I część
ROZWÓJ DZIECKA TRZYLETNIEGO 1. Ogólna charakterystyka trzylatka.
2. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa.
3. Rozwój emocjonalny i społeczny.
4. Sprawności komunikacyjne.
5. Moralność i osobowość dziecka.
6. Co potrafi trzylatek.
1. Ogólna charakterystyka trzylatka
W pracy z dziećmi trzyletnimi należy przede wszystkim liczyć się z dużą wrażliwością ich układu nerwowego oraz ze słabą wrażliwością na infekcje. Potrzebna jest zatem atmosfera pełna pogody i radości. Ważne jest również, aby dzieci jak najdłużej przebywały na
powietrzu o każdej porze roku.
Dzieci trzyletnie łatwo ulegają zmęczeniu lecz szybko regenerują swe siły. Na krótko również potrafią skupić się na jednym przedmiocie, stąd też krótkotrwały wysiłek należy przeplątać częstym odpoczynkiem, umożliwiającym zmianę pozycji ciała i zaspokajającym potrzebę ruchu. Ważnym zadaniem jest też przystosowanie dzieci do nowego środowiska, gdyż są one jeszcze egocentryczne, co utrudnia orientację w otoczeniu. Brak umiejętności samoobsługowych powoduje uzależnienie od pomocy dorosłych. Małe dzieci łatwo tracą poczucie bezpieczeństwa, które jest niezbędnym warunkiem równowagi psychicznej, dlatego ważna jest obserwacja jego zachowania, aby wiedzieć i orientować się kiedy potrzebna jest ingerencja, kogo trzeba ośmielić, kogo pocieszyć lub też zachęcić do zabawy.
Kontakty okolicznościowe z dziećmi występują podczas całego dnia przedszkolnego.
Obfitują one niejednokrotnie w różne nieprzewidziane sytuacje, na które trzeba umieć właściwie reagować. Gotowość do dzielenia z dziećmi ich przeżyć, poznawanie dziecięcych zainteresowań, przychodzenie z pomocą w razie potrzeby, sprawiedliwe rozstrzyganie sporów, wszystko to wychowuje dziecko, zbliża je do wychowawcy oraz umacnia poczucie bezpieczeństwa.
Pozostawiając dziecku możliwie dużo swobody, trzeba ją jednak ograniczyć wymaganiami racjonalnego trybu życia i koniecznością przestrzegania norm współżycia społecznego, gdyż atmosferę spokoju warunkuje ład i porządek w przedszkolu. Do tego niezbędne jest pewne zdyscyplinowanie dzieci zgodne z ich możliwościami rozwojowymi. Aby to osiągnąć należy ustalić najważniejsze zasady i zwyczaje obowiązujące w zabawie, we wzajemnym
współżyciu. Dobrą metodą są objaśnienia połączone z pokazami. Prace nauczycielki ułatwia naturalna skłonność małego dziecka do naśladownictwa, podatność na sugestie słowa.
Trzylatek chętnie podporządkowuje się wychowawcy stawiającemu wymagania w sposób łagodny ale stanowczy, bez okazanego zdenerwowania, które potem udzieliłoby się dziecku i wyzwalało w nim chęć przekory.
Kontakty małych dzieci z otoczeniem utrudnia ich mało komunikatywna mowa. Myślenie dopiero wchodzi w fazę konkretno - wyobrażeniową. Dlatego też nauczycielka nie powinna używać słów, które nie są dziecku jeszcze znane. Słowom powinno z reguły towarzyszyć działanie. Dzieci 3 - letnie interesują się bardzo wzajemną przynależnością np. dziecko łączy filiżankę ze spodkiem, lokomotywę z wagonem. Ułatwia to wdrażanie dziecka do
utrzymywania porządku np. lalki mieszkają w pokoiku dla lalek, a każdy wiesza swoje
ubranie na swoim znaczku. Małe dzieci chętnie bawią się samotnie lub we dwójkę. Nie potrafią jeszcze bawić się razem, choć chętnie obok siebie przebywają. Próby współdziałania w zabawie mają często charakter czysto zewnętrzny np. (sypanie piasku do tego samego wiaderka, zabawa zbiorowa w naśladowanie jadących samochodów.)
Zabawki przeznaczone dla trzylatków powinny występować w kilku egzemplarzach aby zmniejszyć okazje do ewentualnych sporów. Poza też zabawkami należy im też udostępnić materiał do rysowania i malowania.
2. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa.
W tym okresie kościec dziecka jest wrażliwy i giętki. Stawy cechuje duża ruchomość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe. Bardzo słaba jest też muskulatura. Włókna mięśniowe zawierają dużo wody, są wiotkie i cienkie, wskutek czego dziecko jest
niewytrzymałe na wysiłek fizyczny. Męczy je jednostajna pozycja oraz monotonny i dłużej trwający ruch.
Dla tych dzieci zorganizowane zajęcie nie powinno przekraczać 10 minut. Forma realizacji programu jest praca w małych grupach. Konieczne jest również przebywanie na świeżym powietrzu, a także możliwość odpoczynku w ciągu dnia. W tej fazie wieku łatwo może wytworzyć się wadliwa postawa ciała przy nierównomiernym rozkładzie ruchu i spoczynku.
3. Rozwój emocjonalny i społeczny.
Wiek ten cechuje wzbogacenie się i duże zróżnicowanie życia uczuciowego. Można zaobserwować w zachowaniu się dzieci takie uczucia jak: gniew, strach, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość. Te uczucia pojawiają się w sposób wyrazisty, gdyż dziecko nie umie maskować i tłumić swoich przeżyć uczuciowych. Uzewnętrzniają się one w zachowaniu, okrzykach i w słowach. Służą one do wyrażania emocji, których podłożem są z kolei potrzeby. W tej fazie życia przedszkolnego uczucia dzieci cechuje afektywność i impulsywność. Emocje silne gwałtowne choć krótkotrwałe, łatwo u dziecka powstają i wybuchają na zewnątrz. Często trwają tylko kilka minut, nagle powstają i nagle się kończą.
Dziecko przechodzi łatwo z jednego nastroju emocjonalnego w drugi, diametralnie od niego różny. Zmartwione i zapłakane, za chwile śmieje się i cieszy.
4. Sprawności komunikacyjne.
Pod koniec trzeciego roku życia wychowywane w sprzyjających warunkach
środowiskowych, mają już opanowane podstawy języka ojczystego i to zarówno od strony leksykalnej jak też gramatycznej. Oczywiście chodzi tu o praktyczną znajomość języka, które przejawia się w rozumieniu skierowanych do dziecka wypowiedzi innych osób.
Jednakże zasób słownictwa dziecka trzyletniego jest jeszcze niewielki a system gramatyczny nie w pełni poznany i utrwalony. Mowa w tym wieku ma przede wszystkim charakter sytuacyjny i synpraktyczny tj. dziecko nie przekracza na ogół w swych
wypowiedziach czynności bezpośrednio wykonywanych i osób z którymi pozostaje w danej chwili w kontakcie bezpośrednim.
5. Moralność i osobowość dziecka.
Rozwój moralny polega na przyswajaniu różnorodnych reguł form postępowania, i
zastosowaniu ich w stosunkach międzyludzkich. Dziecko stopniowo przyswajając sobie normy i reguły postępowania uczy się postępować zgodnie z nimi. Małe dziecko nie ma wrodzonego poczucia dobra i zła. Okres ten nazywany jest okresem anomii moralnej. W tym stadium moralności dziecko przyjmuje określone normy i zasady postępowania narzucone mu przez dorosłych. Przestrzega ich nie dlatego, że uważa zachowanie norm za wartościowe, lecz po to, by sprostać wymaganiom dorosłych, gdyż są oni dla dziecka bezwzględnym autorytetem i wzorem właściwego postępowania.
6. Co potrafi trzylatek.
- Trzylatek myje ręce i twarz, nie mocząc ubrania i wyciera je ręcznikiem, - Potrafi samodzielnie jeść, doskonali te umiejętność w zabawie lalkami,
- Stara się wyręczać dorosłych w prostych czynnościach, np. podaje różne przedmioty.
Wiele jednak zależy od tego:
- Na ile dorośli pozwalają dziecku na samodzielne choć niezdarne wykonywanie czynności samoobsługowych,
- W jakim stopniu dziecko zachęcane jest do radzenia sobie w sytuacjach życiowych, - Czy dorośli okazują mu radość, gdy upora się z wykonaniem czynności
samoobsługowych,
- Trzeba kształtować w dziecku poczucie odpowiedzialności za to co czyni,
- Zadbać o to, aby trzylatek respektował zasady dobrego zachowania w domu, w przedszkolu, w sklepie, itp.
- Skuteczne jest też rozwijanie u dziecka skłonności prowadzenia do końca wykonywanych czynności.
Ważne jest aby dorosły:
- Był przy dziecku i podtrzymywał w osiągnięciu celu: ma zachęcać, przypominać i podpowiadać, to co dziecko ma robić,
- Okazywać radość, gdy dziecko osiągnie cel, gdyż w ten sposób dziecko uczy się odczuwać zadowolenie z wykonywania czynności.
- Należy być cierpliwym i systematycznym, bo dziecko musi wiele razy wykonywać czynność nim ją opanuje a potem ćwiczyć, aby przybrała postać nawyku.
II część
mgr Marzena Bielecka
R OZWÓJ PSYCHOFIZYCZNY DZIECKA 3 - 4 LETNIEGO .
Okres przedszkolny zamyka się między 3 a 7 rokiem życia dziecka. Między tymi latami zachodzą typowe i charakterystyczne zmiany, zarówno w sposobie ujmowania, jak i przeżywania zjawisk otaczającego go świata. Zmiany te, mają przede wszystkim
charakter progresywny, następują w określonej kolejności i w określonym czasie oraz wzajemnie się warunkują.
M. Przetacznikowa mówi, iż okres tego rozwoju jest względnie jednolity, a w jego obrębie wyróżnia następujące fazy
fazę wczesną - 3 ÷ 4 lata;
fazę średnią - 4 ÷ 5,1/2 roku;
fazę późną - 5,1/2 ÷ 7 lat.
Dziecko w wieku przedszkolnym szybko rośnie i przybiera na wadze. Średnio 3 ÷ 4 latek waży 11 ÷ 18 kg i mierzy od 93 ÷ 107cm. Jego kościec jest giętki. Stawy cechuje duża ruchliwość. Muskulatura jest dość słaba, gdyż włókna mięśniowe zawierają zbyt dużo wody i są niezdolne do długotrwałych skurczów. Narządy wewnętrzne, serce i płuca pracują już wydajnie (około 30 oddechów na minutę). Doskonali się również funkcja i budowa układu nerwowego. Wraz z wiekiem wzrasta również zdolność do pracy komórek nerwowych, dzięki czemu dziecko może już dłużej odbierać bodźce zewnętrzne.
Rozwój fizyczny dziecka stanowi podłoże dla jego rozwoju sprawności ruchowej , przebiega w dwóch kierunkach. Pierwszy kierunek to rozwój umiejętności praktycznych, polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku. Drugi z wytyczonych kierunków to rozwój sprawności ruchowych wywodzący się z tak zwanych ruchów swobodnych i postawno - lokomocyjnych, które różnicują się w czynnościach chodu, biegu, skoku, wspinania, rzutu.
Przedszkolaka we wczesnej fazie charakteryzuje mała sprawność ruchowa, jego ruchy są mało skoordynowane, jest mało samodzielne w zakresie samoobsługi, dlatego niezbędna jest mu pomoc ze strony dorosłego. Dziecko biega na całych stopach, ma krótki krok. Trudnym zadaniem do wykonania są dla niego skoki, które w jego wykonaniu są raczej formą wydłużonego kroku. Zabawy z piłką, rzuty do celu, toczenie, chwytanie dają dopiero możliwość na kształcenie nowych czynności.
Młodszy wiek przedszkolny charakteryzuje się poznawaniem świata w sposób wielozmysłowy. Dziecko styka się ze światem przy wszelkich nadarzających się okazjach w toku działania sprawiającego, że czynne są wszystkie zmyły. Ciekawość poznawcza dziecka czteroletniego przekształca się w ciekawość skierowaną na określone fakty i zjawiska. Rozwój procesów poznawczych jest podstawą w tym okresie do rozszerzenia się orientacji dziecka w świecie. Spostrzeżenia malucha cechuje synkretyzm, czyli brak możliwości przeprowadzenia szczegółowej analizy spostrzeganego przedmiotu. Wyróżnia tylko cechy silne. Spostrzeżenia maja też wówczas ścisły związek z działaniem.
Opanowuje przedmiot manipulując nim, jego wyobrażenia są bierne, mimowolne, ma zdolność do rozgraniczenia świata realnego od fikcyjnego. Rozwój wyobrażeń wiąże się z pamięcią, która ma charakter mimowolny. Lepiej zapamiętują materiał prosty niż złożony ich pamięć jest nietrwała. Najbardziej typową formą jego myślenia jest myślenie sensoryczno - motoryczne. Jedynie podczas bezpośredniego kontaktu rozwiązuje proste zadania zarówno w płaszczyźnie manipulacyjnej jak i ruchowo - spostrzeżeniowej.
Podstawową formą aktywności jest zabawa. Zabawę 3 ÷ 4 - latka cechuje prostota i krótkotrwałość (od 10 do 15 minut). Dzieje się tak dlatego, gdyż uwaga dziecka w tym wieku jest mimowolna, tak samo jak jego pamięć. Rozpoczyna się burzliwy rozwój wyobraźni i fantazji, w związku z czym dziecko tworzy całe wymyślone światy wraz z towarzyszami zabaw i przyjaciół z którymi stale rozmawia i z którymi coś robi. Tematyka zabaw jest różnorodna, najczęściej zaczerpnięta jest z życia codziennego. Im bogatszy jest świat zewnętrzny, tym bogatsza staje się treść zabawy. Częstym tematem zabaw staje się zabawa w dom, szpital, sklep. Zabawę cechuje jeden wątek tematyczny składający się z kilku epizodów między którymi brak powiązań. Krótkotrwałość zabawy wynika z braku stałości uwagi, kiedy zostaje ona zakłócona na wskutek bodźca z zewnątrz np. obserwacji dorosłego wówczas zabawa zostaje natychmiast przerwana, a dziecko zachowuje się w sposób nienaturalny. Charakterystyczne dla tego typu zabaw jest włączanie w jej przebieg czynności motorycznych i manipulacyjnych tj. wydawanie odgłosów pociągu, stemplowanie, kłucie igłą. Często zdarza się iż dziecko manipulując przedmiotem " bada " materiał z którego jest on zrobiony.
Obok zabaw tematycznych występują u dzieci zabawy o charakterze konstrukcyjnym, które oprócz tego, że kształtują precyzję ruchów uczą także dzieci umiejętności planowania działań, jak i wytrwałości w dążeń do celu. Dziecko interesuje podczas zabawy sama czynność budowania a jego konstrukcje obierają formę dwuwymiarowych schodków, bramek i mostków. Dzieci 3 ÷ 4 - letnie chętnie uczestniczą w zabawach ruchowych, podporządkowując się ich regułom obowiązującym w takiej zespołowej zabawie. Zaczynają pasjonować je gry dydaktyczne. Potrafią układać wszelkiego typu mozaiki, różnicować kształty oraz odpowiednio je dobierać.
Szczególną rolę w poznawaniu świata u dziecka spełnia wzrok, słuch i mowa. Mały przedszkolak potrafi rozróżniać barwy: czerwoną, żółtą, zieloną i niebieską. Często jego uwagę przyciągają barwne ilustracje zarówno w książce jak i czasopiśmie. Dlatego najczęściej wykorzystuje się w tym wieku barwne obrazki do rozwoju mowy jak i do ćwiczenia spostrzegawczości. Zaczyna się kształtować poczucie piękna na podstawie przeżyć natury estetycznej
Wraz z poczuciem piękna rośnie u dziecka potrzeba twórczości artystycznej, która przejawia się w malowaniu i rysowaniu. Cechą rysunku jest bazgrota czyli supełki, zygzaki, zakreślanki. W rysunku pojawiają się też elementy figuralne które stanowią pierwszą całość graficzną mającą kontur. Będą to więc kształty koliste, prostokątne i nieregularne kształty zamknięte. Często w rysunku pojawia się kolor. Twórczość plastyczna to nie tylko rysunek, ale też ulepianki. Przybierając prymitywna formę obrazują ogromną pomysłowość i wyobraźnię dziecka.
Wrażliwość estetyczną dziecka w młodszym wieku przedszkolnym rozwija nie tylko twórczość plastyczna ale i twórczość muzyczna. Dziecko ma już poczucie rytmu. Jego percepcja jest podatna na wzmocnienia wzrokowe, werbalne i motoryczne. Wypowiada słowa piosenki w rytmie melodii, śpiewa je na jednym dźwięku o określonej dla siebie wysokości. Coraz lepiej rozróżnia tony pod względem ich wysokości i siły. Przy dźwiękach muzyki dzieci klaszczą, podskakują co staje się elementem tańców. Mały przedszkolak
potrafi już też rozpoznać kilka instrumentów muzycznych tj. grzechotka, kołatka, tamburyno.
Ten mały człowieczek ma swój własny świat. Ponieważ posiada świadomość samego siebie jako jednostkowego bytu, zaimek "ja" wchodzi na stałe do jego języka stając się jednym z najważniejszych pojęć w jego życiu. Jest niezmordowany w rozmowach z dorosłymi, uwielbia zabawy językowe (np. ćwiczenia dźwiękonaśladowcze), rymowanki. W codziennym języku rodzinnym pojawiają się tzw. neologizmy czyli słowa, które dzieci tworzą analogicznie do znanych już wyrazów np. zaświetlacz (wyłącznik elektryczny), kawniki (ciastka do kawy), szybiarz (szklarz). Istnienie przykładów wyrazistej mowy rodziców i nauczycieli jest dla dziecka w młodszym wieku przedszkolnym bardzo ważne, bowiem w tym okresie mogą u niektórych dzieci wystąpić zniekształcenia wymowy o charakterze przemijającym. M. Przetacznikowa wymienia typowe dla dzieci 3 ÷ 4 - letnich błędy wymowy jakimi są seplenienie (wadliwe wymawianie głoski s), szeplenienie (wadliwe wymienianie głoski sz) oraz reranie (wadliwa wymowa r). Podkreśla ona, iż u dzieci może wystąpić w tym okresie nie rytmiczny oddech podczas wypowiedzi jak i wymawianie głosek dźwięcznych jako bezdźwięcznych. Zachodzi również uproszczenie grup spółgłoskowych.
Okres młodszego wieku przedszkolnego to czas w życiu dziecka w którym ubieranie się, spanie, jedzenie, zabawa i spacer muszą przebiegać ściśle według jego woli, zawsze tak samo i w tej samej kolejności. Nie dopuszcza on żadnych zmian, a każde odchylenie od rytuału kwituje protestem. Czterolatek jest krzykliwy i pewny siebie. Czasami trudno się im porozumieć. Dziecko w wieku trzech czterech lat cechuje duża chwiejność emocjonalna, łatwo przechodzi od jednego nastroju do drugiego. Z pogody ducha wpadają w stan apatii, przygnębienia. Bez końca popłakuje, skarży się, użala nad sobą, domagając się tym samym ciągłego potwierdzenia, że jest kochane. W chwilach złego nastroju potrafi uciekać w ramiona rodziców wykazując niechęć mówienia o sobie i patrzenia na nie. Niektóre dzieci wskutek tego mają też niejednokrotnie kłopoty z przystosowaniem się do życia w przedszkolu. Czterolatki łatwiej radzą sobie w przedszkolu niż młodsi koledzy, lecz właściwy moment pójścia do przedszkola jest u każdego dziecka inny. Dziecko jest dojrzałe do tego by pójść do przedszkola wtedy, gdy szuka kontaktu z rówieśnikami i pragnie samodzielności a wręcz niezależności od rodziców.
Nowym doświadczeniom w przedszkolu zawsze towarzyszą emocje czasem radość innym razem smutek i rozczarowanie. Wtedy to zaczynają się problemy spowodowane emocjonalną barierą. Dlatego też najważniejsze jest wówczas zbudowanie więzi między dziećmi i nauczycielem i stworzenie atmosfery bezpieczeństwa. Dla dziecka jest to czas niezwykle trudny, tym bardziej, iż ma ono swoje lęki. Najczęściej boi się "dziadów", obcych ludzi, policjantów, złodziei, ciemności, samotności, zwierząt. Przestraszonemu malcowi może wspaniale pomóc kontakt z książką lub czasopismem. Znajdujące się w nich wiersze i opowiadania są wspaniałym materiałem do pracy nauczyciela w pokonywaniu stresów i "strachów" malca. To wspaniała metoda bajkoterapii małego dziecka. Wiele kłopotów wychowawczych może sprawiać rodzicom i nauczycielom zbuntowany czterolatek. Złość przedszkolaka wywołana jest brakiem własnej umiejętności
i nieporadności. Potrafi złością wymuszać na otoczeniu pewne ustępstwa i zwrócić na siebie uwagę demonstrując swoją złość w postaci krzyku, płaczu, rzucania się na ziemię.
Poczucie gniewu będzie jednak mijać z wiekiem, bowiem w wieku przedszkolnym zaczynają się pojawiać początki samokontroli emocjonalnej. Uspołecznienie małego dziecka rozwija się wraz z jego wiekiem. 3 ÷ 4 - letni przedszkolak lubi bawić się samodzielnie, bowiem jest egocentryczne lecz zauważa się również spontanicznie organizowane grupy zabawowe.
Opracowanie:
mgr Marzena Bielecka nauczyciel Samorządowego Przedszkola Nr 5 w Krakowie.
Literatura:
Jugowar B., Wiek przedszkolny, Warszawa 1982.
Pawlus M., Rozwój psychoruchowy przedszkolaka [w:] Encyklopedia Rodzice i Dzieci pod red. Pawlus M., Bielsko-Biała 2002.
Przetacznikowa M., Wiek przedszkolny [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod red. M. Żebrowskiej, Warszawa 1975.
Sochaczewska G., Relacje między rozwojem motorycznym, poznawczym, emocjonalnym i społecznym w wieku przedszkolnym [w:], Wychowanie w przedszkolu nr 7-8, 1984.
