• Nie Znaleziono Wyników

Kredyt żydowski na rynku lokalnym Warszawy w pierwszej połowie XV wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kredyt żydowski na rynku lokalnym Warszawy w pierwszej połowie XV wieku"

Copied!
20
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

Kredyt żydowski na rynku lokalnym Warszawy w pierwszej połowie XV wieku

P ro b le m a ty k a k re d y tu pieniężnego w Polsce byw a podejm ow ana spo­

radycznie, najczęściej jak o jed e n z elem en tó w działalności h and low ej, kupców , szlach ty czy Żydów. D ziałalność ty c h o statn ich rozpoznano słabo ta k dla całego polskiego średniow iecza, ja k i w ęższych ra m czasow ych.

W istn iejącej lite ra tu rz e pośw ięconej działalności Ż ydów w Polsce śre d ­ niow iecznej zyskała przew agę p ro b le m aty k a p r a w n a 1. N a gospodarczą działalność Ż ydów w Polsce średniow iecznej próbow ano spojrzeć z szer­

szej p e rsp e k ty w y czasow ej i te ry to ria ln e j, a najlep szy m i opracow aniam i są p race Ignacego S c h i p p e r a 2 i R om ana G r o d e c k i e g o 3. K ilk u au toró w zajęło się lo kalną działalnością Ż ydów w n iek tó ry ch m iastach K orony, głów nie K rak o w a i P o znania 4. E fektem ty c h lo k aln y ch z a in te ­ resow ań b y ły prace o Ż ydach w W arszaw ie i n a M azo w szu 5. P ra c a E. R i n g e l b l u m a 6, najb liższa n am tem atyczn ie, nie odpow iada n a w iele podstaw ow ych p y tań , co p rzy in n y ch je j m an k a m en ta c h czyni ją m ało p rzy d a tn ą d la now szej w arsav ian isty k i.

W spom niane opracow ania u w zględniały p ro b lem aty k ę k re d y tu żydow ­ skiego w sposób, n a k tó ry m ciąży sw oiste piętno lichw y. R ozw ażania na te n te m a t p rzy sło n iły znacznie w ażniejsze a sp e k ty m echanizm ów go­

spodarczych ry n k u lokalnego czy m iędzynarodow ego.

W tra k c ie b a d ań n ad ry n k ie m lo k aln y m średniow iecznej W a rs z a w y7

stw ierdziliśm y, iż istn ie je sk ro m n a baza źródłow a o św ietlająca je d e n k ie -

1 Z w a żn iejszy ch : S. K u t r z e b a , S ta n o w is k o p r a w n e Ż y d ó w w P o lsc e w X V stu leciu , „ F rzew od n ik N a u k o w y i L ite r a c k i” t. X X I X , 1911; М. В a l a b a n , Z e s tu ­ d ió w n a d u strojem , p r a w n y m Ż y d ó w w P o lsce. S ę d z ia ż y d o w s k i i je g o k o m p e te n c je , [w:] P a m ię tn ik 3 0 -lecia p r a c y n a u k o w e j p ro f. P r z e m y s ła w a D ą b k o w s k ie g o , L w ó w 1911; Z. P a z d r o , L ic h w a w ś w ie tle u sta w o d a w stw a sy n o d a ln e g o p o lsk i ego w w ie ­ kach śre d n ic h , K H r. X V , 1901.

2 S tu d ia n a d s to s u n k a m i g o sp o d a r c zy m i Ż y d ó w w P o lsce p o d c za s ś r e d n io w ie ­ cza, L w ó w 1911.

3 D z ie je Ż y d ó w w P o lsc e d o koń ca X I V w ie k u , [w:J P o lsk a P ia s to w s k a , W ar­

szaw a 1969.

4 E. M ü l l e r , Ż y d z i w K r a k o w ie w d r u g ie j p o ło w ie X I V s tu le c ia , K ra k ó w 1907; M. B a ł a b a n , D z ie je Ż y d ó w w K r a k o w ie i n a K a z im ie r z u , K ra k ó w 1912;

W. F e i l c h e n f e l d , D ie in n e re G e m e in d e v e rfa ss u n g d e r J u d e n in P osen , „Z eit­

schrift d. H isto risch en G e sse lsc h a ft fü r d. P ro v in z P o se n ” t. X I , 1896.

6 E. R i n g e l b l u m , Ż y d z i w W a r s z a w ie , cz. I: O d c za s ó w n a jd a w n ie js z y c h do o sta tn ie g o w y g n a n ia w 1527 r., W arszaw a 1932; J. S c h a t z k y , T h e H is to r y of th e J e w s in W a r s a w , N e w Y ork 1947; E. R i n g e b l u m , Ze s tu d ió w n a d d z ie ja ­ m i Ż y d ó w n a M a z o w s zu , P H t. X X V I, 1927.

6 Zob. recen zja J . K a r w a s i ń s k i e j , R D G S t. III, 1934.

7 A. R u t k o w s k i , W a r s z a w s k i r y n e k k r e d y t o w y (za sięg i c h a r a k te r y s ty k a ),

„Studia W arsza w sk ie” t. X IX : W a r s z a w a śr e d n io w ie c z n a , z. 2, W arszaw a 1974.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . i

(3)

268 A D A M R U T K O W S K I

ru n e k działalności p ro fesjo n aln ej Żydów w arszaw sk ich — k re d y t pie­

niężny.

K ilkaset tra n sa k c ji k red y to w y c h — a ściślej 451 jak im i dyspo nu jem y

— zachow anych w księgach sądow ych ziem skich p o w iatu w arszaw skie­

go z la t 1421— 14668, sk łan ia do re fle k sji n ad aktyw n ością ekonom iczną jed n ej z k ilk u zam k n ięty ch g ru p społecznych i zawodowych. M ówią one o w ielkości k re d y tu żydow skiego, jego zasięgu geograficznym , zróżnico­

w an iu społecznym i m a te ria ln y m w ierzycieli i dłużników , oraz jed n ej z ciekaw szych form sprzed aży pieniądza, ja k ą b ył zastaw rzeczy.

S ta n zachow ania ksiąg sądow ych ziem skich nie je s t dobry, b ra k około 40% m ateriałó w sądow ych znacznie u tru d n ia b adania. P am iętać w ypada, iż m am y do czynienia ze zjaw iskiem niezw ykle flu k tu a cy jn y m , że k o n ­ tra k ty w niesione przed sąd ziem ski to ty lk o parę p ro cen t rzeczyw iście zaw artych, a w ięc je s t to m ate ria ł n iejak o in statu nascendi, jeśli nie przypadkow y, to w ysoce selek ty w ny , w reszcie, że obecny sta n zachow a­

nia źródeł je s t w y n ik iem przypadkow ości.

N iedostatki d o k u m en tacji każą sta ra n n ie rozw ażać m etodę obliczeń.

Doszliśm y do p rzekonania, iż trz e b a się w ystrzeg ać pochopnych szacun­

ków i k o rek t prow adzących do obliczeń globalnych. B ardziej owocne w y ­ d aje się poszukiw anie pro p o rcji i relacji m iędzy in fo rm acjam i źródłow y­

m i, jak im i dysp on u jem y , k tó re m ogłyby w pew nej m ierze w ynagrodzić ich szczątkow y c h a ra k te r.

W IE L K O Ś Ć P O Ż Y C Z E K Ż Y D O W SK IC H

Spośród 451 k o n tra k tó w k red y to w y ch Ż ydów w arszaw skich z p ie rw ­ szej połow y X V w ieku 244 (54%) podaje kw o tę p o ż y c zk i9. W ielkość za­

ciąg n ięty ch pożyczek w ah ała się od 6 groszy, k tó re pożyczyła od żydów ki P e rły m ieszczka w arszaw ska, n ie ja k a „ S d u n k a ” 10, do 39 kop monetae com m unis (w ty m 16 kop g r monetae pragensis i 8 kop. g r monetae com ­ m unis p rocentu) jak ie zapłacił za swego b ra ta S tan isław a w ojew oda m a ­ zowiecki P io tr 11, oraz 46 kop g r p rask ich pożyczonych pod zastaw dóbr in Dambrowka et in Sokołowo, zw róconych przez w łaścicieli ty c h w si w ierzycielom -Ż ydom , k tó rz y n a podstaw ie m a n d a tu Ja n u sz a S tareg o zo­

sta li w yw iązani z ty ch dóbr 12.

N ajliczniejszą g ru p ę pożyczek p ieniężnych stano w iły k w o ty nie p rz e ­ kraczające 1 ko p y groszy. Znalazło się tu 42% pożyczek. D rug ą g ru p ę pod w zględem liczebności stan o w iły pożyczki nie p rzek raczające 2 kop groszy (23%). D alej u k ład te n p rzed staw ia się następ u jąco : pożyczki nie p rz e k ra ­

czające 3 kop groszy (6% ); 4 k op 6% ; 5 kop 1,5%; 6 kop 2,5%; 7 kop 2% ; 8 kop 1,5%; 9 kop 1%; 10 kop 2,5%. Pożyczek pow yżej 10 kop gro ­

8 A G A D , K s ię g i są d o w e w a r sz a w sk ie ziem sk ie i grod zk ie n r 1, 2, 3. [cyt. dalej:

WârSZ ] '

9 W szystk ie k o n tra k ty m ożn a p o d zielić n a d w ie gru p y: w p isy d ok o n y w a n e przy tra n sa k cji p ierw szej i w p is y b ęd ą ce w isto c ie p o zw a m i do zap łacen ia d łu gu w raz z p rocen tem . W ty m d ru gim w y p a d k u bardzo rzadko w y m ie n ia n o k w o tę długu, b y ć m oże z u w a g i n a p ro cen ty p rzew y ższa ją ce n ie r a z su m ę g łó w n ą tzw . p ecu n ia c a p ita lis .

i° W arsz. 3, к. 78, 1458 r.

11 W arsz. 1, k. 136 v , 1424 r

& T am że, k. 291 v , 1427 r.

(4)

szy, a n ie przek raczający ch 20 kop było 8% , n ato m iast pow yżej 2 0 k op

groszy z a rejestro w an o 4% pożyczek. __ __ ____

Z powyższego zestaw ienia w ynika, iż pożyczki pieniężne zaciągnięte u Ż ydów w arszaw skich k o n c e n tru ją się w trz e c h grupach. N ajliczniejszą, liczącą 65% stan o w ią pożyczki od 1 gr do 2 kop groszy. D ru g ą tw o rzą pożyczki od 3 kop g r do 10 kop g r — 23% , w trzeciej g ru p ie znalazły się k w o ty pow yżej 10 kop groszy — 12% .

W żadnej z trz e ch w spom nianych g ru p pożyczek nie zauw ażono spe­

cyficznych cech, k tó re o k reślały b y c h a ra k te r k re d y tu żydow skiego. T ak więc nie m a zależności pom iędzy w ysokością k w o t pożyczanych, a fo rm ą zabezpieczenia: poręczeniem , zastaw em dóbr ziem skich, zastaw em rzeczo- czym czy liczbą dłużników . W praw dzie w g ru p ie pożyczek zabezpieczo­

n ych zastaw em dóbr ziem skich p rzew ażają w iększe kw o ty, ale w y stę p u ją tu i m ałe pożyczki, ja k na p rzy k ład pożyczka 30 groszy zaciągnięta przez S tan isław a z P a rzn ie w a zabezpieczona n a części jego d ó b r 13. Pożyczki w iększe u ja w n ia ją in te re su ją c y szczegół ilu s tru ją c y zorganizow aną fo r­

m ę działalności k red y to w ej — łączenie zasobów pieniężnych przez k ilk u Żydów. I ta k L azaru s i D aw id pożyczyli 21 kop g r m o n ety pospolitej i 10 kop g r m o n ety p raskiej Stanisław ow i b r a tu w ojew ody m azow ieckie­

go P io tra 4 N ajczęściej w ystępow ało łączenie zasobów pieniężnych przez dw ie osoby. W yjątkow o sp oty k am y czterech w ierzycieli, ja k w 1426 r., k iedy to D aw id, A leksander, Sprincza i L azaru s odzyskali sw oje w ierzy ­ telności w kw ocie 25 kop g r pożyczone G otardow i z Rakow a 15.

W ydaje się, iż m am y praw o nazw ać tak ą form ę działalności k re d y to ­ w ej spółką, choć nazw a ta k a w źródłach n ie w y stę p u je . F u n k c jo n u je je d ­ nak w św iadom ości ów czesnych odbiorców k re d y tu żydow skiego pojęcie określające zobow iązanie d łu żn ik a w obec zbiorow ości określonej jak o i u d e i 16. W e w szystkich zn an y ch n am tego ty p u k o n tra k ta c h po­

życzki p rzek raczały 5 kop g r a k ilk a z n ich w y m ien ia kw o tę po ­ w yżej 10 kop gr.

Znaczna liczba k o n tra k tó w n a stosunkow o niskie k w o ty pożyczek po­

zw ala n am przypuszczać, że każda pożyczka, niezależnie od jej wysokości, przynosiła zysk. D latego sp o ty k am y się z łączeniem zasobów pieniężnych przez k ilk u Żydów , ab y sp ro stać żądaniom odbiorców w iększego k red y tu , a ty m sam ym n ie u tra c ić k o lejn ej zyskow nej o peracji. Św iadczy to o ograniczonych m ożliw ościach finansow ych n a w e t najbo g atszy ch Ż ydów S ta re j W arszaw y w I połow ie X V w. Sądzim y, iż ta k i w niosek zn a jd u je potw ierdzenie w zdecydow anej przew adze pożyczek m ałych. Z p u n k tu w idzenia zysku te m ałe pożyczki, udzielane w yłącznie n a k ró tk i te r ­ m in b y ły n a jb a rd zie j zyskow ne. W ysoki p ro ce n t ja k i płacił w ierzyciel a także dążenie do zm niejszenia ry zy k a zachęcały Ż ydów do ud zielania k re d y tu drobnego.

W śród 42 % pożyczek nie p rzek raczający ch 1 k o p y groszy w yodrębnić m ożna nieliczną g ru p ę pożyczek zaciągniętych przez uboższych m ieszkań­

ców W arszaw y n a jp e w n ie j w celach kon su m pcy jny ch. T a g ru p a św iadczy dowodnie, iż k re d y t żydow ski obsługiw ał w szystkie g ru p y społeczne.

13 W arsz. 2, k . 194, 1433 r.

14 W arsz. 1, k . 136 V, 1424 r.

15 T am że, k. 229, 1426 r.

16 T am że, k . 21 v , 1422 r.; к. 23 v , 1421 r.; k. 128, 1424 r.; k. 162, 1425 r.

(5)

270 A D A M R U T K O W S K I

T ER M IN Y P O Ż Y C Z E K P IE N IĘ Ż N Y C H I T E R M IN Y ZW RO TÓ W

W ykonana p rób a n a podstaw ie 108 k o n tra k tó w pozw ala stw ierdzić, iż najw iększe n asilen ie zaciągania pożyczek p rzy p ad a w lu ty m , k w ie tn iu - m aju-czerw cu-lipcu, o raz g ru d n iu . N atom iast gdy idzie o te rm in y zw ro­

tów o b serw u jem y cz te ry szczyty: kw iecień, czerw iec, w rzesień i listop ad- -grudzień. W obu przy p ad k ach n a pierw szą połow ę ro k u p rzy pada w ię k ­ sza liczba zaciągniętych i zw róconych pożyczek.

N ajp o p u larn iejszy m i term in a m i zaciągania i zw racania pożyczek b y ły św ięta św. W ojciecha, J a n a C hrzciciela, M ichała, M arcina i Boże N arodze­

nie. N iektóre z ty c h św iąt obok fu n k cji s a k ra ln y c h zajm ow ały w ażne m iejsce w życiu gospodarczym W arszaw y. Około św. W ojciecha i św. J a ­ n a Chrzciciela o d b y w ały się tu ja rm a rk i, a dzień św. M arcina b y ł po­

w szechnie term in e m płacenia czynszów do sk a rb u książęcego zw anym św ięto m arsk ie 17.

Obecność ty c h c h a ra k te ry sty c z n y c h term in ó w w w ym ianie k re d y to ­ w ej u jaw n ia ry tm życia gospodarczego, k sz ta łto w an y w społeczeństw ie a g ra rn y m nie ty lk o przez w a ru n k i k lim atyczne i ściśle zw iązane z n im i p rac e n a roli, ale pozw ala dostrzegać in g eren cję czynnika organizacji ekonom icznej jak im b y ł ja rm a rk , targ, czy dzień św. M arcina.

T erm in y za ciągan ia i zw ro tu p o ży czek u Ż yd ów w a r sz a w sk ic h w X V w .

1 — te r m in y zaciągan ia p o życzek 2 — term in y zw rotu pożyczek

O b serw acja k ilk u w y ró żn iający ch się term in ó w zw rotów pożyczek su ­ g e ru je ich zw iązek z okresem czasu n a ja k i je zaciągano. W p rzew ażają­

cej m ierze Żydzi udzielali k re d y tu k ró tkoterm inow ego. Około 78% poży­

czek udzielono n a o k res do 3 m iesięcy, w ty m p raw ie 40% , n a dw a t y ­ godnie. Pożyczki długo term ino w e w ystępow ały rzad ko i w yłącznie pod w a ru n k iem zabezpieczenia zastaw em nieruchom ości lu b rzeczy.

P rob lem em o tw a rty m pozostaje sp raw a w ielkości zysku. B ył on u za­

leżniony od czasu n a ja k i udzielono pożyczki. W in n y m m iejscu zw róci­

liśm y uw agę 18, iż zysk p ły n ący z pożyczek k ró tk o term in o w y ch , zabezpie­

17 J. S e n k o w s k i , S k a r b o w o ś ć Г M a zo w sza o d k o ń ca X I V w ie k u do 1526 r., W arszaw a 1965, s. 25 nn.

18 A. R u t k o w s k i , op. cit., s. 78 n.

(6)

czonych w pisem do ksiąg sądow ych, n a ry n k u lok alny m W arszaw y m ieś­

cił się w g ran icach 10%. B ył więc zgodny z praw em kościelnym w in te r ­ p reta cji późnośredniow iecznej, k tó re g ran icę 10% uznało za zysk godzi­

wy. P am iętać trzeb a, iż w p rak ty c e często obchodzono praw o św ieckie i kościelne, zwłaszcza w p rzy p a d k u k re d y tu u k ry w a ją c sk rz ę tn ie rzeczy­

w iste zyski.

D Ł U Ż N IC Y

W przew ażającej m ierze dłu żn ik am i b y li chrześcijanie, rzadk o k ie d y Żydzi. T ak w łaśn ie było w w y p a d k u H adassy, dłużnej M ichałow i z R a­

kow a 2 ko p y g r 19. O gólnikow o ty lk o d o w iad u jem y się o d łu g ach zaciąg­

n ięty c h i n ieu reg u lo w an y ch przez Ż y d a Ł azarza w obec D obrogosta z No­

wego D w o ru 20.

Spośród 376 d łu żn ik ó w było 332 m ężczyzn i 44 kobiety. 283 osoby m ieszkały n a wsi, 93 w W arszaw ie. K lie n te la Ż ydów w arszaw sk ich sk ła ­ dała się z p rzed staw icieli w szy stk ich w a rstw społecznych. N ajliczniejszą g ru p ą d łu żn ik ó w b y ła szlach ta (273 osoby, 72%). W tej g ru p ie m ają p rze­

wagę m ężczyźni; sp oty k am y ty lk o 7 k o b iet szlachcianek, najczęściej re g u lu jąc y c h dłu g i po śm ierci m ęża, ja k owa D zierżka z T archo m in a sp ła ­ cająca 14 kop g r pospolitych apud iu d e o s 21; czy w dow a po A n d rzeju z R aw y 22.

W śród 79 dłużników m ieszczan W arszaw y (21%), k obiet było 35, a m ężczyzn 44. O ile obecność szlachcianek w tra n sa k c ja c h k red y to w y c h m a c h a ra k te r b ie rn y i w iąże się z dziedziczeniem długów po m ężach, to w p rzy p ad k u m ieszczanek te n ele m en t w y stę p u je sporadycznie. W w y ­ pad k u A n n y określonej jak o m e rc a trix 23, być m oże żony najw iększego kupca w arszaw skiego z I poł. X V w. A n d rz e ja E d lm g e ra 24, n ależy d opa­

try w ać się zastęp stw a w in te resa c h nieobecnego m ałżonka. Podobną ro lę zdaje się p e łn iła nie o kreślona z im ien ia H annu sow a te x tr ix chociaż nie w ykluczone, iż sam odzielnie p row adziła w a rsz ta t rzem ieślniczy. Liczne p rzy k ład y św iadczą o aktyw ności zaw odow ej m ieszczanek w arszaw skich.

Część ich k iero w ała w a rszta te m rzem ieślniczym po śm ierci m ęża, ja k nie znana z im ien ia żona W aw rzyńca stelm ach a e x opposito s. Bernar- d in i26, D orota żona W ojciecha kow ala 27 czy ry b aczk i Jag ieln ica i P iech n a k o n ty n u u ją c e zaw ód m ężów 2®, albo M igaczowa o kreślona jak o pensatrix, zajm u jąca się w ażeniem to w a ró w 29.

D uchow ni bardzo rzad k o w y stęp ow ali w śród k lin e te li Ż ydów w ch a­

rak te rz e dłużników . Z n am y z im ien ia 3 duchow nych; dw aj n ależeli do kolegiaty św. J a n a (S tanisław Z alew ski k an o n ik 30 i D om arat m an sjo n arz ołtarza św. J a n a C h rz c ic ie la 31), n ato m ia st M ikołaj b y ł kan onik iem płoc­

kim i p ro b oszczem w P rzybyszew ie 32.

19 W arsz. 1, k. 220, 1426 r.

20 T am że, k. 36, 1422 r.

21 T am że, k. 23 v , 1422 r.

22 T am że, k. 128 v , 1424 r.

23 W arsz. 3, k. 201, 1457 r.

24 T am że, k. 723 v , 1461 r., n ie w y m ie n io n a z im ien ia u x o r A n d r is E d lin g e ri.

25 W arsz. 2, k. 667 v , 1440 r.

26 W arsz. 3, k. 77, 1456 r.

27 W arsz. 2, k. 859, 1445 r.

28 W arsz. 3, k. 640, 1460 r.;

к.

78, 1456 r.

59 T am że, k . 78, 1456 r.

30 W arsz. 2, k. 215 v , 291, 1434 r.

81 W arsz. 3, k. 78, 1456 r.

32 W arsz. 2, k. 213, 217, 1433 r.

(7)

272

W śród trz e ch zn any ch im iennie km ieci w y stę p u je jed n a kobieta, k m e - tonissa M ałgorzata z Rakow ca 33

S p ójrzm y n a g ru p ę dłużników od stro n y zajęć pro fesjo n aln y ch i p eł­

nionych fuiikcji. R zem ieślnicy re p re z e n tu ją 23 zaw ody i fu nk cje. Spośród 32 rzem ieślników i k u p có w ty ch o statn ich było 3, rów nież 3 było fu trz a ­ rzam i i rybakam i. W śród kupców w arto odnotow ać obecność dw óch n a j­

w ybitniejszych: A n d rzeja E d ling era (jego żona) i M ikołaja N erk i 34 D rugą liczebnie g ru p ą b y li u rzęd nicy ziem scy i dw orscy. W iększość to urzęd n icy w arszaw scy: kasztelanow ie w arszaw scy J a k u b39 i D obro- gost 3®, sędzia W ojciech z C habdzina 37, chorąży B o ru ta z F a lę t з8. W m n ie j­

szym stopniu k o rzy sta ją z k re d y tu żydow skiego u rzęd n icy in ny ch po­

w iató w k sięstw a m azow ieckiego. J e s t w śród n ich chorąży zakroczym ski Scibor z Z a b o ro w a 39, a jak o poręczyciel w y stę p u je F lo ria n podsędek sochaczew ski40. Obecni są w tej g ru p ie tak że synow ie u rzędników ziem ­ skich: M ikołaj sy n k asztelan a w a rsza w sk ie g o 41, W igand sy n k asztelan a c zersk ieg o 42, k tó rz y podobnie ja k ich ojcow ie pożyczają pieniądze pod zastaw drogich fu te r. Ta form a zabezpieczenia su g e ru je iż k o rzy stali oni z k re d y tu żydow skiego w sy tu acjach raczej szczególnych, co potw ierdza sporadyczność ich tra n sa k cji.

S p oty kam y też w śród dłużników ludzi z otoczenia książęcego. Je d n y m był m agister coquinae, Scibor L u la z B rześcia 43, d ru g im W ojciech S trz e - gow ski o k reślony jak o fa m ilia riu s dom ini ducis 44.

W śród dłużników p ro w en ien cji m iejskiej sp o ty k am y 12 (3%) m iesz­

czan z m iast m azow ieckich i spoza Mazowsza, w śród n ich w ó jta z B łonia i nieznanego z im ien ia k u p ca z G dańska.

W idać zatem , iż k lienci Żydów w arszaw skich re k ru to w a li się zarów ­ no ze środow iska w iejskiego ja k i m iejskiego. W środow isku w iejskim n a czoło w y b ija się szlachta, w m ieście — rzem ieślnicy. In n e g ru p y spo­

łeczne i zaw odow e k o rzy sta ją z k re d y tu żydow skiego w ograniczonym stopniu.

W arto zwrócić uw agę, iż w śród dłużników k o b iety stanow ią 11%.

Je śli n aw et część z n ich spłacała długi nieżyjącego m ęża, nie zm ienia to fak tu , iż w pierw szej połow ie X V w ieku n a M azowszu k o bieta uczestni­

czyła w obrocie pieniężnym .

W IE R Z Y C IE L E

O m aw iane źródła odnoszą się przede w szystkim do tra n sa k cji k re d y to ­ wych, w niew ielkim ty lk o stopniu do handlow ych. T ra n sa k c je k u p n a - -sprzedaży drzew a, ja k ą p rzeprow adził L azaru s I ze S tan isław em z B lizn

33 T am że, k. 217 v , 1433 r.

84 T am że, k. 907, 1445 r.

35 T am że, k. 329, 1434 r.

36 T am że, k. 623 v , 1437 r.

37 T am że, k. 589, 629, 1438 r, 38 W arsz. 3, k. 1069, 1463 r.

39 T am że, k. 151 v , 1456 r.

40 W arsz. 2, k . 589, 1438 r.

41 W arsz. 1, k. 36, 1427 r.

42 W arsz. 2, k. 499, 1437 r.

43 T am że, k. 727 v , 1433 r.

44 T am że, k. 829, 1444 r.

(8)

n a kw otą 14 kop groszy 45, zboża kupionego przez Izaaka od S te fa n a z P o - n ia t za 31/г ko p y groszy 46, czy pośrednictw o D aw ida pom iędzy ku p cem g d ańskim B erth o ld em von Z in sth e i Ż ydem brzesk im K erm ike w sp rze­

daży IV2 setk i skór b o b ro w y c h47 należą do nielicznych w y jątk ó w . W h a n d lu ty m uczestniczą także Żydzi spoza W arszaw y i M azowsza, a n a jw y b itn ie jszy z n ich Szabdan z Brześcia Ruskiego działał w W arsza­

w ie w lata ch 1435— 1441

W spom niani trzej Żydzi, D aw id, L azarus I i Izaak należą do a k ty w ­ n ych uczestników o b ro tu kredytow ego, a ich tra n sa k c je w skazu ją n a łą ­ czenie przez nich ró żn ych fo rm handlow ych. Spośród 32 a k ty w n y c h w ru c h u k red y to w y m Ż ydów w arszaw skich 29 tru d n i się w yłączn ie udzielaniem pożyczek pieniężnych.

S p o ty k am y w śród nich i kobiety zawodowo u p raw iające pożyczanie pieniędzy, głów nie pod zastaw rzeczy. Z nam y z im ienia 13 kobiet, k tó re udzieliły 23'% ogólnej liczby pożyczek.

W ierzyciele Żydzi w y stęp u ją w źródłach w tro ja k ie j form ie: 1. pod w łasnym im ieniem , czasem z dodatkiem o k reślający m fu n k cję lu b zawód, a także koligacje rodzinne; 2. w form ie ogólnej i anonim ow ej iudeus 49;

3. w form ie kolek ty w n ej iud ei 5°.

W iększość k o n tra k tó w pożyczkow ych została zaw arta przez p o jed y n ­ czo w y stęp u jący ch w ierzycieli. W jed n y m k o n trak cie w y stę p u je ich czte­

re c h wobec jednego dłużnika: D aw id, Sprincza, A lek san d er i L azaru s 61.

Raz jed e n w ystąpiło trzech w ierzycieli: Ja k u b , D aw id i L a z a r u s 52.

W 8 w y p ad k ach m am y ich po dwóch: L azarus i W ik to r 53, D aw id i L aza­

ru s 54 D aw id i A lek san d er 55, A lek san d er i J a k u b 50, A lek san d er i M ay57, Sm oła i O sm an 58, J a k u b i D aw id 59, J a k u b i Szlom a ®°. W chodzące w g rę k w o ty pożyczek w a h a ją się od 1 kopy groszy do 40 kop gr, w ty m trz y k o n tra k ty n a k w o ty 24 i 25 kop groszy i jed e n n a 40 kop gr. Pozostałe m ieszczą się w przedziale pom iędzy 1 a 6 kopam i gr. W ydaje się, iż ow e n iefo rm aln e spółki k red y to w e św iadczyły o ograniczonych m ożliw ościach Ż ydów w arszaw skich.

S k ąd in ąd m am y tu do czynienia z dość w ąskim kręgiem w ierzycieli pow iązanych finansow o. K rąg te n liczy 9 osób, a w śród nich im iona D a­

w ida, A lek sand ra, L azaru sa i Ja k u b a p o w tarzają się najczęściej. K im są oni na tle ogółu w ierzycieli?

45 T am że, k. 71 v , 1431 r.

46 T am że, k. 223 v , 1433 r.

47 K s ię g i ła w n ic z e m ia s ta S ta r e j W a r s z a w y w X V w ie k u t. I: K s ię g a n r 525 z la t 1427— 1453, w y d . S. E h r e n k r e u t z , „P om n ik i P r a w a ” t. III, W arszaw a 1916, nr 526 [cyt. dalej: Ł a w . A CV ].

48 Ł aw . A CV , 295, 654.

49 W arsz. 1, k. 18, 1422 r.; к. 152 v , 1424 r.; k. 227 v , 1426 r.; 2, k. 889 a, 1445 r.

60 W arsz. 1, k. 21 v , 1422 r.; k. 24 v; k. 128, 1424 r.; k. 162, 1425 r.; k. 291, 1427 r.;

A G A D , M etryka K oron n a 3, k. 13 [cyt. d alej: М К].

51 T am że, k. 229 v , 1426 r.

52 T am że, k. 137 v , 1424 r.

53 T am że, k. 132, 1424 r.

54 T am że, k. 58, 1423 r.; k. 136, 1424 r- 55 T am że, k. 286, 1427 r.; k. 21, 1428 r.

56 W arsz. 2, k. 71, 1431 r.; k. 189 v , 1433 r.

67 T am że, k. 213, 1433 r.

58 T am że, k . 347 v , 1435 r.

59 T am że, k. 801, 1444 r·; k. 808 v , 1444 r.

60 T am że, k. 947, 1445 r.

(9)

274

W y stępu jąca w k o n tra k ta c h g ru p a 32 Żydów w arszaw skich b yła w e ­ w n ętrzn ie zróżnicow ana pod w zględem aktyw ności k red y to w ej czy sze­

rzej biorąc ekonom icznej. Zróżnicow anie dostrzegam y n a k ilk u płasz­

czyznach, z k tó ry c h n ajw ażn iejsze są naszym zdaniem k ry te ria geogra­

ficznego zasięgu k o n tra k tó w k red y to w y ch (klienteli), liczby dłużników (klientów ), a także liczby ko ntrak tów .

Liczba wsi o bsługiw anych przez poszczególnych w ierzycieli w aha się od 1 do 41. Je śli p rzy jm ie m y obsługiw anie od 1 do 3 w si za w yznacznik najniższej aktyw ności k red y to w e j, okaże się, iż w ty m przedziale m ieści się 11 Żydów (35%), od 4 do 9 w si obsługiw ało sześciu w ierzycieli (19%), od 10 do 19 w si czterech (12,5%), powyżej 20 w si obsługiw ały 4 osoby (12,5%). W działalności 7 Ż ydów nie stw ierdzono obecności dłużników ze wsi. Być m oże m am y tu do czynienia z g ru p ą specjalizującą się w udzielaniu pożyczek w yłącznie w k ręg u m iejskim . Do g ru p y o n a jw y ż ­ szej aktyw ności geograficznej (przy n ajm niej 10 wsi) zaliczyć trz e b a

8 osób. W śród tej ósem ki znaleźli się, oprócz ju ż w y m ienionych Izaak, Hadassa, Szlom a i Sprincza. Ci jed n a k w y raźn ie u s tę p u ją A leksandrow i ob sługującem u k lien tó w z 31 wsi, D aw idow i z 41 wsi, L azarusow i I z 32 wsi i Jak u b o w i z 24 wsi. Zasięg geograficzny k o n tra k tó w pożyczko­

w y ch ty ch czterech w ierzycieli p o k ryw a się z g ran icą ry n k u lokalnego W a rsz a w y 61, jed n ak że k ażdy z nich o bsługuje nieco in n y teren .

Liczba dłużników , k tó ry m te n sam w ierzyciel-Ż yd pożyczał pieniądze sięgała od 1 do 47 osób. W g ru p ie posiadających od 1 do 3 dłużników — co oznacza najniższy próg atrak cy jn o ści finansow ej w ierzyciela znalazło się 12 osób (37,5%). W g ru p ach w ierzycieli ud zielający ch k re d y tu d łu ż­

n ik o m w liczbie od 4 osób do 9 i od 10 do 19 znalazło się ich po 6 (18,5%), a w g ru pie m ający ch 20 i w ięcej dłużników — 7 osób (22%).

M am y tu do czynienia z podobną sy tu a c ją ja k w p rzy pad ku zasięgu geograficznego k re d y tu . G ru p a w ierzycieli o szerokim k ręg u odbiorców liczy 13 osób (42%), a w skład jej wchodzi ośm iu Ż ydów wcześniej w spo­

m nian y ch oraz Józef, Joachim , L azarus II, P e rła i Sm oła. I tu w idać w y raźn ą przew agę pięciu osób n ad pozostałym i. Są to A lek san d er udzie­

la ją c y k re d y tu 32 osobom, D aw id — 47 osobom, L azarus I — 43 osobom, S princza jed y n a tu ko b ieta 38 osobom i J a k u b 29 osobom.

N ajw iększe rozbieżności widoczne są w liczbach k o n tra k tó w p rzy p a ­ dających na każdego z w ierzycieli. Pod ty m w zględem n a jb a rd zie j a k ty w ­ n y m i byli A leksan d er, n a którego przypadło 78 k o n trak tó w , i D aw id z 80 k o n tra k tam i. D alej idą J a k u b — 45 k o n tra k tó w , L azaru s I — 41 k o n ­ tra k tó w , Sprincza 39.

W oparciu o trz y analizow ane powyżej k ry te ria dochodzim y do w nios­

ku, iż g ru p a Żydów -w ierzycieli, aczkolw iek niezb y t liczna, b y ła ostro zróżnicow ana pod w zględem ekonom icznym . Ścisłą elitę finansow ą tw o ­ rzyli: A leksander, Da\vid, Ja k u b , L azarus I i Sprincza. P rzy ciąg ali oni do siebie p raw ie 52% ogólnej liczby klientów , z k tó ry m i zaw arli 62%

ogólnej liczby k o n tra k tó w pożyczkowych. K re d y t udzielony przez każde­

go z n ich p en etro w ał dość duży obszar ry n k u lokalnego.

_________ Г

61 A . R u t k o w s k i , op. cit., m apa.

(10)

Z A ST A W N IER U C H O M O ŚC I

Pożyczanie pieniędzy pod zastaw nieruchom ości było rzadko stosow aną form ą zabezpieczenia. Św iadczy o ty m około 4% k o n tra k tó w pożyczko­

w ych, w k tó ry c h dłu żn icy dali zabezpieczenie na sw oich dobrach. N ie- w yk u pien ie dług u w term in ie prow adziło do in tro m isji, czyli w w iązania w ierzyciela w do b ra do czasu zw ro tu należności przez dłużnika. N a M a­

zowszu w X V w iek u pow szechnie stosow ano zastaw do w ydzierżenia, polegający n a p rzek azy w an iu dochodów z dóbr zastaw ionych w ierzycieli n a poczet spłacanej pożyczki do czasu ściągnięcia całej n a le ż n o śc i62.

O sp o radycznym zabezpieczaniu pożyczek n a dobrach ziem skich św iad­

czy niew ielka liczba Ż ydów w ierzycieli, u k tó ry c h sp oty kam y tę form ę k red y tu . Je d y n ie A lek san d er może uchodzić za specjalistę w kredy cie pod zastaw dóbr. B lisko 80% k o n tra k tó w w tej g ru p ie zaw arto w łaśnie z A leksandrem . In n i w ierzyciele, ja k H adassa, L azarus, Sprincza, cho­

ciaż należą do g ru p y a k ty w n y c h n a ry n k u k redy tow y m , k o rzy sta ją spo­

radycznie z tej fo rm y zabezpieczenia.

In te re su ją c e w y d a je się p e ry fe ry jn e w sto su n k u do W arszaw y poło­

żenie większości wsi, w k tó ry c h pożyczki zabezpieczano zastaw em dóbr ziem skich. N ajbliżej W arszaw y leżą O rły 63, P o w sin 64, reszta n ato m ia st n a gran icy ry n k u lokalnego: Cha ję ty 65, M acierzysz Lupkow o 67, O trę b u - sy e®, P arzniew o 69, Pogroszew o 70, C zarnow o 71, S o k o ło w o 72. W ielkość po­

życzek pien iężn y ch w tej g ru p ie sięgała od k ilk u n a s tu groszy 73 do 46 kop groszy prask ich 74. Mimo k ilk u w ysokich k w o t75 n ie m a zależności po­

m iędzy tą fo rm ą zabezpieczenia pożyczki a je j w ielkością.

Z A ST A W Y B Z E C Z O W E

Znacznie w ięcej zn am y tra n sa k c ji zabezpieczonych zastaw em rzeczo­

w ym . Z ch w ilą n ie w y k u p ie n ia zastaw u w o k reślon y m te rm in ie w ie rz y ­ ciel m iał p raw o go sprzedać. Część n ie w y k u p io n y ch zastaw ów w ypoży­

czano w zam ian za o kreśloną kw o tę np.: J a k u b z W ierzuchow a w ypoży­

cza od Ż yda Szlom y z W yszogrodu kuszę w arto ści 45 groszy, od k tó re j m a płacić 5 k w a rtn ik ó w tygodniow o p ro ce n tu 76. M am y tu do czynienia z po­

p u la rn ą fo rm ą c y rk u la c ji ruchom ości i pieniędzy za pośrednictw em lom ­ b ardu.

T ran sak cje zabezpieczone zastaw em rzeczow ym stan ow ią 29°/« ogólnej liczby pożyczek zaciąg n iętych u Ż ydów w arszaw skich. N ajliczniejszą g ru ­

62 J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 52.

63 W arsz. 2, k . 305, 1434 r.

64 W arsz. 1, k . 163, 1425 r.

65 T am że, k . 254, 1426 r.; к. 238 v , 1427 r.; k. 300, 1427 r.

68 W arsz. 2, k . 529 v , 1437 r.

67 T am że, k . 529, 1437 r.

68 M K 3, k. 13.

69 W arsz. 2, k. 194, 1433 r.

70 W arsz. 1, k. 42 v , 1422 r.

71 T am że, k. 295, 1427 r.

72 T am że, k. 264, 1427 r.

73 T am że, k . 194, 1433 r.; W arsz. 2, k . 222, 1433 r.

74 W arsz. 1, k. 291 v , 1427 r.

75 M K 3, k. 13; W arsz. 1, k. 42 v , 1422 r.

76 W arsz. 2, k. 219, 1433 r.

(11)

276 A D A M R U T K O W S K I

pę w śród zastaw ian ych przedm iotów (63% w szy stkich zastaw ów ) tw o rzą płaszcze i suknie. N a d ru g im m iejscu znalazły się: sreb ro lub przed m io ty ze sre b re m i złotem , k tó ry c h było 12%. Ta g ru p a przedm iotów w raz z zastaw ionym i fu tra m i (lub przedm iotam i ozdobionym i futrem ), k tó ry c h było 8% św iadczy o zam ożności w łaścicieli. Uboższa ludność zastaw iała u Żydów: poduszki, pierzyny, k ołdry, naczynia k u ch en n e; ta g ru p a p rzed ­ m iotów pod w zględem liczby zastaw ów (10% ) uplasow ała się n a trzecim m iejscu. P rzed m ioty rzem iosła rycerskiego: zbroje, m iecze, kusze sta n o ­ w iły 5% w szystkich zastaw ów . W śród zastaw ów tra fia ją się osobliwości:

littera d o ta lic ii77 czy 7 g rzyw ien sreb ra, k tó re sig illa tu m est sigillo do­

m in i K le m e n te n o ta r ii78, a J a n z B rw inow a zastaw ia u Ż yda Izaaka ko­

nia, hełm i kuszę — p raw ie p ełne w yposażenie ry ce rz a 79.

W śród zastaw ionych przedm iotów w y stę p u ją tk a n in y z im p o rtu ja k adam aszek, aksam it. Z anim znalazły się one w kom orze szlacheckiej m u ­ siały tra fić na ry n e k lokalny, o ile ich nie przyw iózł w łaściciel z zagranicy.

N igdy praw dopodobnie nie dow iem y się, gdzie n ieja k i Tom asz K arski k u p ił 12 łokci adam aszku, ale n a podkreślenie zasłu g u je kw ota 8 i pół kopy groszy, ja k ie za nie otrzy m ał pod zastaw od Żyda D aw ida. Jeżeli n aw et w ym ieniona k w o ta b y ła niższa od rzeczyw istej w artości zastaw io­

nej tkanin y , je s t ona w ym ow nym przy kład em konsu m pcji luksusow ej w śród części szlachty podw arszaw skiej. Z akup te n m ógł od początku m ieć c h a ra k te r lo k aty pieniędzy w to w ar kosztow ny o trw ałe j w artości.

Je d n a z dróg im p o rtu su k n a zagranicznego w iodła do W arszaw y z G dańska. Ż yw e k o n ta k ty kupców w arszaw skich i okolicznej szlachty podtrzym yw ało nieliczne grono gdańszczan, k tó rz y czasem korzy stali z k re d y tu żydowskiego, zastaw iając p rzy te j okazji cenniejszą garderobę.

Oto w 1461 r. D aw id iu d eo ru m doctor, p rzed staw ił niew ykup ione do tąd paliu m su b d u c tu m belką panni hostro d om skije quod p a liu m quidam em p to r de G da n ysk sibi obligavit 8°.

C ennych info rm acji o k onsum pcji luksusow ej w śród szlach ty d o sta r­

czają k o n tra k ty dłużników p iastu jący ch u rzę d y ziem skie. W te j g ru p ie przew ażają f u tr a z d rogich skór, ja k sobole, tchórze, n iera z k ry te kosztow ­ n ą m ate rią do ró w nu jącą cenie fu te r. N iech za p rzy k ła d posłuży tunica de axam eto cu m auro c irc u m d u c tu m alias branovano gronostayem , k tó rą zastaw ił B o ru ta z F alęt, chorąży w arszaw ski, u Ż yda D aw ida w 1463 r .81;

szuba koloru zielonego p o d b ita adam aszkiem , zastaw iona u Żydów ki C h an n y żony J a k u b a przez M ikołaja sy na A n d rzeja k asztelan a w arszaw ­ s k ie g o 82, płaszcz z a k sam itu czarnego p o d b ity popielicam i zastaw iony przez W iganda sy na k asztelan a czersk ieg o 83, czy szuba z ak sam itu czar­

nego podbita sobolam i z guzikam i pozłacanym i zastaw iona przez Ścibora z Zaborow a cześnika w arszaw skiego u Żydów ki S m o ły 84.

N a przeciw ległym k ra ń c u z n a jd u ją się przed m io ty zastaw ione przez b iedotę czy uboższe g ru p y ludności średniow iecznej W arszaw y. W y d a je

77 W arsz. 1, k. 98, 1423 r.

78 W arsz. 2, k. 873, 14^5 r.

T am że, k. 321, 1434 r.

80 W arsz. 3, k. 727, 1461 r.; zob. M. M a ł o w i s t , S tu d ia z d z ie jó w r z e m io s ła w o k re s ie k r y z y s u fe u d a liz m u w Z a c h o d n ie j E u ro p ie w X I V г X V w ., W arszaw a 1954, s. 393 n .'

81 W arsz. 3, k. 1009, 1463 r.

82 W arsz. 1, k . 36, 1427 r.

83 W arsz. 2, k. 499, 1437 r.

84 W arsz. 3, k. 1084, 1464 r.

(12)

się , iż tru d n a s y tu a c ja życiow a zm usiła n ie ja k ą E lżbietę m ieszczkę w a r­

szaw ską do zastaw ien ia płaszczyka dziecięcego za 16 g ro s z y 83, czy in n ą m ieszczkę z N ow ej W arszaw y do zastaw ienia k ilk u przedm iotów , w śró d k tó ry c h zn alazły się p a liu m v e tu s in valore 9 gr. i tun icella zastaw iona za 4V2 grosza 86 N iew ielką w artość p rzed staw iał „płaszcz czarn y d ługi i s ta r y ” zastaw iony przez żonę W aw rzyńca carpentarii e x opposito s. B e r- n a r d in i67, czy dw ie su k n ie szare ru sticales zastaw ione ab ignota p e r­

sona s8.

W iększe pożyczki pod zastaw częściej zaciągała szlachta. Spośród za­

staw ników u Ż yd a D aw ida szlach ta zastaw ia n a k w o ty 12 kop groszy 8®,

8V2 kopy g ro s z y 90, V2 kop y groszy i 4 flo re n ó w 91, a sądzić należy, iż po­

życzki zaciągnięte u niego około 1461 ro k u przez J a n a Szurzę, jedn eg o z fam ilia res w ojew o d y kujaw sk ieg o J a n a K ościeleckiego 92 czy chorążego w arszaw skiego B o ru tę z F a l ę t93 b y ły rów nież w ysokie, chociaż p rzem il­

czano kw otę.

Rzecz jasn a , w śród m ieszczan W arszaw y zd arzały się rów nież w ysokie k w oty, ja k choćby zastaw y jednego z w iększych kupców w arszaw skich I połow y X V w ieku M ikołaja N erk i u Żyda Ja k u b a n a kw otę 12 kop g ro ­ szy in m ediis g ro ssis9*, c zy zastaw iony pas s re b rn y cu m cypho argenteo przez niejak iego Tom asza m ieszczanina w arszaw skiego u D aw ida za 2 k o ­ p y groszy i 3 flo re n y w ę g ie rs k ie 95.

Ja k i b y ł k rą g społeczny osób k o rzy sta ją c y ch z k re d y tu pod zastaw rzeczy? U Ż yda A lek san d ra szlachta stanow i 80% , km iecie 10%, m iesz­

czanie 10%; u D aw ida: szlachta 45% , m ieszczanie z W arszaw y 30%, m ieszczanie spoza W arszaw y 25% ; u Ja k u b a: szlachta 20% , m ieszczanie w arszaw scy 80% ; u Joachim a: szlachta 20% , m ieszczanie W arszaw y 80°/»;

u L azaru sa II: szlach ta 12%, m ieszczanie z W arszaw y 75% , km iecie 12%.

Czy m am y t u do czynienia ze specjalizacją w działaniach ty p u lom ­ b ard u ? S pośród 32 Ż ydów dziesięciu (32% ) udziela k re d y tu pod w szyst­

kim i form am i zabezpieczenia, nato m iast 14 (43%) udziela pożyczek w y ­ łącznie lu b p raw ie w yłączn ie pod zastaw rzeczy. W przy p ad k u A lek san d ra zastaw y stan o w ią 15% liczby jego k o n tra k tó w k red y to w ych , u D aw ida 25% , u Izaaka 15% , u J a k u b a 20% , u L a z aru sa I 7% , u S p rin czy 25% . W g ru p ie n a jb a rd zie j a k ty w n y c h w ierzycieli p ro ce n t pożyczek pod za-

îtaw rzeczy sięgał od 7% do 25%.

W d ru g iej g ru p ie w ierzycieli pożyczających praw ie w yłącznie pod za­

sta w rzeczy, zastaw y w ynoszą u C h an n y żony J a k u b a 75% k o n tra k tó w z ogólnej liczby przez nią zaw artych , u Józefa 50% , u Joach im a 90%, u L azaru sa II, P e r ły i S m oły 100%. Z d aje się stą d w y nikać istn ien ie w śród Ż ydów g ru p y sp ecjalizującej się w te j fo rm ie k red y tu .

In te re su ją c ą ilu s tra c ją działalności Ż ydów specjalizu jący ch się w k re ­ dycie pod zastaw rzeczy je s t Ż ydów ka P e rła . O to d w u kro tnie, raz

85 W arsz. 2, k . 873, 1445 r.

86 W arsz. 3, k. 543, 1459 r.

87 T am że, k. 77, 1456 r.

88 T am że, k. 1169, 1464 r.

80 W arsz. 1, k. 151, 1424 r.

90 W arsz. 2, k. 801, 1444 r.

91 T am że, k. 871 v , 1445 r.

92 W arsz. 3, к 697, 1491 r.

93 T am że, k. 1009, 1463 r.

94 W arsz. 2, k. 907 v , 1445 r.

95 T am że, k. 873, 1445 r.

(13)

A D A M R U T K O W S K I

w 1456 96 i d ru g i raz w 1457 r. 97, p rzed staw iła w sądzie ziem skim w W a r­

szaw ie przedm ioty zastaw ione i nie w yk u pio ne w term in ie. Dzięki tem u m am y przed sobą dw ie serie zastaw ów , obok k tó ry c h podano im ię i często zawód w łaściciela, oraz kw otę, za ja k ą d an y przedm iot zastaw iono. Rzuca to także in te resu jąc e św iatło na k u ltu rę m a te ria ln ą epoki.

W śród 45 p rzedm iotów zastaw ionych u P e rły najliczniejszą g ru p ę (około 50% ) stan o w iły płaszcze i suknie, około 10% p rzed m io ty ze sre b ra lu b ze sreb rem , 12% stan o w iły p rzed m io ty codziennego użytk u . Na u w a ­ gę zasługują n arzędzia i surow iec, stanow iące 15% ogółu zastawów .

P od w zględem społecznym i zaw odow ym k rą g dłużników P e rły p rzed ­ staw iał się n astęp u jąco : n a 25 osób, k tó re n ie w y k u p iły zastaw ów , d u ­ chow ni stanow ili 2°/o, km iecie 2% , szlachta 20%, m ieszczanie 75%. K o­

b iety stanow iły 30% ogólnej liczby dłużników P e rły . W szyscy dłużnicy byli ch rześcijanam i, 80% m ieszkało w W arszaw ie, z tego w Now ej W a r­

szaw ie i na su b u rb iu m 20% dłużników . W śród dłużników P e rły rz e ­ m ieślnicy stanow ią 22% ogółu jej klientów . R eprezento w ali oni tak ie zaw ody jak : ap tek arza, k u pca (żona), siodlarza, tkacza, ry b ak a, pisarza m iejskiego, k tó ry m b y ł Tomasz, rów nież członek b ra c tw a ław niczego " .

N ajw yższą pożyczkę 10 kop groszy, zaciągnął u P e rły w spom niany Tomasz, pisarz m iejski; najniższą w spom niana w cześniej S dunka, k tó ra za czarn y płaszcz otrzy m ała 6 groszy. N ajliczniejszą g ru p ę 60% stanow ią przedm ioty zastaw ian e w zam ian za k w o ty od 6 groszy do 1 kopy g ro ­ szy. W ypada także w spom nieć iż część przedm iotów b y ła zastaw iona ab ignota persona, k tó ry m i b y li „pew ien szlachcic” , k m e to n e s de Orli oraz

„pew ien kupiec z G d ań sk a” .

W yniki u zyskane w oparciu o analizę zastaw ów P e r ły p o k ry w a ją się w w ielu p u n k ta c h z uw agam i ogólnym i. To, co ją ró żn i od innych, sp ro ­ w adza się do zasięgu geograficznego jej klien teli, pochodzącej przew ażnie z W arszaw y.

W spom niano, iż rzem ieślnicy stanow ią n ajliczn iejszą g ru p ę zaw odow ą w śród pożyczających u Ż ydów w arszaw skich pod zastaw rzeczy. B lisko 78% rzem ieślników pożyczało pod tak i zastaw . W przew ażającej m ierze b y ły to kw oty niskie. D om yśleć się m ożem y, iż część ty c h pożyczek nosiła c h a ra k te r konsu m p cy jny . T ru d n o znaleźć in n e m o ty w y w odniesieniu do zastaw ian y ch narzędzi, surow ców czy pro d u k tó w w łasnego w a rszta tu , cho­

ciaż m ożliwe, iż zastaw narzędzi i p ro d u k tó w w a rsz ta tu nosi c h a ra k te r k re d y tu produkcyjnego. O to fu trz a rz M ikołaj M arlica zastaw ił dw a fu tra : lisie i zajęcze " , tkacze w arszaw scy zastaw ili m .in. su k n ię z flaneli, płaszcz czerw ony i 3 c h u sty n a głow ę 10°, jed en z siodlarzy zastaw ił w ędzidło i siodło 101, kow al im ieniem A ndrzej zastaw ił 30 m ia r bliżej nie określo­

n y ch 102 Przypuszczać należy, iż jak ie jś szczególnej przyczynie zaw dzię­

czam y obecność w źródłach sądow ych przedm iotów z w a rsz ta tu rzem ieśl­

niczego, k tó re n ajp ew n iej tra fiły na m iejscow y targ . Chociaż odbyły one nieco dłuższą drogę, ale za to po drodze d a ły a su m p t obiegow i k re d y to - w o-pieniężnem u.

96 W arsz. 3, k. 77 v —'7 9 , 1456 r.

97 T am że, k. 201, 1457 r.

98 Por. A. W o l f f , K s ię g a ra d z ie c k a m ia sta S ta r e j W a r s z a w y U I: 1447— 1527, s. X X IV —X X V .

99 W arsz. 2, k. 829 v , 1444 r.

«o T am że, k. 78, 1456 r.; к. 667, 1 Ш r.

101 W arsz. 3, k. 1164, 1466 r.

im W arsz. 2, k. 855 v , 1444 r.

(14)

l'i'ilÎChaÎiçiyil'1 ,ι i imwnm1 ,t i i i-i i i ,1 II I I I I I I I l!·

iVjhDybOwo tm iw - liSiJi!'1 Radzymin

Stopsk llllillliiil LasKowX

Czosnowoi J i) ill Ji ί 4Й 4 ','î'îl!,frKsiążki

/

i>! LupkoW6 » liitOrly Wojcteezynoli!'“1 ■

Dąbrówka /

Białołęka Tarchomino

Świdry

Kot у tka RęczaJ·

Rędzikowo#

Błonie·/

• Faszczyce -Kludno

Wawrzyszew

3olikow<A\ Oolędzinów

\ \ · •Targowe Wola· *wARSZAWA\

illlilid liG Ó rce М И * ^ N

^feâSô^Üi·. \ ( e Q°ctaw

J W i Ç C i c e W l f l ü ü l l i Q Ü Ü i ' . ' W . * М о к о , ° Л ? Х \

GolaszewoÄfonotopa* «Sza.· ” ,... Czemlakowo \ Gołąbki •S.*Cz- I Okęcie · j ÿ y \ y ^jZaborowo

» 1Ф!*!*!ΐ . A» * , . .^Bal^icet|<i

. / i|i i i i, B o rz ę c in ,14'ii ^ i J i 'L i 'Î B i b n i '

M ν820Ζ^^°^!ΐι1ΐ1ίι· v;· ••;*,'lJ*!,^!i!!j)ilj!Tijl#iii|i|Pl / Pilaszkov^J РЯ i Um

dzikowo· · fcaÎQiffiS£a! I !i !| ! Шо«ата.аЬ;

Długa Szlachecka ·

Krosna..Duchnicel

Rakowo·

' i üJU· k'os'a'cleqi] i !i 'i |# ,ίΐ° ί,4 % ■.

, щ j i· I [Ln о wo, I PScic ei, * Ras zy niec è 11 *i;iiw |Щ 11 ÙSokotowo

'( .G m d o w o l^ l'i'î'Ç p .^ O n f 'W 'I ^ 'î'I 'W F a le n ty

''««Я П ... '

^ '|. |, |, |, |, |^ , , гчЬи8у

\

Zbarz .Służewo

\

• *S Sękocino

\

Młochowo liiwÄ

I Wiązowno Mlądz Kabaty

Dąbrówka * j i | ! J Bf ela wa >

° pac2\ . Wielkie Świdry TïChabdzino\ ^

«•i'IlilliÏMrokowo Parule

Gołkowot

• Jazgarzewo

/

Runowo

/

DukS

Tarczyn

ф Pracze Jeżewice , .

/ φ · Jezierzany Świętochowo · · Rembiertowo

/ -Michrowo

i ' f f i w i f e 1" Lutkow4ï?Przęaławiec

Gościeńczyce

• Kobylino

φ Grodziec

S k r ó t y :

Cz—Czechowicza L. — Latchorzewo M.—Macierzysz O.—Ożarowo P. — Piotrkówek Po.—Pogroszewo S. —Skorosze Sz.—Szczęśliwie©

SzarSzamoty W. — Wierzuchowo Wł.—Włochy

Turowice

# Zaborowie Φ Jasienice

• Boglewice

Magnuszew <

Z asięg r y n k u k red y to w eg o W arszaw y w p ierw szej p o ło w ie X V w .

(15)

K R E D Y T Ż Y D O W S K I W W A R S Z A W IE W X V W IE K U 2 7 9

Z astaw y rzeczy w zam ian za określoną kw otę sta w ia ją przed nam i p y ­ tanie, ja k i zysk p rzy p ad ał w ierzycielow i z chw ilą sprzed ania nie w y k u ­ pionego zastaw u. N ie ulega w ątpliw ości, iż w artość przedm io tu zastaw io­

nego b y ła w yższa od k w oty, za jak ą by w ał zastaw ian y. T rochę in form acji na te n te m a t przynoszą zastaw y u Żyda D aw ida, u któreg o P aw eł z S iek- luk zastaw ił 7 g rzyw ien s re b ra jako zabezpieczenie pożyczki 12 kop gro ­ szy 103, G rzegorz w in iarz z C zerska w zam ian za 1 g rzyw nę sre b ra „w w ę­

zełku” (in nodulos) pożyczał 1 kopę groszy m . In n y m ieszczanin, J a k u b z Błonia, w zam ian za dw a p o staw y su k n a pożyczył kopę groszy w pół- groszkach 105, a w spom niany ju ż Tom asz K a rsk i zastaw ił 12 łokci adam asz­

ku za 8Va kop y groszy 106. P o ró w n an ie w ielkości kw o t uzy skanych przy zastaw ie z najniższym i cenam i n iek tó ry ch przedm iotów , jak ie spoty k am y w T oru niu w połow ie X V w ieku 107 prow adzi nas do w niosku, iż różnica pom iędzy w arto ścią zastaw u a w ielkością pożyczki sięgała około 33% w a r­

tości zastaw u w p rzy p ad k u 7 g rzyw ien sreb ra; 23% w p rzy p ad k u 1 g rzyw ­ ny srebra; oraz około 50% w arto ści zastaw u dw óch postaw ów su k n a 108.

*

P rzedstaw io ne uw agi uk azu ją, iż działalność k red y to w a Żydów w a r­

szaw skich k o n cen tro w ała się w dw óch stre fa c h ry n k u lokalnego W arsza­

wy: n a zapleczu w iejskim i na te re n ie m iasta. P e n e tra c ja ty c h dw óch obszarów doprow adziła do w y kształcenia się g ru p y w ierzycieli sp ecjali­

zujących się w u d zielaniu pożyczek pieniężnych pod zastaw ruchom ości.

Obok tej g ru p y działa dru g a, poszukująca zysku n a obszarze w iejskiego zaplecza W arszaw y.

N iezbyt liczna g ru p a Ż ydów w arszaw sk ich b y ła zróżnicow ana pod w zględem m ożliw ości finansow ych. A naliza ich ak tyw ności prow adzi do w y od ręb n ienia w ąsk iej elity , k tó re j k o n ta k t z w iejsk im zapleczem w la ­ tac h 1421— 1466 m iał c h a ra k te r stały. Do takiego w niosku prow adzi loka­

lizacja k lie n te li pięciu n a jw y b itn ie jszy c h w ierzycieli (por. m apa).

G łów nym odbiorcą k re d y tu żydow skiego b y ła szlachta. Z nalazł on odbiorców w 105 w siach po w iatu w arszaw skiego, co stan o w i 67% w szyst­

kich zn any ch n am w si, z k tó ry c h szlachta pożyczała pieniądze w W a r­

szawie.

W p rzew ażającej m ierze b y ł to k re d y t d ro bn y, to n ie znaczy, aby w całości b y ł on ko n su m p cy jny . P ro b le m te n w ym aga osobnych badań, u w zględniających szerszą podstaw ę źródłow ą. O dpow iedź n a p y tan ie do­

tyczące celu pożyczek p ieniężnych um ożliw i dokładniejsze zrozum ienie fu n k cji k re d y tu żydow skiego n a ry n k u lo k aln y m W arszaw y.

Pozostaw iliśm y n a boku zaw iłą p ro b le m aty k ę stopy procentow ej k re ­ d y tu żydowskiego. Ta spraw a, isto tn a tak że w św iadom ości w spółczes­

m W arsz. 1, k. 151, 1424 r.

104 W arsz. 2, k. 809, 1444 r.

105 T am że, k. 873, 1445 r.

m T am że, k. 801, 1444 r.

107 Zob. K s ię g a T h e u d e n k u sa , w y d . L. K o c z y , Ź r ó d ła do d z ie jó w w o jn y tr z y ~ n a s to le tn ie j t. I, T oruń 1937, s. 365— 378.

(16)

nych, zw iązana ze średniow iecznym potępieniem lichw y, nie zn ajd u je w naszej d o k u m en tacji ośw ietlenia. N ie dostrzegliśm y w niej ry sów szczególnych k re d y tu żydowskiego, nie znaleźliśm y przesłanek, k tó re pozw oliłyby tw ierdzić, że Żydzi stosow ali stopę p rocentow ą odm ienną od ogólnych zasad o p eracji k red y to w y ch w ty m czasie i n a ty m terenie.

T a b e la 1

Aktywność kredytowa Żydów warszawskich

Lp. Imię Liczba

kontraktów

Liczba dłużników

Liczba obsługiwa­

nych wsi

Liczba dłużników z Warszawy

1 Abraham 6 5 4 _

2 Aleksander 78 38 31 1

3 Ascher 1 1 1

4 Bieniasz 2 2 1 1

5* Channa 4 4 1 1

6 Dawid 80 47 41 9

7 Eljasz 1 i a 1

8* Elja 2 1 1

9* Estera 1 1 1 1

10 Hadassa 22 17 14 1

11 Izaak 19 14 2 11 1

12 Jakub 45 29 24 6

13 Józef 10 10 9 1

14 Joachim 12 10 2 6

15 Lazarus I 41 43 32 1

16 Lazarus II 16 20 6 11

17* Lija 1 1 1

18* Muszka 4 4 3 1

19 Marek 1 1 1

20* Oszwa 4 4 3 1

21 Osman 4 4 4

22* Perła 21 21 ? 21

23 Rachem 1 1 1

24 Samuel I 5 6 5

25 Samuel II 3 3 1 2

26* Sława 2 2 1 1

27* Smoła 10 10 5 5

28 Szloma 16 16 11

29* Sprincza 39 38 18 5

30 Wiktor 6 5 4

31* Malka 1 1 1

32* Witoszka 1 1 1

* — kobiety T

(17)

DobrawkrewwzanoŻydówz WarszawywpierwszejpołowieXVwieku

K R E D Y T Ż Y D O W S K I W W A R S Z A W IE W X V W IE K U 281

a

cd

H

ΌO N

T3

•N

M 'I3

s

360 Я•3

o3

£ 40<N

.55

cd cd

O

ca -cios:

ΌС

cd

<s

(N M

73a

3 CO

s*

•S

• *3 >*

£ N s: o

3

6cd CO

00 .

o I

- ε

>4 .

o sR

*4 S ГЯ 8

cd

*

cd

& S,

•aa

cd

oo e

CS

M C4

Ό§

acd

<c r--m

3 ä

o S

CnT

"O сcd

Oûû

N T3cd

O

ao

0 1

g -g

*ćd*W 6

Ϊ Ι

.3 §·

> ъ

^ Й

jc

i δ =*

S3 ^

•S 55 δ ь? ^ S ε

cd X3υ

Mo coo

cd

fЮUl -Ocd' Q

«5

>5

«

'S S> *· £

•S %

J3cd

υ

o£ o D.a

5*

«

Cytaty

Powiązane dokumenty

nadzorcy” Bundesanstalt für Finanzdienstleistungsaufsicht Komisja Nadzoru Finansowego Financial Services Authority Nazwa instytucji zastąpionej przez

An einer anderen Stelle wird es Levinas noch deutlicher formulieren: „Die Verantwortung für den Anderen – ist genau ein solches Sagen vor allem Ge- sagten.“

Przeżyty kanibalizm, ludożerstwo, które należy do przeszłości życia Massimów – ludności żyjącej w systemie wymiany Kula, wyższa pozy- cja kobiet wśród mieszkańców

Ekspresywność nazw własnych może być czytelna w ramach tych kategorii onimicznych, w których nadawca (tu raczej: kreator, twórca nazwy) jest stosun­ kowo łatwo

Przygotowywany Słownik nazw terenowych Pomorza Zachodniego stwarza możliwość wykorzystania materiałów słownikowych do publikacji serii artykułów pokazujących zarówno

Mamy tu więc do czynienia z rozróżnieniem tego, co jest obrazowane i sposo­ bem obrazowania (s. Interesująca jest konstatacja, że istnieją dwa główne podejścia do

For a better insight into the inhibition of NPs in the presence of TADH, the reactions were carried out at various TADH/NPs ratios, and also by using NPs previously incubated with

The present experiment was performed with three different conditions (1) Manual driving (Manual), (2) An automated backup (Backup) condition, consisting of manual driving except