Kredyt żydowski na rynku lokalnym Warszawy w pierwszej połowie XV wieku
P ro b le m a ty k a k re d y tu pieniężnego w Polsce byw a podejm ow ana spo
radycznie, najczęściej jak o jed e n z elem en tó w działalności h and low ej, kupców , szlach ty czy Żydów. D ziałalność ty c h o statn ich rozpoznano słabo ta k dla całego polskiego średniow iecza, ja k i w ęższych ra m czasow ych.
W istn iejącej lite ra tu rz e pośw ięconej działalności Ż ydów w Polsce śre d niow iecznej zyskała przew agę p ro b le m aty k a p r a w n a 1. N a gospodarczą działalność Ż ydów w Polsce średniow iecznej próbow ano spojrzeć z szer
szej p e rsp e k ty w y czasow ej i te ry to ria ln e j, a najlep szy m i opracow aniam i są p race Ignacego S c h i p p e r a 2 i R om ana G r o d e c k i e g o 3. K ilk u au toró w zajęło się lo kalną działalnością Ż ydów w n iek tó ry ch m iastach K orony, głów nie K rak o w a i P o znania 4. E fektem ty c h lo k aln y ch z a in te resow ań b y ły prace o Ż ydach w W arszaw ie i n a M azo w szu 5. P ra c a E. R i n g e l b l u m a 6, najb liższa n am tem atyczn ie, nie odpow iada n a w iele podstaw ow ych p y tań , co p rzy in n y ch je j m an k a m en ta c h czyni ją m ało p rzy d a tn ą d la now szej w arsav ian isty k i.
W spom niane opracow ania u w zględniały p ro b lem aty k ę k re d y tu żydow skiego w sposób, n a k tó ry m ciąży sw oiste piętno lichw y. R ozw ażania na te n te m a t p rzy sło n iły znacznie w ażniejsze a sp e k ty m echanizm ów go
spodarczych ry n k u lokalnego czy m iędzynarodow ego.
W tra k c ie b a d ań n ad ry n k ie m lo k aln y m średniow iecznej W a rs z a w y7
stw ierdziliśm y, iż istn ie je sk ro m n a baza źródłow a o św ietlająca je d e n k ie -
1 Z w a żn iejszy ch : S. K u t r z e b a , S ta n o w is k o p r a w n e Ż y d ó w w P o lsc e w X V stu leciu , „ F rzew od n ik N a u k o w y i L ite r a c k i” t. X X I X , 1911; М. В a l a b a n , Z e s tu d ió w n a d u strojem , p r a w n y m Ż y d ó w w P o lsce. S ę d z ia ż y d o w s k i i je g o k o m p e te n c je , [w:] P a m ię tn ik 3 0 -lecia p r a c y n a u k o w e j p ro f. P r z e m y s ła w a D ą b k o w s k ie g o , L w ó w 1911; Z. P a z d r o , L ic h w a w ś w ie tle u sta w o d a w stw a sy n o d a ln e g o p o lsk i ego w w ie kach śre d n ic h , K H r. X V , 1901.
2 S tu d ia n a d s to s u n k a m i g o sp o d a r c zy m i Ż y d ó w w P o lsce p o d c za s ś r e d n io w ie cza, L w ó w 1911.
3 D z ie je Ż y d ó w w P o lsc e d o koń ca X I V w ie k u , [w:J P o lsk a P ia s to w s k a , W ar
szaw a 1969.
4 E. M ü l l e r , Ż y d z i w K r a k o w ie w d r u g ie j p o ło w ie X I V s tu le c ia , K ra k ó w 1907; M. B a ł a b a n , D z ie je Ż y d ó w w K r a k o w ie i n a K a z im ie r z u , K ra k ó w 1912;
W. F e i l c h e n f e l d , D ie in n e re G e m e in d e v e rfa ss u n g d e r J u d e n in P osen , „Z eit
schrift d. H isto risch en G e sse lsc h a ft fü r d. P ro v in z P o se n ” t. X I , 1896.
6 E. R i n g e l b l u m , Ż y d z i w W a r s z a w ie , cz. I: O d c za s ó w n a jd a w n ie js z y c h do o sta tn ie g o w y g n a n ia w 1527 r., W arszaw a 1932; J. S c h a t z k y , T h e H is to r y of th e J e w s in W a r s a w , N e w Y ork 1947; E. R i n g e b l u m , Ze s tu d ió w n a d d z ie ja m i Ż y d ó w n a M a z o w s zu , P H t. X X V I, 1927.
6 Zob. recen zja J . K a r w a s i ń s k i e j , R D G S t. III, 1934.
7 A. R u t k o w s k i , W a r s z a w s k i r y n e k k r e d y t o w y (za sięg i c h a r a k te r y s ty k a ),
„Studia W arsza w sk ie” t. X IX : W a r s z a w a śr e d n io w ie c z n a , z. 2, W arszaw a 1974.
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . i
268 A D A M R U T K O W S K I
ru n e k działalności p ro fesjo n aln ej Żydów w arszaw sk ich — k re d y t pie
niężny.
K ilkaset tra n sa k c ji k red y to w y c h — a ściślej 451 jak im i dyspo nu jem y
— zachow anych w księgach sądow ych ziem skich p o w iatu w arszaw skie
go z la t 1421— 14668, sk łan ia do re fle k sji n ad aktyw n ością ekonom iczną jed n ej z k ilk u zam k n ięty ch g ru p społecznych i zawodowych. M ówią one o w ielkości k re d y tu żydow skiego, jego zasięgu geograficznym , zróżnico
w an iu społecznym i m a te ria ln y m w ierzycieli i dłużników , oraz jed n ej z ciekaw szych form sprzed aży pieniądza, ja k ą b ył zastaw rzeczy.
S ta n zachow ania ksiąg sądow ych ziem skich nie je s t dobry, b ra k około 40% m ateriałó w sądow ych znacznie u tru d n ia b adania. P am iętać w ypada, iż m am y do czynienia ze zjaw iskiem niezw ykle flu k tu a cy jn y m , że k o n tra k ty w niesione przed sąd ziem ski to ty lk o parę p ro cen t rzeczyw iście zaw artych, a w ięc je s t to m ate ria ł n iejak o in statu nascendi, jeśli nie przypadkow y, to w ysoce selek ty w ny , w reszcie, że obecny sta n zachow a
nia źródeł je s t w y n ik iem przypadkow ości.
N iedostatki d o k u m en tacji każą sta ra n n ie rozw ażać m etodę obliczeń.
Doszliśm y do p rzekonania, iż trz e b a się w ystrzeg ać pochopnych szacun
ków i k o rek t prow adzących do obliczeń globalnych. B ardziej owocne w y d aje się poszukiw anie pro p o rcji i relacji m iędzy in fo rm acjam i źródłow y
m i, jak im i dysp on u jem y , k tó re m ogłyby w pew nej m ierze w ynagrodzić ich szczątkow y c h a ra k te r.
W IE L K O Ś Ć P O Ż Y C Z E K Ż Y D O W SK IC H
Spośród 451 k o n tra k tó w k red y to w y ch Ż ydów w arszaw skich z p ie rw szej połow y X V w ieku 244 (54%) podaje kw o tę p o ż y c zk i9. W ielkość za
ciąg n ięty ch pożyczek w ah ała się od 6 groszy, k tó re pożyczyła od żydów ki P e rły m ieszczka w arszaw ska, n ie ja k a „ S d u n k a ” 10, do 39 kop monetae com m unis (w ty m 16 kop g r monetae pragensis i 8 kop. g r monetae com m unis p rocentu) jak ie zapłacił za swego b ra ta S tan isław a w ojew oda m a zowiecki P io tr 11, oraz 46 kop g r p rask ich pożyczonych pod zastaw dóbr in Dambrowka et in Sokołowo, zw róconych przez w łaścicieli ty c h w si w ierzycielom -Ż ydom , k tó rz y n a podstaw ie m a n d a tu Ja n u sz a S tareg o zo
sta li w yw iązani z ty ch dóbr 12.
N ajliczniejszą g ru p ę pożyczek p ieniężnych stano w iły k w o ty nie p rz e kraczające 1 ko p y groszy. Znalazło się tu 42% pożyczek. D rug ą g ru p ę pod w zględem liczebności stan o w iły pożyczki nie p rzek raczające 2 kop groszy (23%). D alej u k ład te n p rzed staw ia się następ u jąco : pożyczki nie p rz e k ra
czające 3 kop groszy (6% ); 4 k op 6% ; 5 kop 1,5%; 6 kop 2,5%; 7 kop 2% ; 8 kop 1,5%; 9 kop 1%; 10 kop 2,5%. Pożyczek pow yżej 10 kop gro
8 A G A D , K s ię g i są d o w e w a r sz a w sk ie ziem sk ie i grod zk ie n r 1, 2, 3. [cyt. dalej:
WârSZ ] '
9 W szystk ie k o n tra k ty m ożn a p o d zielić n a d w ie gru p y: w p isy d ok o n y w a n e przy tra n sa k cji p ierw szej i w p is y b ęd ą ce w isto c ie p o zw a m i do zap łacen ia d łu gu w raz z p rocen tem . W ty m d ru gim w y p a d k u bardzo rzadko w y m ie n ia n o k w o tę długu, b y ć m oże z u w a g i n a p ro cen ty p rzew y ższa ją ce n ie r a z su m ę g łó w n ą tzw . p ecu n ia c a p ita lis .
i° W arsz. 3, к. 78, 1458 r.
11 W arsz. 1, k. 136 v , 1424 r
& T am że, k. 291 v , 1427 r.
szy, a n ie przek raczający ch 20 kop było 8% , n ato m iast pow yżej 2 0 k op
groszy z a rejestro w an o 4% pożyczek. __ __ ____
Z powyższego zestaw ienia w ynika, iż pożyczki pieniężne zaciągnięte u Ż ydów w arszaw skich k o n c e n tru ją się w trz e c h grupach. N ajliczniejszą, liczącą 65% stan o w ią pożyczki od 1 gr do 2 kop groszy. D ru g ą tw o rzą pożyczki od 3 kop g r do 10 kop g r — 23% , w trzeciej g ru p ie znalazły się k w o ty pow yżej 10 kop groszy — 12% .
W żadnej z trz e ch w spom nianych g ru p pożyczek nie zauw ażono spe
cyficznych cech, k tó re o k reślały b y c h a ra k te r k re d y tu żydow skiego. T ak więc nie m a zależności pom iędzy w ysokością k w o t pożyczanych, a fo rm ą zabezpieczenia: poręczeniem , zastaw em dóbr ziem skich, zastaw em rzeczo- czym czy liczbą dłużników . W praw dzie w g ru p ie pożyczek zabezpieczo
n ych zastaw em dóbr ziem skich p rzew ażają w iększe kw o ty, ale w y stę p u ją tu i m ałe pożyczki, ja k na p rzy k ład pożyczka 30 groszy zaciągnięta przez S tan isław a z P a rzn ie w a zabezpieczona n a części jego d ó b r 13. Pożyczki w iększe u ja w n ia ją in te re su ją c y szczegół ilu s tru ją c y zorganizow aną fo r
m ę działalności k red y to w ej — łączenie zasobów pieniężnych przez k ilk u Żydów. I ta k L azaru s i D aw id pożyczyli 21 kop g r m o n ety pospolitej i 10 kop g r m o n ety p raskiej Stanisław ow i b r a tu w ojew ody m azow ieckie
go P io tra 4 N ajczęściej w ystępow ało łączenie zasobów pieniężnych przez dw ie osoby. W yjątkow o sp oty k am y czterech w ierzycieli, ja k w 1426 r., k iedy to D aw id, A leksander, Sprincza i L azaru s odzyskali sw oje w ierzy telności w kw ocie 25 kop g r pożyczone G otardow i z Rakow a 15.
W ydaje się, iż m am y praw o nazw ać tak ą form ę działalności k re d y to w ej spółką, choć nazw a ta k a w źródłach n ie w y stę p u je . F u n k c jo n u je je d nak w św iadom ości ów czesnych odbiorców k re d y tu żydow skiego pojęcie określające zobow iązanie d łu żn ik a w obec zbiorow ości określonej jak o i u d e i 16. W e w szystkich zn an y ch n am tego ty p u k o n tra k ta c h po
życzki p rzek raczały 5 kop g r a k ilk a z n ich w y m ien ia kw o tę po w yżej 10 kop gr.
Znaczna liczba k o n tra k tó w n a stosunkow o niskie k w o ty pożyczek po
zw ala n am przypuszczać, że każda pożyczka, niezależnie od jej wysokości, przynosiła zysk. D latego sp o ty k am y się z łączeniem zasobów pieniężnych przez k ilk u Żydów , ab y sp ro stać żądaniom odbiorców w iększego k red y tu , a ty m sam ym n ie u tra c ić k o lejn ej zyskow nej o peracji. Św iadczy to o ograniczonych m ożliw ościach finansow ych n a w e t najbo g atszy ch Ż ydów S ta re j W arszaw y w I połow ie X V w. Sądzim y, iż ta k i w niosek zn a jd u je potw ierdzenie w zdecydow anej przew adze pożyczek m ałych. Z p u n k tu w idzenia zysku te m ałe pożyczki, udzielane w yłącznie n a k ró tk i te r m in b y ły n a jb a rd zie j zyskow ne. W ysoki p ro ce n t ja k i płacił w ierzyciel a także dążenie do zm niejszenia ry zy k a zachęcały Ż ydów do ud zielania k re d y tu drobnego.
W śród 42 % pożyczek nie p rzek raczający ch 1 k o p y groszy w yodrębnić m ożna nieliczną g ru p ę pożyczek zaciągniętych przez uboższych m ieszkań
ców W arszaw y n a jp e w n ie j w celach kon su m pcy jny ch. T a g ru p a św iadczy dowodnie, iż k re d y t żydow ski obsługiw ał w szystkie g ru p y społeczne.
13 W arsz. 2, k . 194, 1433 r.
14 W arsz. 1, k . 136 V, 1424 r.
15 T am że, k. 229, 1426 r.
16 T am że, k . 21 v , 1422 r.; к. 23 v , 1421 r.; k. 128, 1424 r.; k. 162, 1425 r.
270 A D A M R U T K O W S K I
T ER M IN Y P O Ż Y C Z E K P IE N IĘ Ż N Y C H I T E R M IN Y ZW RO TÓ W
W ykonana p rób a n a podstaw ie 108 k o n tra k tó w pozw ala stw ierdzić, iż najw iększe n asilen ie zaciągania pożyczek p rzy p ad a w lu ty m , k w ie tn iu - m aju-czerw cu-lipcu, o raz g ru d n iu . N atom iast gdy idzie o te rm in y zw ro
tów o b serw u jem y cz te ry szczyty: kw iecień, czerw iec, w rzesień i listop ad- -grudzień. W obu przy p ad k ach n a pierw szą połow ę ro k u p rzy pada w ię k sza liczba zaciągniętych i zw róconych pożyczek.
N ajp o p u larn iejszy m i term in a m i zaciągania i zw racania pożyczek b y ły św ięta św. W ojciecha, J a n a C hrzciciela, M ichała, M arcina i Boże N arodze
nie. N iektóre z ty c h św iąt obok fu n k cji s a k ra ln y c h zajm ow ały w ażne m iejsce w życiu gospodarczym W arszaw y. Około św. W ojciecha i św. J a n a Chrzciciela o d b y w ały się tu ja rm a rk i, a dzień św. M arcina b y ł po
w szechnie term in e m płacenia czynszów do sk a rb u książęcego zw anym św ięto m arsk ie 17.
Obecność ty c h c h a ra k te ry sty c z n y c h term in ó w w w ym ianie k re d y to w ej u jaw n ia ry tm życia gospodarczego, k sz ta łto w an y w społeczeństw ie a g ra rn y m nie ty lk o przez w a ru n k i k lim atyczne i ściśle zw iązane z n im i p rac e n a roli, ale pozw ala dostrzegać in g eren cję czynnika organizacji ekonom icznej jak im b y ł ja rm a rk , targ, czy dzień św. M arcina.
T erm in y za ciągan ia i zw ro tu p o ży czek u Ż yd ów w a r sz a w sk ic h w X V w .
1 — te r m in y zaciągan ia p o życzek 2 — term in y zw rotu pożyczek
O b serw acja k ilk u w y ró żn iający ch się term in ó w zw rotów pożyczek su g e ru je ich zw iązek z okresem czasu n a ja k i je zaciągano. W p rzew ażają
cej m ierze Żydzi udzielali k re d y tu k ró tkoterm inow ego. Około 78% poży
czek udzielono n a o k res do 3 m iesięcy, w ty m p raw ie 40% , n a dw a t y godnie. Pożyczki długo term ino w e w ystępow ały rzad ko i w yłącznie pod w a ru n k iem zabezpieczenia zastaw em nieruchom ości lu b rzeczy.
P rob lem em o tw a rty m pozostaje sp raw a w ielkości zysku. B ył on u za
leżniony od czasu n a ja k i udzielono pożyczki. W in n y m m iejscu zw róci
liśm y uw agę 18, iż zysk p ły n ący z pożyczek k ró tk o term in o w y ch , zabezpie
17 J. S e n k o w s k i , S k a r b o w o ś ć Г M a zo w sza o d k o ń ca X I V w ie k u do 1526 r., W arszaw a 1965, s. 25 nn.
18 A. R u t k o w s k i , op. cit., s. 78 n.
czonych w pisem do ksiąg sądow ych, n a ry n k u lok alny m W arszaw y m ieś
cił się w g ran icach 10%. B ył więc zgodny z praw em kościelnym w in te r p reta cji późnośredniow iecznej, k tó re g ran icę 10% uznało za zysk godzi
wy. P am iętać trzeb a, iż w p rak ty c e często obchodzono praw o św ieckie i kościelne, zwłaszcza w p rzy p a d k u k re d y tu u k ry w a ją c sk rz ę tn ie rzeczy
w iste zyski.
D Ł U Ż N IC Y
W przew ażającej m ierze dłu żn ik am i b y li chrześcijanie, rzadk o k ie d y Żydzi. T ak w łaśn ie było w w y p a d k u H adassy, dłużnej M ichałow i z R a
kow a 2 ko p y g r 19. O gólnikow o ty lk o d o w iad u jem y się o d łu g ach zaciąg
n ięty c h i n ieu reg u lo w an y ch przez Ż y d a Ł azarza w obec D obrogosta z No
wego D w o ru 20.
Spośród 376 d łu żn ik ó w było 332 m ężczyzn i 44 kobiety. 283 osoby m ieszkały n a wsi, 93 w W arszaw ie. K lie n te la Ż ydów w arszaw sk ich sk ła dała się z p rzed staw icieli w szy stk ich w a rstw społecznych. N ajliczniejszą g ru p ą d łu żn ik ó w b y ła szlach ta (273 osoby, 72%). W tej g ru p ie m ają p rze
wagę m ężczyźni; sp oty k am y ty lk o 7 k o b iet szlachcianek, najczęściej re g u lu jąc y c h dłu g i po śm ierci m ęża, ja k owa D zierżka z T archo m in a sp ła cająca 14 kop g r pospolitych apud iu d e o s 21; czy w dow a po A n d rzeju z R aw y 22.
W śród 79 dłużników m ieszczan W arszaw y (21%), k obiet było 35, a m ężczyzn 44. O ile obecność szlachcianek w tra n sa k c ja c h k red y to w y c h m a c h a ra k te r b ie rn y i w iąże się z dziedziczeniem długów po m ężach, to w p rzy p ad k u m ieszczanek te n ele m en t w y stę p u je sporadycznie. W w y pad k u A n n y określonej jak o m e rc a trix 23, być m oże żony najw iększego kupca w arszaw skiego z I poł. X V w. A n d rz e ja E d lm g e ra 24, n ależy d opa
try w ać się zastęp stw a w in te resa c h nieobecnego m ałżonka. Podobną ro lę zdaje się p e łn iła nie o kreślona z im ien ia H annu sow a te x tr ix chociaż nie w ykluczone, iż sam odzielnie p row adziła w a rsz ta t rzem ieślniczy. Liczne p rzy k ład y św iadczą o aktyw ności zaw odow ej m ieszczanek w arszaw skich.
Część ich k iero w ała w a rszta te m rzem ieślniczym po śm ierci m ęża, ja k nie znana z im ien ia żona W aw rzyńca stelm ach a e x opposito s. Bernar- d in i26, D orota żona W ojciecha kow ala 27 czy ry b aczk i Jag ieln ica i P iech n a k o n ty n u u ją c e zaw ód m ężów 2®, albo M igaczowa o kreślona jak o pensatrix, zajm u jąca się w ażeniem to w a ró w 29.
D uchow ni bardzo rzad k o w y stęp ow ali w śród k lin e te li Ż ydów w ch a
rak te rz e dłużników . Z n am y z im ien ia 3 duchow nych; dw aj n ależeli do kolegiaty św. J a n a (S tanisław Z alew ski k an o n ik 30 i D om arat m an sjo n arz ołtarza św. J a n a C h rz c ic ie la 31), n ato m ia st M ikołaj b y ł kan onik iem płoc
kim i p ro b oszczem w P rzybyszew ie 32.
19 W arsz. 1, k. 220, 1426 r.
20 T am że, k. 36, 1422 r.
21 T am że, k. 23 v , 1422 r.
22 T am że, k. 128 v , 1424 r.
23 W arsz. 3, k. 201, 1457 r.
24 T am że, k. 723 v , 1461 r., n ie w y m ie n io n a z im ien ia u x o r A n d r is E d lin g e ri.
25 W arsz. 2, k. 667 v , 1440 r.
26 W arsz. 3, k. 77, 1456 r.
27 W arsz. 2, k. 859, 1445 r.
28 W arsz. 3, k. 640, 1460 r.;
к.
78, 1456 r.59 T am że, k . 78, 1456 r.
30 W arsz. 2, k. 215 v , 291, 1434 r.
81 W arsz. 3, k. 78, 1456 r.
32 W arsz. 2, k. 213, 217, 1433 r.
272
W śród trz e ch zn any ch im iennie km ieci w y stę p u je jed n a kobieta, k m e - tonissa M ałgorzata z Rakow ca 33
S p ójrzm y n a g ru p ę dłużników od stro n y zajęć pro fesjo n aln y ch i p eł
nionych fuiikcji. R zem ieślnicy re p re z e n tu ją 23 zaw ody i fu nk cje. Spośród 32 rzem ieślników i k u p có w ty ch o statn ich było 3, rów nież 3 było fu trz a rzam i i rybakam i. W śród kupców w arto odnotow ać obecność dw óch n a j
w ybitniejszych: A n d rzeja E d ling era (jego żona) i M ikołaja N erk i 34 D rugą liczebnie g ru p ą b y li u rzęd nicy ziem scy i dw orscy. W iększość to urzęd n icy w arszaw scy: kasztelanow ie w arszaw scy J a k u b39 i D obro- gost 3®, sędzia W ojciech z C habdzina 37, chorąży B o ru ta z F a lę t з8. W m n ie j
szym stopniu k o rzy sta ją z k re d y tu żydow skiego u rzęd n icy in ny ch po
w iató w k sięstw a m azow ieckiego. J e s t w śród n ich chorąży zakroczym ski Scibor z Z a b o ro w a 39, a jak o poręczyciel w y stę p u je F lo ria n podsędek sochaczew ski40. Obecni są w tej g ru p ie tak że synow ie u rzędników ziem skich: M ikołaj sy n k asztelan a w a rsza w sk ie g o 41, W igand sy n k asztelan a c zersk ieg o 42, k tó rz y podobnie ja k ich ojcow ie pożyczają pieniądze pod zastaw drogich fu te r. Ta form a zabezpieczenia su g e ru je iż k o rzy stali oni z k re d y tu żydow skiego w sy tu acjach raczej szczególnych, co potw ierdza sporadyczność ich tra n sa k cji.
S p oty kam y też w śród dłużników ludzi z otoczenia książęcego. Je d n y m był m agister coquinae, Scibor L u la z B rześcia 43, d ru g im W ojciech S trz e - gow ski o k reślony jak o fa m ilia riu s dom ini ducis 44.
W śród dłużników p ro w en ien cji m iejskiej sp o ty k am y 12 (3%) m iesz
czan z m iast m azow ieckich i spoza Mazowsza, w śród n ich w ó jta z B łonia i nieznanego z im ien ia k u p ca z G dańska.
W idać zatem , iż k lienci Żydów w arszaw skich re k ru to w a li się zarów no ze środow iska w iejskiego ja k i m iejskiego. W środow isku w iejskim n a czoło w y b ija się szlachta, w m ieście — rzem ieślnicy. In n e g ru p y spo
łeczne i zaw odow e k o rzy sta ją z k re d y tu żydow skiego w ograniczonym stopniu.
W arto zwrócić uw agę, iż w śród dłużników k o b iety stanow ią 11%.
Je śli n aw et część z n ich spłacała długi nieżyjącego m ęża, nie zm ienia to fak tu , iż w pierw szej połow ie X V w ieku n a M azowszu k o bieta uczestni
czyła w obrocie pieniężnym .
W IE R Z Y C IE L E
O m aw iane źródła odnoszą się przede w szystkim do tra n sa k cji k re d y to wych, w niew ielkim ty lk o stopniu do handlow ych. T ra n sa k c je k u p n a - -sprzedaży drzew a, ja k ą p rzeprow adził L azaru s I ze S tan isław em z B lizn
33 T am że, k. 217 v , 1433 r.
84 T am że, k. 907, 1445 r.
35 T am że, k. 329, 1434 r.
36 T am że, k. 623 v , 1437 r.
37 T am że, k. 589, 629, 1438 r, 38 W arsz. 3, k. 1069, 1463 r.
39 T am że, k. 151 v , 1456 r.
40 W arsz. 2, k . 589, 1438 r.
41 W arsz. 1, k. 36, 1427 r.
42 W arsz. 2, k. 499, 1437 r.
43 T am że, k. 727 v , 1433 r.
44 T am że, k. 829, 1444 r.
n a kw otą 14 kop groszy 45, zboża kupionego przez Izaaka od S te fa n a z P o - n ia t za 31/г ko p y groszy 46, czy pośrednictw o D aw ida pom iędzy ku p cem g d ańskim B erth o ld em von Z in sth e i Ż ydem brzesk im K erm ike w sp rze
daży IV2 setk i skór b o b ro w y c h47 należą do nielicznych w y jątk ó w . W h a n d lu ty m uczestniczą także Żydzi spoza W arszaw y i M azowsza, a n a jw y b itn ie jszy z n ich Szabdan z Brześcia Ruskiego działał w W arsza
w ie w lata ch 1435— 1441
W spom niani trzej Żydzi, D aw id, L azarus I i Izaak należą do a k ty w n ych uczestników o b ro tu kredytow ego, a ich tra n sa k c je w skazu ją n a łą czenie przez nich ró żn ych fo rm handlow ych. Spośród 32 a k ty w n y c h w ru c h u k red y to w y m Ż ydów w arszaw skich 29 tru d n i się w yłączn ie udzielaniem pożyczek pieniężnych.
S p o ty k am y w śród nich i kobiety zawodowo u p raw iające pożyczanie pieniędzy, głów nie pod zastaw rzeczy. Z nam y z im ienia 13 kobiet, k tó re udzieliły 23'% ogólnej liczby pożyczek.
W ierzyciele Żydzi w y stęp u ją w źródłach w tro ja k ie j form ie: 1. pod w łasnym im ieniem , czasem z dodatkiem o k reślający m fu n k cję lu b zawód, a także koligacje rodzinne; 2. w form ie ogólnej i anonim ow ej iudeus 49;
3. w form ie kolek ty w n ej iud ei 5°.
W iększość k o n tra k tó w pożyczkow ych została zaw arta przez p o jed y n czo w y stęp u jący ch w ierzycieli. W jed n y m k o n trak cie w y stę p u je ich czte
re c h wobec jednego dłużnika: D aw id, Sprincza, A lek san d er i L azaru s 61.
Raz jed e n w ystąpiło trzech w ierzycieli: Ja k u b , D aw id i L a z a r u s 52.
W 8 w y p ad k ach m am y ich po dwóch: L azarus i W ik to r 53, D aw id i L aza
ru s 54 D aw id i A lek san d er 55, A lek san d er i J a k u b 50, A lek san d er i M ay57, Sm oła i O sm an 58, J a k u b i D aw id 59, J a k u b i Szlom a ®°. W chodzące w g rę k w o ty pożyczek w a h a ją się od 1 kopy groszy do 40 kop gr, w ty m trz y k o n tra k ty n a k w o ty 24 i 25 kop groszy i jed e n n a 40 kop gr. Pozostałe m ieszczą się w przedziale pom iędzy 1 a 6 kopam i gr. W ydaje się, iż ow e n iefo rm aln e spółki k red y to w e św iadczyły o ograniczonych m ożliw ościach Ż ydów w arszaw skich.
S k ąd in ąd m am y tu do czynienia z dość w ąskim kręgiem w ierzycieli pow iązanych finansow o. K rąg te n liczy 9 osób, a w śród nich im iona D a
w ida, A lek sand ra, L azaru sa i Ja k u b a p o w tarzają się najczęściej. K im są oni na tle ogółu w ierzycieli?
45 T am że, k. 71 v , 1431 r.
46 T am że, k. 223 v , 1433 r.
47 K s ię g i ła w n ic z e m ia s ta S ta r e j W a r s z a w y w X V w ie k u t. I: K s ię g a n r 525 z la t 1427— 1453, w y d . S. E h r e n k r e u t z , „P om n ik i P r a w a ” t. III, W arszaw a 1916, nr 526 [cyt. dalej: Ł a w . A CV ].
48 Ł aw . A CV , 295, 654.
49 W arsz. 1, k. 18, 1422 r.; к. 152 v , 1424 r.; k. 227 v , 1426 r.; 2, k. 889 a, 1445 r.
60 W arsz. 1, k. 21 v , 1422 r.; k. 24 v; k. 128, 1424 r.; k. 162, 1425 r.; k. 291, 1427 r.;
A G A D , M etryka K oron n a 3, k. 13 [cyt. d alej: М К].
51 T am że, k. 229 v , 1426 r.
52 T am że, k. 137 v , 1424 r.
53 T am że, k. 132, 1424 r.
54 T am że, k. 58, 1423 r.; k. 136, 1424 r- 55 T am że, k. 286, 1427 r.; k. 21, 1428 r.
56 W arsz. 2, k. 71, 1431 r.; k. 189 v , 1433 r.
67 T am że, k. 213, 1433 r.
58 T am że, k . 347 v , 1435 r.
59 T am że, k. 801, 1444 r·; k. 808 v , 1444 r.
60 T am że, k. 947, 1445 r.
274
W y stępu jąca w k o n tra k ta c h g ru p a 32 Żydów w arszaw skich b yła w e w n ętrzn ie zróżnicow ana pod w zględem aktyw ności k red y to w ej czy sze
rzej biorąc ekonom icznej. Zróżnicow anie dostrzegam y n a k ilk u płasz
czyznach, z k tó ry c h n ajw ażn iejsze są naszym zdaniem k ry te ria geogra
ficznego zasięgu k o n tra k tó w k red y to w y ch (klienteli), liczby dłużników (klientów ), a także liczby ko ntrak tów .
Liczba wsi o bsługiw anych przez poszczególnych w ierzycieli w aha się od 1 do 41. Je śli p rzy jm ie m y obsługiw anie od 1 do 3 w si za w yznacznik najniższej aktyw ności k red y to w e j, okaże się, iż w ty m przedziale m ieści się 11 Żydów (35%), od 4 do 9 w si obsługiw ało sześciu w ierzycieli (19%), od 10 do 19 w si czterech (12,5%), powyżej 20 w si obsługiw ały 4 osoby (12,5%). W działalności 7 Ż ydów nie stw ierdzono obecności dłużników ze wsi. Być m oże m am y tu do czynienia z g ru p ą specjalizującą się w udzielaniu pożyczek w yłącznie w k ręg u m iejskim . Do g ru p y o n a jw y ż szej aktyw ności geograficznej (przy n ajm niej 10 wsi) zaliczyć trz e b a
8 osób. W śród tej ósem ki znaleźli się, oprócz ju ż w y m ienionych Izaak, Hadassa, Szlom a i Sprincza. Ci jed n a k w y raźn ie u s tę p u ją A leksandrow i ob sługującem u k lien tó w z 31 wsi, D aw idow i z 41 wsi, L azarusow i I z 32 wsi i Jak u b o w i z 24 wsi. Zasięg geograficzny k o n tra k tó w pożyczko
w y ch ty ch czterech w ierzycieli p o k ryw a się z g ran icą ry n k u lokalnego W a rsz a w y 61, jed n ak że k ażdy z nich o bsługuje nieco in n y teren .
Liczba dłużników , k tó ry m te n sam w ierzyciel-Ż yd pożyczał pieniądze sięgała od 1 do 47 osób. W g ru p ie posiadających od 1 do 3 dłużników — co oznacza najniższy próg atrak cy jn o ści finansow ej w ierzyciela znalazło się 12 osób (37,5%). W g ru p ach w ierzycieli ud zielający ch k re d y tu d łu ż
n ik o m w liczbie od 4 osób do 9 i od 10 do 19 znalazło się ich po 6 (18,5%), a w g ru pie m ający ch 20 i w ięcej dłużników — 7 osób (22%).
M am y tu do czynienia z podobną sy tu a c ją ja k w p rzy pad ku zasięgu geograficznego k re d y tu . G ru p a w ierzycieli o szerokim k ręg u odbiorców liczy 13 osób (42%), a w skład jej wchodzi ośm iu Ż ydów wcześniej w spo
m nian y ch oraz Józef, Joachim , L azarus II, P e rła i Sm oła. I tu w idać w y raźn ą przew agę pięciu osób n ad pozostałym i. Są to A lek san d er udzie
la ją c y k re d y tu 32 osobom, D aw id — 47 osobom, L azarus I — 43 osobom, S princza jed y n a tu ko b ieta 38 osobom i J a k u b 29 osobom.
N ajw iększe rozbieżności widoczne są w liczbach k o n tra k tó w p rzy p a dających na każdego z w ierzycieli. Pod ty m w zględem n a jb a rd zie j a k ty w n y m i byli A leksan d er, n a którego przypadło 78 k o n trak tó w , i D aw id z 80 k o n tra k tam i. D alej idą J a k u b — 45 k o n tra k tó w , L azaru s I — 41 k o n tra k tó w , Sprincza 39.
W oparciu o trz y analizow ane powyżej k ry te ria dochodzim y do w nios
ku, iż g ru p a Żydów -w ierzycieli, aczkolw iek niezb y t liczna, b y ła ostro zróżnicow ana pod w zględem ekonom icznym . Ścisłą elitę finansow ą tw o rzyli: A leksander, Da\vid, Ja k u b , L azarus I i Sprincza. P rzy ciąg ali oni do siebie p raw ie 52% ogólnej liczby klientów , z k tó ry m i zaw arli 62%
ogólnej liczby k o n tra k tó w pożyczkowych. K re d y t udzielony przez każde
go z n ich p en etro w ał dość duży obszar ry n k u lokalnego.
_________ Г
61 A . R u t k o w s k i , op. cit., m apa.
Z A ST A W N IER U C H O M O ŚC I
Pożyczanie pieniędzy pod zastaw nieruchom ości było rzadko stosow aną form ą zabezpieczenia. Św iadczy o ty m około 4% k o n tra k tó w pożyczko
w ych, w k tó ry c h dłu żn icy dali zabezpieczenie na sw oich dobrach. N ie- w yk u pien ie dług u w term in ie prow adziło do in tro m isji, czyli w w iązania w ierzyciela w do b ra do czasu zw ro tu należności przez dłużnika. N a M a
zowszu w X V w iek u pow szechnie stosow ano zastaw do w ydzierżenia, polegający n a p rzek azy w an iu dochodów z dóbr zastaw ionych w ierzycieli n a poczet spłacanej pożyczki do czasu ściągnięcia całej n a le ż n o śc i62.
O sp o radycznym zabezpieczaniu pożyczek n a dobrach ziem skich św iad
czy niew ielka liczba Ż ydów w ierzycieli, u k tó ry c h sp oty kam y tę form ę k red y tu . Je d y n ie A lek san d er może uchodzić za specjalistę w kredy cie pod zastaw dóbr. B lisko 80% k o n tra k tó w w tej g ru p ie zaw arto w łaśnie z A leksandrem . In n i w ierzyciele, ja k H adassa, L azarus, Sprincza, cho
ciaż należą do g ru p y a k ty w n y c h n a ry n k u k redy tow y m , k o rzy sta ją spo
radycznie z tej fo rm y zabezpieczenia.
In te re su ją c e w y d a je się p e ry fe ry jn e w sto su n k u do W arszaw y poło
żenie większości wsi, w k tó ry c h pożyczki zabezpieczano zastaw em dóbr ziem skich. N ajbliżej W arszaw y leżą O rły 63, P o w sin 64, reszta n ato m ia st n a gran icy ry n k u lokalnego: Cha ję ty 65, M acierzysz Lupkow o 67, O trę b u - sy e®, P arzniew o 69, Pogroszew o 70, C zarnow o 71, S o k o ło w o 72. W ielkość po
życzek pien iężn y ch w tej g ru p ie sięgała od k ilk u n a s tu groszy 73 do 46 kop groszy prask ich 74. Mimo k ilk u w ysokich k w o t75 n ie m a zależności po
m iędzy tą fo rm ą zabezpieczenia pożyczki a je j w ielkością.
Z A ST A W Y B Z E C Z O W E
Znacznie w ięcej zn am y tra n sa k c ji zabezpieczonych zastaw em rzeczo
w ym . Z ch w ilą n ie w y k u p ie n ia zastaw u w o k reślon y m te rm in ie w ie rz y ciel m iał p raw o go sprzedać. Część n ie w y k u p io n y ch zastaw ów w ypoży
czano w zam ian za o kreśloną kw o tę np.: J a k u b z W ierzuchow a w ypoży
cza od Ż yda Szlom y z W yszogrodu kuszę w arto ści 45 groszy, od k tó re j m a płacić 5 k w a rtn ik ó w tygodniow o p ro ce n tu 76. M am y tu do czynienia z po
p u la rn ą fo rm ą c y rk u la c ji ruchom ości i pieniędzy za pośrednictw em lom b ardu.
T ran sak cje zabezpieczone zastaw em rzeczow ym stan ow ią 29°/« ogólnej liczby pożyczek zaciąg n iętych u Ż ydów w arszaw skich. N ajliczniejszą g ru
62 J. S e n k o w s k i , op. cit., s. 52.
63 W arsz. 2, k . 305, 1434 r.
64 W arsz. 1, k . 163, 1425 r.
65 T am że, k . 254, 1426 r.; к. 238 v , 1427 r.; k. 300, 1427 r.
68 W arsz. 2, k . 529 v , 1437 r.
67 T am że, k . 529, 1437 r.
68 M K 3, k. 13.
69 W arsz. 2, k. 194, 1433 r.
70 W arsz. 1, k. 42 v , 1422 r.
71 T am że, k. 295, 1427 r.
72 T am że, k. 264, 1427 r.
73 T am że, k . 194, 1433 r.; W arsz. 2, k . 222, 1433 r.
74 W arsz. 1, k. 291 v , 1427 r.
75 M K 3, k. 13; W arsz. 1, k. 42 v , 1422 r.
76 W arsz. 2, k. 219, 1433 r.
276 A D A M R U T K O W S K I
pę w śród zastaw ian ych przedm iotów (63% w szy stkich zastaw ów ) tw o rzą płaszcze i suknie. N a d ru g im m iejscu znalazły się: sreb ro lub przed m io ty ze sre b re m i złotem , k tó ry c h było 12%. Ta g ru p a przedm iotów w raz z zastaw ionym i fu tra m i (lub przedm iotam i ozdobionym i futrem ), k tó ry c h było 8% św iadczy o zam ożności w łaścicieli. Uboższa ludność zastaw iała u Żydów: poduszki, pierzyny, k ołdry, naczynia k u ch en n e; ta g ru p a p rzed m iotów pod w zględem liczby zastaw ów (10% ) uplasow ała się n a trzecim m iejscu. P rzed m ioty rzem iosła rycerskiego: zbroje, m iecze, kusze sta n o w iły 5% w szystkich zastaw ów . W śród zastaw ów tra fia ją się osobliwości:
littera d o ta lic ii77 czy 7 g rzyw ien sreb ra, k tó re sig illa tu m est sigillo do
m in i K le m e n te n o ta r ii78, a J a n z B rw inow a zastaw ia u Ż yda Izaaka ko
nia, hełm i kuszę — p raw ie p ełne w yposażenie ry ce rz a 79.
W śród zastaw ionych przedm iotów w y stę p u ją tk a n in y z im p o rtu ja k adam aszek, aksam it. Z anim znalazły się one w kom orze szlacheckiej m u siały tra fić na ry n e k lokalny, o ile ich nie przyw iózł w łaściciel z zagranicy.
N igdy praw dopodobnie nie dow iem y się, gdzie n ieja k i Tom asz K arski k u p ił 12 łokci adam aszku, ale n a podkreślenie zasłu g u je kw ota 8 i pół kopy groszy, ja k ie za nie otrzy m ał pod zastaw od Żyda D aw ida. Jeżeli n aw et w ym ieniona k w o ta b y ła niższa od rzeczyw istej w artości zastaw io
nej tkanin y , je s t ona w ym ow nym przy kład em konsu m pcji luksusow ej w śród części szlachty podw arszaw skiej. Z akup te n m ógł od początku m ieć c h a ra k te r lo k aty pieniędzy w to w ar kosztow ny o trw ałe j w artości.
Je d n a z dróg im p o rtu su k n a zagranicznego w iodła do W arszaw y z G dańska. Ż yw e k o n ta k ty kupców w arszaw skich i okolicznej szlachty podtrzym yw ało nieliczne grono gdańszczan, k tó rz y czasem korzy stali z k re d y tu żydowskiego, zastaw iając p rzy te j okazji cenniejszą garderobę.
Oto w 1461 r. D aw id iu d eo ru m doctor, p rzed staw ił niew ykup ione do tąd paliu m su b d u c tu m belką panni hostro d om skije quod p a liu m quidam em p to r de G da n ysk sibi obligavit 8°.
C ennych info rm acji o k onsum pcji luksusow ej w śród szlach ty d o sta r
czają k o n tra k ty dłużników p iastu jący ch u rzę d y ziem skie. W te j g ru p ie przew ażają f u tr a z d rogich skór, ja k sobole, tchórze, n iera z k ry te kosztow n ą m ate rią do ró w nu jącą cenie fu te r. N iech za p rzy k ła d posłuży tunica de axam eto cu m auro c irc u m d u c tu m alias branovano gronostayem , k tó rą zastaw ił B o ru ta z F alęt, chorąży w arszaw ski, u Ż yda D aw ida w 1463 r .81;
szuba koloru zielonego p o d b ita adam aszkiem , zastaw iona u Żydów ki C h an n y żony J a k u b a przez M ikołaja sy na A n d rzeja k asztelan a w arszaw s k ie g o 82, płaszcz z a k sam itu czarnego p o d b ity popielicam i zastaw iony przez W iganda sy na k asztelan a czersk ieg o 83, czy szuba z ak sam itu czar
nego podbita sobolam i z guzikam i pozłacanym i zastaw iona przez Ścibora z Zaborow a cześnika w arszaw skiego u Żydów ki S m o ły 84.
N a przeciw ległym k ra ń c u z n a jd u ją się przed m io ty zastaw ione przez b iedotę czy uboższe g ru p y ludności średniow iecznej W arszaw y. W y d a je
77 W arsz. 1, k. 98, 1423 r.
78 W arsz. 2, k. 873, 14^5 r.
T am że, k. 321, 1434 r.
80 W arsz. 3, k. 727, 1461 r.; zob. M. M a ł o w i s t , S tu d ia z d z ie jó w r z e m io s ła w o k re s ie k r y z y s u fe u d a liz m u w Z a c h o d n ie j E u ro p ie w X I V г X V w ., W arszaw a 1954, s. 393 n .'
81 W arsz. 3, k. 1009, 1463 r.
82 W arsz. 1, k . 36, 1427 r.
83 W arsz. 2, k. 499, 1437 r.
84 W arsz. 3, k. 1084, 1464 r.
się , iż tru d n a s y tu a c ja życiow a zm usiła n ie ja k ą E lżbietę m ieszczkę w a r
szaw ską do zastaw ien ia płaszczyka dziecięcego za 16 g ro s z y 83, czy in n ą m ieszczkę z N ow ej W arszaw y do zastaw ienia k ilk u przedm iotów , w śró d k tó ry c h zn alazły się p a liu m v e tu s in valore 9 gr. i tun icella zastaw iona za 4V2 grosza 86 N iew ielką w artość p rzed staw iał „płaszcz czarn y d ługi i s ta r y ” zastaw iony przez żonę W aw rzyńca carpentarii e x opposito s. B e r- n a r d in i67, czy dw ie su k n ie szare ru sticales zastaw ione ab ignota p e r
sona s8.
W iększe pożyczki pod zastaw częściej zaciągała szlachta. Spośród za
staw ników u Ż yd a D aw ida szlach ta zastaw ia n a k w o ty 12 kop groszy 8®,
8V2 kopy g ro s z y 90, V2 kop y groszy i 4 flo re n ó w 91, a sądzić należy, iż po
życzki zaciągnięte u niego około 1461 ro k u przez J a n a Szurzę, jedn eg o z fam ilia res w ojew o d y kujaw sk ieg o J a n a K ościeleckiego 92 czy chorążego w arszaw skiego B o ru tę z F a l ę t93 b y ły rów nież w ysokie, chociaż p rzem il
czano kw otę.
Rzecz jasn a , w śród m ieszczan W arszaw y zd arzały się rów nież w ysokie k w oty, ja k choćby zastaw y jednego z w iększych kupców w arszaw skich I połow y X V w ieku M ikołaja N erk i u Żyda Ja k u b a n a kw otę 12 kop g ro szy in m ediis g ro ssis9*, c zy zastaw iony pas s re b rn y cu m cypho argenteo przez niejak iego Tom asza m ieszczanina w arszaw skiego u D aw ida za 2 k o p y groszy i 3 flo re n y w ę g ie rs k ie 95.
Ja k i b y ł k rą g społeczny osób k o rzy sta ją c y ch z k re d y tu pod zastaw rzeczy? U Ż yda A lek san d ra szlachta stanow i 80% , km iecie 10%, m iesz
czanie 10%; u D aw ida: szlachta 45% , m ieszczanie z W arszaw y 30%, m ieszczanie spoza W arszaw y 25% ; u Ja k u b a: szlachta 20% , m ieszczanie w arszaw scy 80% ; u Joachim a: szlachta 20% , m ieszczanie W arszaw y 80°/»;
u L azaru sa II: szlach ta 12%, m ieszczanie z W arszaw y 75% , km iecie 12%.
Czy m am y t u do czynienia ze specjalizacją w działaniach ty p u lom b ard u ? S pośród 32 Ż ydów dziesięciu (32% ) udziela k re d y tu pod w szyst
kim i form am i zabezpieczenia, nato m iast 14 (43%) udziela pożyczek w y łącznie lu b p raw ie w yłączn ie pod zastaw rzeczy. W przy p ad k u A lek san d ra zastaw y stan o w ią 15% liczby jego k o n tra k tó w k red y to w ych , u D aw ida 25% , u Izaaka 15% , u J a k u b a 20% , u L a z aru sa I 7% , u S p rin czy 25% . W g ru p ie n a jb a rd zie j a k ty w n y c h w ierzycieli p ro ce n t pożyczek pod za-
îtaw rzeczy sięgał od 7% do 25%.
W d ru g iej g ru p ie w ierzycieli pożyczających praw ie w yłącznie pod za
sta w rzeczy, zastaw y w ynoszą u C h an n y żony J a k u b a 75% k o n tra k tó w z ogólnej liczby przez nią zaw artych , u Józefa 50% , u Joach im a 90%, u L azaru sa II, P e r ły i S m oły 100%. Z d aje się stą d w y nikać istn ien ie w śród Ż ydów g ru p y sp ecjalizującej się w te j fo rm ie k red y tu .
In te re su ją c ą ilu s tra c ją działalności Ż ydów specjalizu jący ch się w k re dycie pod zastaw rzeczy je s t Ż ydów ka P e rła . O to d w u kro tnie, raz
85 W arsz. 2, k . 873, 1445 r.
86 W arsz. 3, k. 543, 1459 r.
87 T am że, k. 77, 1456 r.
88 T am że, k. 1169, 1464 r.
80 W arsz. 1, k. 151, 1424 r.
90 W arsz. 2, k. 801, 1444 r.
91 T am że, k. 871 v , 1445 r.
92 W arsz. 3, к 697, 1491 r.
93 T am że, k. 1009, 1463 r.
94 W arsz. 2, k. 907 v , 1445 r.
95 T am że, k. 873, 1445 r.
A D A M R U T K O W S K I
w 1456 96 i d ru g i raz w 1457 r. 97, p rzed staw iła w sądzie ziem skim w W a r
szaw ie przedm ioty zastaw ione i nie w yk u pio ne w term in ie. Dzięki tem u m am y przed sobą dw ie serie zastaw ów , obok k tó ry c h podano im ię i często zawód w łaściciela, oraz kw otę, za ja k ą d an y przedm iot zastaw iono. Rzuca to także in te resu jąc e św iatło na k u ltu rę m a te ria ln ą epoki.
W śród 45 p rzedm iotów zastaw ionych u P e rły najliczniejszą g ru p ę (około 50% ) stan o w iły płaszcze i suknie, około 10% p rzed m io ty ze sre b ra lu b ze sreb rem , 12% stan o w iły p rzed m io ty codziennego użytk u . Na u w a gę zasługują n arzędzia i surow iec, stanow iące 15% ogółu zastawów .
P od w zględem społecznym i zaw odow ym k rą g dłużników P e rły p rzed staw iał się n astęp u jąco : n a 25 osób, k tó re n ie w y k u p iły zastaw ów , d u chow ni stanow ili 2°/o, km iecie 2% , szlachta 20%, m ieszczanie 75%. K o
b iety stanow iły 30% ogólnej liczby dłużników P e rły . W szyscy dłużnicy byli ch rześcijanam i, 80% m ieszkało w W arszaw ie, z tego w Now ej W a r
szaw ie i na su b u rb iu m 20% dłużników . W śród dłużników P e rły rz e m ieślnicy stanow ią 22% ogółu jej klientów . R eprezento w ali oni tak ie zaw ody jak : ap tek arza, k u pca (żona), siodlarza, tkacza, ry b ak a, pisarza m iejskiego, k tó ry m b y ł Tomasz, rów nież członek b ra c tw a ław niczego " .
N ajw yższą pożyczkę 10 kop groszy, zaciągnął u P e rły w spom niany Tomasz, pisarz m iejski; najniższą w spom niana w cześniej S dunka, k tó ra za czarn y płaszcz otrzy m ała 6 groszy. N ajliczniejszą g ru p ę 60% stanow ią przedm ioty zastaw ian e w zam ian za k w o ty od 6 groszy do 1 kopy g ro szy. W ypada także w spom nieć iż część przedm iotów b y ła zastaw iona ab ignota persona, k tó ry m i b y li „pew ien szlachcic” , k m e to n e s de Orli oraz
„pew ien kupiec z G d ań sk a” .
W yniki u zyskane w oparciu o analizę zastaw ów P e r ły p o k ry w a ją się w w ielu p u n k ta c h z uw agam i ogólnym i. To, co ją ró żn i od innych, sp ro w adza się do zasięgu geograficznego jej klien teli, pochodzącej przew ażnie z W arszaw y.
W spom niano, iż rzem ieślnicy stanow ią n ajliczn iejszą g ru p ę zaw odow ą w śród pożyczających u Ż ydów w arszaw skich pod zastaw rzeczy. B lisko 78% rzem ieślników pożyczało pod tak i zastaw . W przew ażającej m ierze b y ły to kw oty niskie. D om yśleć się m ożem y, iż część ty c h pożyczek nosiła c h a ra k te r konsu m p cy jny . T ru d n o znaleźć in n e m o ty w y w odniesieniu do zastaw ian y ch narzędzi, surow ców czy pro d u k tó w w łasnego w a rszta tu , cho
ciaż m ożliwe, iż zastaw narzędzi i p ro d u k tó w w a rsz ta tu nosi c h a ra k te r k re d y tu produkcyjnego. O to fu trz a rz M ikołaj M arlica zastaw ił dw a fu tra : lisie i zajęcze " , tkacze w arszaw scy zastaw ili m .in. su k n ię z flaneli, płaszcz czerw ony i 3 c h u sty n a głow ę 10°, jed en z siodlarzy zastaw ił w ędzidło i siodło 101, kow al im ieniem A ndrzej zastaw ił 30 m ia r bliżej nie określo
n y ch 102 Przypuszczać należy, iż jak ie jś szczególnej przyczynie zaw dzię
czam y obecność w źródłach sądow ych przedm iotów z w a rsz ta tu rzem ieśl
niczego, k tó re n ajp ew n iej tra fiły na m iejscow y targ . Chociaż odbyły one nieco dłuższą drogę, ale za to po drodze d a ły a su m p t obiegow i k re d y to - w o-pieniężnem u.
96 W arsz. 3, k. 77 v —'7 9 , 1456 r.
97 T am że, k. 201, 1457 r.
98 Por. A. W o l f f , K s ię g a ra d z ie c k a m ia sta S ta r e j W a r s z a w y U I: 1447— 1527, s. X X IV —X X V .
99 W arsz. 2, k. 829 v , 1444 r.
«o T am że, k. 78, 1456 r.; к. 667, 1 Ш r.
101 W arsz. 3, k. 1164, 1466 r.
im W arsz. 2, k. 855 v , 1444 r.
l'i'ilÎChaÎiçiyil'1 ,ι i imwnm1 ,t i i i-i i i ,1 II I I I I I I I l!·
iVjhDybOwo tm iw - liSiJi!'1 Radzymin
Stopsk llllillliiil LasKowX
Czosnowoi J i) ill Ji ί 4Й 4 ','î'îl!,frKsiążki
/
■ i>! LupkoW6 » liitOrly Wojcteezynoli!'“1 ■
Dąbrówka /
Białołęka Tarchomino
Świdry
Kot у tka RęczaJ·
Rędzikowo#
Błonie·/
• Faszczyce -Kludno
Wawrzyszew
3olikow<A\ Oolędzinów
\ \ · •Targowe Wola· *wARSZAWA\
illlilid liG Ó rce М И * ^ N
^feâSô^Üi·. \ ( e Q°ctaw
J W i Ç C i c e W l f l ü ü l l i Q Ü Ü i ' . ' W . * М о к о , ° Л ? Х \
GolaszewoÄfonotopa* «Sza.· ” ,... Czemlakowo \ Gołąbki •S.*Cz- I Okęcie · j ÿ y \ y ^jZaborowo
» 1Ф!*!*!ΐ . A» * , . .^Bal^icet|<i
. / i|i i i i, B o rz ę c in ,14'ii ^ i J i 'L i 'Î B i b n i '
M ν820Ζ^^°^!ΐι1ΐ1ίι· v;· ••;*,'lJ*!,^!i!!j)ilj!Tijl#iii|i|Pl / Pilaszkov^J РЯ i Um
dzikowo· · fcaÎQiffiS£a! I !i !| ! Шо«ата.аЬ;
Długa Szlachecka ·
Krosna..Duchnicel
Rakowo·
' i üJU· k'os'a'cleqi] i !i 'i |# ,ίΐ° ί,4 % ■.
, щ j i· I [Ln о wo, I PScic ei, * Ras zy niec è 11 *i;iiw |Щ 11 ÙSokotowo
'( .G m d o w o l^ l'i'î'Ç p .^ O n f 'W 'I ^ 'î'I 'W F a le n ty
''««Я П ... '
^ '|. |, |, |, |, |^ , , гчЬи8у
\
Zbarz .Służewo
\
• *S Sękocino
\
Młochowo liiwÄ
I Wiązowno Mlądz Kabaty
Dąbrówka * j i | ! J Bf ela wa >
° pac2\ . Wielkie Świdry TïChabdzino\ ^
«•i'IlilliÏMrokowo Parule
Gołkowot
• Jazgarzewo
/
Runowo
/
DukS
• Tarczyn
• ф Pracze Jeżewice , .
/ φ · Jezierzany Świętochowo · · Rembiertowo
/ -Michrowo
i ' f f i w i f e 1" Lutkow4ï?Przęaławiec
Gościeńczyce
• Kobylino
φ Grodziec
S k r ó t y :
Cz—Czechowicza L. — Latchorzewo M.—Macierzysz O.—Ożarowo P. — Piotrkówek Po.—Pogroszewo S. —Skorosze Sz.—Szczęśliwie©
SzarSzamoty W. — Wierzuchowo Wł.—Włochy
Turowice
# Zaborowie Φ Jasienice
• Boglewice
Magnuszew <
Z asięg r y n k u k red y to w eg o W arszaw y w p ierw szej p o ło w ie X V w .
K R E D Y T Ż Y D O W S K I W W A R S Z A W IE W X V W IE K U 2 7 9
Z astaw y rzeczy w zam ian za określoną kw otę sta w ia ją przed nam i p y tanie, ja k i zysk p rzy p ad ał w ierzycielow i z chw ilą sprzed ania nie w y k u pionego zastaw u. N ie ulega w ątpliw ości, iż w artość przedm io tu zastaw io
nego b y ła w yższa od k w oty, za jak ą by w ał zastaw ian y. T rochę in form acji na te n te m a t przynoszą zastaw y u Żyda D aw ida, u któreg o P aw eł z S iek- luk zastaw ił 7 g rzyw ien s re b ra jako zabezpieczenie pożyczki 12 kop gro szy 103, G rzegorz w in iarz z C zerska w zam ian za 1 g rzyw nę sre b ra „w w ę
zełku” (in nodulos) pożyczał 1 kopę groszy m . In n y m ieszczanin, J a k u b z Błonia, w zam ian za dw a p o staw y su k n a pożyczył kopę groszy w pół- groszkach 105, a w spom niany ju ż Tom asz K a rsk i zastaw ił 12 łokci adam asz
ku za 8Va kop y groszy 106. P o ró w n an ie w ielkości kw o t uzy skanych przy zastaw ie z najniższym i cenam i n iek tó ry ch przedm iotów , jak ie spoty k am y w T oru niu w połow ie X V w ieku 107 prow adzi nas do w niosku, iż różnica pom iędzy w arto ścią zastaw u a w ielkością pożyczki sięgała około 33% w a r
tości zastaw u w p rzy p ad k u 7 g rzyw ien sreb ra; 23% w p rzy p ad k u 1 g rzyw ny srebra; oraz około 50% w arto ści zastaw u dw óch postaw ów su k n a 108.
*
P rzedstaw io ne uw agi uk azu ją, iż działalność k red y to w a Żydów w a r
szaw skich k o n cen tro w ała się w dw óch stre fa c h ry n k u lokalnego W arsza
wy: n a zapleczu w iejskim i na te re n ie m iasta. P e n e tra c ja ty c h dw óch obszarów doprow adziła do w y kształcenia się g ru p y w ierzycieli sp ecjali
zujących się w u d zielaniu pożyczek pieniężnych pod zastaw ruchom ości.
Obok tej g ru p y działa dru g a, poszukująca zysku n a obszarze w iejskiego zaplecza W arszaw y.
N iezbyt liczna g ru p a Ż ydów w arszaw sk ich b y ła zróżnicow ana pod w zględem m ożliw ości finansow ych. A naliza ich ak tyw ności prow adzi do w y od ręb n ienia w ąsk iej elity , k tó re j k o n ta k t z w iejsk im zapleczem w la tac h 1421— 1466 m iał c h a ra k te r stały. Do takiego w niosku prow adzi loka
lizacja k lie n te li pięciu n a jw y b itn ie jszy c h w ierzycieli (por. m apa).
G łów nym odbiorcą k re d y tu żydow skiego b y ła szlachta. Z nalazł on odbiorców w 105 w siach po w iatu w arszaw skiego, co stan o w i 67% w szyst
kich zn any ch n am w si, z k tó ry c h szlachta pożyczała pieniądze w W a r
szawie.
W p rzew ażającej m ierze b y ł to k re d y t d ro bn y, to n ie znaczy, aby w całości b y ł on ko n su m p cy jny . P ro b le m te n w ym aga osobnych badań, u w zględniających szerszą podstaw ę źródłow ą. O dpow iedź n a p y tan ie do
tyczące celu pożyczek p ieniężnych um ożliw i dokładniejsze zrozum ienie fu n k cji k re d y tu żydow skiego n a ry n k u lo k aln y m W arszaw y.
Pozostaw iliśm y n a boku zaw iłą p ro b le m aty k ę stopy procentow ej k re d y tu żydowskiego. Ta spraw a, isto tn a tak że w św iadom ości w spółczes
m W arsz. 1, k. 151, 1424 r.
104 W arsz. 2, k. 809, 1444 r.
105 T am że, k. 873, 1445 r.
m T am że, k. 801, 1444 r.
107 Zob. K s ię g a T h e u d e n k u sa , w y d . L. K o c z y , Ź r ó d ła do d z ie jó w w o jn y tr z y ~ n a s to le tn ie j t. I, T oruń 1937, s. 365— 378.
nych, zw iązana ze średniow iecznym potępieniem lichw y, nie zn ajd u je w naszej d o k u m en tacji ośw ietlenia. N ie dostrzegliśm y w niej ry sów szczególnych k re d y tu żydowskiego, nie znaleźliśm y przesłanek, k tó re pozw oliłyby tw ierdzić, że Żydzi stosow ali stopę p rocentow ą odm ienną od ogólnych zasad o p eracji k red y to w y ch w ty m czasie i n a ty m terenie.
T a b e la 1
Aktywność kredytowa Żydów warszawskich
Lp. Imię Liczba
kontraktów
Liczba dłużników
Liczba obsługiwa
nych wsi
Liczba dłużników z Warszawy
1 Abraham 6 5 4 _
2 Aleksander 78 38 31 1
3 Ascher 1 1 — 1
4 Bieniasz 2 2 1 1
5* Channa 4 4 1 1
6 Dawid 80 47 41 9
7 Eljasz 1 i a 1 —
8* Elja 2 1 — 1
9* Estera 1 1 1 — 1
10 Hadassa 22 17 14 1
11 Izaak 19 14 2 11 1
12 Jakub 45 29 24 6
13 Józef 10 10 9 1
14 Joachim 12 10 2 6
15 Lazarus I 41 43 32 1
16 Lazarus II 16 20 6 11
17* Lija 1 1 — 1
18* Muszka 4 4 3 1
19 Marek 1 1 — 1
20* Oszwa 4 4 3 1
21 Osman 4 4 4
22* Perła 21 21 ? 21
23 Rachem 1 1 1
24 Samuel I 5 6 5
25 Samuel II 3 3 1 2
26* Sława 2 2 1 1
27* Smoła 10 10 5 5
28 Szloma 16 16 11 —
29* Sprincza 39 38 18 5
30 Wiktor 6 5 4 —
31* Malka 1 1 1 —
32* Witoszka 1 1 1 —
* — kobiety T
DobrawktórewwiązanoŻydówz WarszawywpierwszejpołowieXVwieku
K R E D Y T Ż Y D O W S K I W W A R S Z A W IE W X V W IE K U 281
a
cd
H
ΌO N
T3>»
•N
M 'I3
s
360 Я•3
o3
£ 40<N
.55
cd cd
<л O
ca -cios:
ΌС
cd
<s
(N M
73a
3 CO
s*
•S
• *3 >*
£ N s: o
3
6cd CO
00 .
o I
- ε
>4 .o sR
*4 S ГЯ 8
cd
*
cd
& S,
•aa
cd
oo e
CS
M C4
Ό§
acd
<c r--m
3 ä
o S
CnT
"O сcd
Oûû
X»N T3cd
O
ao
0 1
g -g
*ćd*W 6
Ϊ Ι
.3 §·
> ъ .ö
^ Й
jc
i δ =*
S3 ^
•S 55 δ ь? ^ S ε
cd X3υ
Mo coo
cd
fЮUl -Ocd' Q
«5
>5
«
'S S> *· £
•S %
J3cd
υ
o£ o D.a
5*
«