to przejaw fundamentalnej zawodnoĂci rynku i sïaboĂci pañ- stwa jako regulatora. Autorzy najbardziej radykalnych koncepcji z krÚgu ekonomi- stów heterodoksyjnych uwaĝajÈ, ĝe finansjalizacja jest wrÚcz zwiastunem „jesieni”

kapitalizmu (co nie znaczy, ĝe gospodarki rynkowej) oraz ksztaïtowania siÚ kompleksu finansowo-politycznego, który swoimi wpïywami i znaczeniem przekracza rolÚ dawnego kompleksu militarno-przemysïowego²². EkonomiĂci nawiÈzujÈcy do tradycji marksowskiej skïonni sÈ pisaÊ o monopolistyczno-finansowym stadium gospodarki kapitalistycznej²³. Finansjalizacja ma byÊ takĝe jednym z przejawów prze- chodzenia od demokracji do plutokracji, czyli rzÈdów pieniÈdza i jego dysponentów.

W przeciwieñstwie do keynesistów i innych reprezentantów szeroko rozumianej ekonomii heterodoksyjnej, ortodoksyjni reprezentanci ekonomii gïównego nurtu zwiÈzanego z tradycjÈ neoklasycznÈ traktujÈ to co skïada siÚ na finansjalizacjÚ jako przejawy pewnych naturalnych zmian zachodzÈcych w ramach gospodarki rynkowej nie dajÈce podstaw do istotnej rewizji paradygmatów oraz konstrukcji teoretycznych i modelowych. Poniewaĝ w modelu neoklasycznym i jego pochodnych zakïócenia w dziaïaniu rynku mogÈ mieÊ w zasadzie tylko charakter egzogeniczny, to nie dziwi, ĝe wspomniana grupa ekonomistów szuka przyczyn takich zjawisk jak ostatni kryzys przede wszystkim w psujÈcych rynek dziaïaniach pañstwa.

22 R.B. Freeman, It’s financialization…, op. cit.; E. MÈczyñska, Czy to staroĂÊ?, „Gazeta Banko- wa”, 07.04.2009.

23 J.B. Foster, The Financialization of Capitalizm, „Monthly Review” 2007, vol. 58/11; G. Isaacs, Contemporary Financialization: A Marxian Analysis, „Journal of Political Inquiry” 2011, nr 4.

(12)

¥ciĂle z wymiarem doktrynalnym dyskusji o finansjalizacji wiÈĝe siÚ spojrze- nie na finansjalizacjÚ w wymiarze ustrojowym. Dla badaczy z krÚgu krytycznego wobec neoliberalizmu finansjalizacja jest jednym z gïównych przejawów sïaboĂci kapitalizmu w tej wersji ustrojowej, a zarazem przejawem zjawisk, które mogÈ prowadziÊ do radykalnych zmian ustrojowych zwiÈzanych z epokÈ postliberalnÈ (korporatokracja, plutokracja)²⁴. Symbolem neoliberalizmu w sferze praktyki sta- ïy siÚ thatcheryzm, czyli polityka zapoczÈtkowana w Wielkiej Brytanii w okresie rzÈdów Margaret Thatcher, oraz reaganomika, czyli polityka z okresu, gdy w USA prezydentem byï Ronald Reagan. Obie polityki, czy wrÚcz filozofie dotyczÈce reguï ĝycia ekonomicznego, odwoïywaïy siÚ do idei powrotu do korzeni gospodarki rynkowej, w której zasadniczÈ rolÚ powinna odgrywaÊ samoregulacja rynkowa przy bardzo ograniczonej obecnoĂci pañstwa, odpowiedzialnego przede wszystkim za stwarzanie i umacnianie ram instytucjonalnych niezbÚdnych dla rozwoju aktyw- noĂci gospodarczej sektora prywatnego. Warto takĝe przypomnieÊ, ĝe w USA, choÊ po do pewnego stopnia kontynuatorze polityki Ronalda Reagana jakim byï George H.W. Bush, wïadzÚ przejÈï wywodzÈcy siÚ zbPartii Demokratycznej Bill Clinton, nie oznaczaïo to zerwania z ideami neoliberalnymi. To wïaĂnie za rzÈdów B. Clintona w 1999 roku uchylono przyjÚty wb1933 roku Glass-Steagall Act, w najwiÚkszym uproszczeniu zabraniajÈcy ïÈczenia bankowej dziaïalnoĂci inwestycyjnej z trady- cyjnÈ bankowoĂciÈ kredytowo-depozytowÈ. Uchylenie Glass-Steagall Act jest doĂÊ powszechnie oceniane jako jedno ze ěródeï ostatniego kryzysu finansowego, a zarazem jako dziaïanie wyraěnie sprzyjajÈce nasileniu siÚ finansjalizacji²⁵.

Ostatni z wymiarów dyskusji o finansjalizacji wiÈĝe siÚ z pytaniem o w szcze- gólnoĂci warte pogïÚbionych analiz zagadnienia dotyczÈce finansjalizacji badanej wbkontekĂcie fundamentalnych zjawisk spoïeczno-gospodarczych. Jak juĝ wspomi- nano, ciÈgle jeszcze maïo jest analiz, w których podejmowana byïaby próba empirycznej weryfikacji róĝnego rodzaju hipotez odnoszÈcych siÚ do przebiegu finansjalizacji w róĝnych gospodarkach oraz jej wpïywu na efekty gospodarowania i ich podziaï. Chodzi na przykïad o takie kwestie, jak wpïyw finansjalizacji na wzrost go- spodarczy, a w tym pytanie, które w najwiÚkszym uproszczeniu moĝna sprowadziÊ do tego, czy moĝe byÊ „za duĝo finansów”²⁶ oraz wpïyw finansjalizacji na dobrobyt

24 D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Instytut Wydawniczy KsiÈĝka i Prasa, Warszawa 2008; D.M. Kotz, Neoliberalism and Finacialization, http: //people.umass.edu/dmkotz/ Neolib_

and_Fin 08_03.pdf (dostÚp: 09.08.2017); J. ¿yĝyñski, Neoliberalizm jako strukturalna przyczyna kryzysu a poszukiwanie dróg naprawy, „Ekonomista” 2009, nr 2.

25 J. Petras, The Third Way, Myth and Reality, „Monthly Review” 2000, Vol. 51, Issue 10 (March).

26 J.-L. Arcand, E. Berkes, U. Panizza, Too Much Finance?, IMF Working Paper 2012, WP/12/161;

J. Assa, Financialization and its Consequences: the OECD Experience, „Finance Research”

2012, vol. 1, No. 1; S.G. Cecchetti, E. Kharroubi, Reassessing the impact of finance on growth, BIS Working Papers 2009, No. 381; D. Tomaskovic-Devey, K.-H. Lin, N. Meyers, Did financia- lization reduce economic growth?, Socio-Economic Review 2015, 13(3).

(13)

spoïeczny, a w tym zwiÈzki miÚdzy finansjalizacjÈ a tzw. efektem bogactwa oraz na analizie wpïywu finansjalizacji na zabezpieczenie emerytalne²⁷. Znacznie bardziej pogïÚbionych studiów wymaga kwestia roli pañstwa w Ăwiecie dojrzaïej finansjalizacji²⁸. Naleĝaïoby takĝe poĂwiÚciÊ wiÚcej uwagi analizom, wbktórych finansjaliza- cjÚ uwzglÚdniano by wbramach dyskusji o pewnych koncepcjach funkcjonujÈcych wbramach ekonomii gïównego nurtu, czy gïównej skïadowej ekonomii heterodoksyjnej, czyli keynesismu²⁹. Wreszcie na zasadzie pro domo sua warto byïoby rozwinÈÊ badania odnoszÈce siÚ do specyfiki finansjalizacji w realiach takich gospodarek jak polska, które funkcjonowaïy w przeszïoĂci w warunkach nie rynkowych i które nie- wÈtpliwie trudno uznaÊ za gospodarki dojrzaïe finansowo³⁰. Nie moĝna takĝe nie zwróciÊ uwagi na fakt, ĝe finansjalizacja szczególnie uwypukla potrzebÚ integra- cji rozwaĝañ o sferze finansowej i sferze realnej. Wyróĝnianie, charakterystyczne miÚdzy innymi dla oficjalnej klasyfikacji dyscyplin w ramach nauk ekonomicznych w Polsce, ekonomii i odrÚbnie finansów, ma oczywiĂcie istotne uzasadnienie, ale nie moĝe oznaczaÊ utraty z pola widzenia tego, ĝe nie da siÚ zrozumieÊ zjawisk zachodzÈcych we wspóïczesnej gospodarce realnej bez odwoïañ do dyskusji o sferze finansowej, ale z kolei finansowy wymiar gospodarowania nie moĝe byÊ traktowany jako cel sam w sobie, bez powiÈzania z fundamentami zbzakresu sfery realnej.

Na bardziej pogïÚbionÈ odpowiedě w kontekĂcie wspóïczesnej finansjalizacji, ab zarazem budowy scenariuszy przyszïoĂci, oczekujÈ równieĝ takie kwestie, jak podnoszone juĝ wczeĂniej pytanie, czy Ăwiat, w którym (umownie) Ameryka bÚdzie produkowaÊ dolary, a Chiny towary, moĝe istnieÊ i trwaÊ? Trzeba takĝe pogïÚbiÊ studia zwiÈzane z pytaniem, czy finansjalizacja to tylko wyraz naturalnej ewolu-

27 M. Ratajczak, Finansyzacja i jej wpïyw na dobrobyt spoïeczny, [w:] U. Zagóra-Jonszta, R. PÚciak (red.), Dokonania wspóïczesnej myĂli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojÚcia dobrobytu, Zeszyty Naukowe Wydziaïowe Uniwersytetu Ekonomicznego wbKatowicach 2012, nr 103; A.D. Dixon, V.-P. Sorsa, Institutional Change and the Financialisation of Pensions in Europe, „Competition

& Change” 2009, vol. 13, No. 4; Ö. Onaran, E. Stockhammer, L. Grafl, Financialization, income distribution, and aggregate demand in the USA, Discussion Paper 2010, No. 136, Department of Economics and Statistics Middlesex University Business School; A. Martin, H. Kersley, T.bGre- enham, Inequality and financialisation. A dangerous mix, Friedrich Ebert Stiftung – New Economics Foundation 2015.

28 A.D. Goldsmiths, C. Walsh, The Role of the State in the Financialisation of the UK Economy, Political Studies 2015, May; I. Hardie, Financialization and Government Borrowing Capacity in Emerging Markets, PalgraveMacMillan, Houndmills 2012.

29 A. Bhaduri, Financialization in the Light of Keynesian Theory, „PSL Quarterly Review” 2011, vol.b64, No. 256; S. Ryoo, P. Skott, Financialization in Kaleckian economies with and without labor constraints, Working Paper 2008-05, Department of Economics, Univeristy of Massachu- setts Amherst.

30 G. GoïÚbiowski, P. Szczepankowski, Finansyzacja gospodarki…, op. cit.; R. Sahay, M. oihák, P. N’Diaye, A. Barajas, R. Bi, D. Ayala, Y. Gao, A. Kyobe, L. Nguyen, Ch. Saborowski, K. Svi- rydzenka, S.R. Yousefi, Rethinking Financial Deepening: Stability and Growth in Emerging Markets, IMF Staff Discussion Note 2015, SDN/15/08.

(14)

cji kapitalizmu, czy teĝ wyraz zmierzchu kapitalizmu lub okreĂlonego etapu jego rozwoju (liberalizm, dominacja niewidzialnej rÚki, bardzo ograniczona rola pañ- stwa, deregulacja)? NawiÈzujÈc do podnoszonego wczeĂniej wÈtku ustrojowego, warto dyskutowaÊ, czy swoisty efekt wahadïa moĝe doprowadziÊ do zastÈpienia polityki opartej na zaïoĝeniach neoliberalizmu silnie populistycznymi neoetaty- zmem i neomerkantylizmem i czy taka zmiana sprzyjaïaby dalszemu nasilaniu siÚ finansjalizacji? I wreszcie, czy dostrzegajÈc róĝne negatywne konsekwencje finansjalizacji powinniĂmy widzieÊ Ăwiat ekonomiczny w kategoriach wyboru miÚdzy niewidzialnÈ rÚkÈ (rynku) a widzialnÈ rÚkÈ pañstwa, czy uznajÈc, ĝe rynek wolny to nie to samo co rynek nie regulowany pytaÊ o to, ile i jakiego rynku, tudzieĝ, ile ibjakiego pañstwa?

PODSUMOWANIE

Finansjalizacja, jak juĝ na to zwracano uwagÚ, z pojÚcia w jakiejĂ mierze niszo- wego i kojarzonego z niekiedy radykalnymi odïamami ekonomii heterodoksyjnej staïa siÚ, wraz z ostatnim kryzysem, pojÚciem popularnym i coraz czÚĂciej trak- towanym jako odzwierciedlenie pewnej istotnej cechy wspóïczesnego kapitalizmu, zwïaszcza w gospodarkach, które moĝna by uznaÊ za speïniajÈce cechy gospodarek dojrzaïych finansowo. Poniewaĝ, jak juĝ wczeĂniej wspomniano, ostatni kryzys finansowy byï ostatnim tylko w rozumieniu przeszïoĂci, a nie z punktu widzenia przyszïoĂci, warto podejmowaÊ dalsze studia dotyczÈce finansjalizacji po to, by nie aspirujÈc do tego, ĝe uda siÚ dokïadnie przewidzieÊ, kiedy kryzys nastÈpi ibzbjakÈ siïÈ, byÊ lepiej do niego przygotowanym. OczywiĂcie finansjalizacja, jakÈ do tej pory znamy, a w tym w postaci okreĂlonej w artykule mianem dojrzaïej, bÚdzie podlegaÊ ewolucji, której przebieg trudno byïoby w tej chwili prognozowaÊ. Nie oznacza to jednak, ĝe nie warto analizowaÊ finansjalizacji w jej dotychczasowej postaci ibzbuwzglÚdnieniem jej dotychczasowego przebiegu. Albowiem bez wiedzy o przeszïoĂci trudniej zrozumieÊ teraěniejszoĂÊ i podejmowaÊ decyzje dotyczÈce przyszïoĂci³¹. Nauki ekonomiczne muszÈ siÚ zmieniaÊ wraz ze zmianami bÚdÈcego przedmiotem ich zainteresowañ Ăwiata i to nie tylko w jego gospodarczym wymiarze. Zmian w Ăwiecie ekonomicznym nie da siÚ przy tym postrzegaÊ jako opartych

31 Jak sïusznie napisano w tekĂcie towarzyszÈcym wznowieniu esejów jednej z najwaĝniejszych postaci teorii zarzÈdzania, ale zarazem bardzo dobrego znawcy ekonomii Petera Druckera:

„…menedĝer musi obecnie funkcjonowaÊ w centrum burzy istotnych spoïecznych zmian, które wbsposób zasadniczy przeobraĝajÈ relacje miÚdzy gospodarkÈ, biznesem, politykÈ i konsumen- tami. Zrozumienie tych wszystkich zmian i zarzÈdzanie w ramach nich wymaga pewnej per- spektywy, która wykracza poza „tu i teraz” w stronÚ okreĂlenia, jak siÚ tu znaleěliĂmy i dokÈd zmierzamy”. [P. Drucker, Toward the Next Economics and Other Essays, Harvard Business Press 2010].

(15)

na ideach uniformizmu, liniowoĂci czy progresywizmu, a tym bardziej finalizmu.

Tak dïugo, jak bÚdzie istniaï znany nam Ăwiat, nie ma i nie bÚdzie koñca historii takĝe w sferze zjawisk ekonomicznych, a co za tym idzie nie ma i nie bÚdzie koñca przeobraĝeñ nauk ekonomicznych takĝe w obszarze studiów nad finansjalizacjÈ.

Streszczenie

Celem artykuïu jest próba przestawienia najistotniejszych, zdaniem autora, moĝliwych wymiarów dyskusji o finansjalizacji. W opracowaniu, w którym wbpierw- szej czÚĂci zawarto krótkÈ charakterystykÈ tego, co moĝna okreĂliÊ mianem doj- rzaïej finansjalizacji, zaprezentowano siedem zasadniczych obszarów dyskusji obfinansjalizacji. Pierwszy to majÈce wymiar lokalny kwestie semantyczne zwiÈzane z tïumaczeniem na jÚzyk polski angielskiego terminu financialization. Kolejne wymiary czy teĝ obszary dyskusji o finansjalizacji wyróĝnione w artykule majÈ wymiar uniwersalny i dotyczÈ takich kwestii, jak: definicja finansjalizacji ibokre- Ălanie jej zakresu, zakres historyczny dyskusji o finansjalizacji, wymiar geograficzno-kulturowy finansjalizacji oraz wymiary doktrynalny i ustrojowy tego zjawiska.

Wb ramach dyskusji o finansjalizacji wskazano takĝe szczególnie istotne obszary badañ wymagajÈce dalszych pogïÚbionych studiów, a w tym prób empirycznej weryfikacji formuïowanych w literaturze hipotez.

Sïowa kluczowe: finansjalizacja, gospodarka, kryzys

Abstract

Paper’s main goal is to present the most important elements of discussion on financialization. Paper starts with a short characteristic of mature finacialization.

Next, seven fundamental elements of discussion on financialization have been presented. First one has semantic and local character and it concerns polish translation of English term. Other elements are: definition and interpretation of financialization, historic dimension of financialization, geographical and cultural scope of financialization, and doctrinal foundation of discussion on financialization.

Main elements of future studies needed on financialization are also presented.

Key words: financialization, economy, crisis

(16)

Bibliografia

Andreou A., The rise of money trading has made our economy all mud and no brick, the guardian, 20 november 2013, https://www.theguardian.com/commentisfree/

2013/nov/20/money-trading-economy-foreign-exchange-markets-economy (dostÚp:

23.09.2017).

Arcand J.-L., Berkes E., Panizza U., Too Much Finance?, IMF Working Paper 2012, WP/12/161.

Assa J., Financialization and its Consequences: the OECD Experience, „Finance Re- search” 2012, vol. 1, No. 1.

Barbaruk M., Hiszpañski „kryzys” XVII wieku, Historia – Kultura – Globalizacja 2010, nr 8.

Bhaduri A., Financialization in the Light of Keynesian Theory, „PSL Quarterly Review”

2011, vol. 64, No. 256.

Boyer R., Is a finance-led growth regime a viable alternative to Fordism? A preliminary analysis, „Economy and Society” 2000, vol. 29/1.

Cecchetti S.G., Kharroubi E., Reassessing the impact of finance on growth, BIS Working Papers 2009, No. 381.

Dixon A.D., Sorsa V.-P., Institutional Change and the Financialisation of Pensions in Europe, „Competition & Change” 2009, vol. 13, No. 4.

Drucker P., Toward the Next Economics and Other Essays, Harvard Business Press 2010.

Epstein G.A. (red.), Financialisation and the World Economy, Edward Elgar Pub, Lon- don 2006.

Financiarisation de l’economie et capitalisme financier, 2007, http://www.lexinter.net/

JF/financiarisation_de_l’economie.htm (dostÚp: 23.09.2017).

Foster J.B., The Financialization of Capitalizm, „Monthly Review” 2007, vol. 58/11.

Freeman R.B., It’s financialization!, „International Labour Review” 2010, vol. 149, No.b2.

Froud J., Haslam C., Johal S., Williams K., Shareholder value and financialisation:

consultancy promises, management moves, „Economy and Society” 2000, vol. 29/1.

Froud J., Haslam C., Johal S., Williams K., Financialisation and the coupon pool, „Gestão

& produção” 2001, vol. 8/3.

Goldsmiths A.D., Walsh C., The Role of the State in the Financialisation of the UK Eco- nomy, „Political Studies” 2015, May.

GoïÚbiowski G., Szczepankowski P., Finansyzacja gospodarki krajów Europy ¥rodkowo- -Wschodniej, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2015, nr 4.

Hardie I., Financialization and Government Borrowing Capacity in Emerging Markets, PalgraveMacMillan, Houndmills 2012.

Harvey D., Neoliberalizm. Historia katastrofy, Instytut Wydawniczy KsiÈĝka i Prasa, Warszawa 2008.

(17)

Isaacs G., Contemporary Financialization: A Marxian Analysis, „Journal of Political Inquiry” 2011, nr 4.

Khan F., Word Financial Crisis: Lessons from Islamic Economics, http://twocircles.

net/2008oct11/world_financial_crisis_lesson_form_islamic_economics.html (dostÚp:

09.08.2017).

Knafo S., Liberalisation and the Political Economy of Financial Bubbles, „Competition

& Change” 2009, vol. 13, No. 2.

Kotz D.M., Neoliberalism and Finacialization, http: //people.umass.edu/dmkotz/ Neo- lib_and_Fin 08_03.pdf (dostÚp: 09.08.2017).

Lazonick W., From Innovation to Financialization: How Shareholder Value Ideology is Destroying the US Economy, University of Massachusetts and The Academic- Industry Research Network, http://www.theairnet.org/files/research/lazonick/

Lazonick%20Innovation%20Financialization%2020110616.pdf (dostÚp: 23.09.2017).

MÈczyñska E., Czy to staroĂÊ?, „Gazeta Bankowa”, 07.04.2009.

Martin A., Kersley H., Greenham T., Inequality and financialisation. A dangerous mix, Friedrich Ebert Stiftung – New Economics Foundation 2015.

Maverick J.B., How big is the derivatives market?, Investopedia, 15 may 2017, http://

www.investopedia.com/ask/answers/052715/how-big-derivatives-market.asp (dostÚp:

23.09.2017).

Minsky H.P., The Financial Instability Hypothesis, The Jerome Levy Economics Insti- tute of Bard College, Working Paper 1992, No. 74.

Onaran Ö., Stockhammer E., Grafl L., Financialization, income distribution, and aggre- gate demand in the USA, Discussion Paper 2010, No. 136, Department of Economics and Statistics Middlesex University Business School.

Orhangazi Ö., Finacialization and the US Economy, Edward Elgar, Northamptom, MA, 2008, USA.

Palley T.I., Financialization: What it is and Why it Matters, Political Economy Research Institute, Working Paper Series 2007, nr 153.

Petras J., The Third Way, Myth and Reality, „Monthly Review” 2000, Vol. 51, Issue 10 (March).

Polanyi Levitt K., The Great Financialization, wykïad z okazji otrzymania nagrody imie- nia Johna Kennetha Galbraitha, www.karipolanyilevitt.com, 22.07.2011.

Ratajczak M., Finansyzacja gospodarki, „Ekonomista” 2012, nr 3.

Ratajczak M., Finansyzacja i jej wpïyw na dobrobyt spoïeczny, [w:] U. Zagóra-Jonszta, R.bPÚciak (red.), Dokonania wspóïczesnej myĂli ekonomicznej. Egzemplifikacja pojÚ- cia dobrobytu, Zeszyty Naukowe Wydziaïowe Uniwersytetu Ekonomicznego wbKato- wicach 2012, nr 103.

Remlein M., Finansyzacja i jej skutki w sprawozdaniu finansowym polskich spóïek gieï- dowych branĝy paliwowej, Zeszyty Teoretyczne RachunkowoĂci 2015, tom 82 (138).

(18)

Ryoo S., Skott P., Financialization in Kaleckian economies with and without labor con- straints, Working Paper 2008-05, Department of Economics, Univeristy of Massa- chusetts Amherst.

Sahay R., oihák M., N’Diaye P., Barajas A., Bi R., Ayala D., Gao Y., Kyobe A., NguyenbL., Saborowski Ch., Svirydzenka K., Yousefi S.R., Rethinking Financial Deepening: Sta- bility and Growth in Emerging Markets, IMF Staff Discussion Note 2015, SDN/15/08.

Stockhammer E., Finacialisation and the slowdown of accumulation, „Cambridge Jour- nal of Economics” 2004, vol. 28/5.

Tomaskovic-Devey D., Lin K.-H., Meyers N., Did financialization reduce economic growth?, Socio-Economic Review 2015, 13(3).

ZÈbkowicz A., Wzrost znaczenia dochodów z operacji finansowych w korporacjach nie-fi- nansowych (financialization) – kontekst instytucjonalny, „Organizacja i Kierowanie”

2009, nr 2.

¿yĝyñski J., Neoliberalizm jako strukturalna przyczyna kryzysu a poszukiwanie dróg naprawy, „Ekonomista” 2009, nr 2.