IR E N A K O BER D O W A
Ostatnie chwile Towarzystwa Demokratycznego Polskiego w protokołach Komisji Korespondencyjnej w Paryżu
W zbiorach T o w arzy stw a H istoryczno-L iterackiego w P a ry żu , w zło
żonym tam i p o rządk ow an y m obecnie a rc h iw u m p ry w a tn y m ro d zin y d ra H en ry k a G ierszyńskiego, z n a jd u je się ró w n ież niew ielk a ilość papierów J a n a N epom ucena Janow skiego. M ogła ona zostać p rzek azan a G ierszyń- skiem u, k tó ry się opiekow ał n im w o sta tn ic h la ta c h jeg o życia, albo przez niego sam ego, albo też G ierszyński odebrał je z Z ak ład u Sw. K azim ierza ju ż po śm ierci Janow skiego. W śród p apierów ty c h z n a jd u je się zw y kły zeszyt szkolny w cerato w ej opraw ie (w n iezb y t zresztą d o b ry m sta n ie zachow ania), w k tó ry m , ja k się okazało, Ja n o w sk i p isał pro to k o ły posie
dzeń K om isji K oresp o n den cyjn ej T ow arzystw a D em okratycznego P o l
skiego, na przełom ie la t 1861/1862. P ro to k o ły te n ie w y p e łn iły całego zeszytu, wobec tego po p a ru la ta c h Jan o w sk i w y k o rzy stał go do in n y ch celów i od drugiego k o ńca w p isy w ał rozliczenia z p re n u m e ra ty „O jczyz
n y ”, k tó rą za pew ien p ro ce n t w ynagrodzenia, zb ierał od p ren u m e ra to ró w i przekazy w ał A gatonow i G illerow i. R ach u n ki te G ille r spraw d ził i po
kw ito w ał odbiór pieniędzy. Ze środka zeszytu w y d a rto k ilk a k a rte k , w ty m tak że o sta tn ie s tro n y (stronę?) protokołów posiedzeń K om isji K o resp on den cy jnej .
Ze w zględu n a zain tereso w an ie dziejam i T o w arzy stw a D em okratycz
nego Polskiego, ja k ró w nież słabą do k u m en tację o sta tn ic h la t jego istn ie nia, pro tok o ły posiedzeń K om isji K orespo nd ency jn ej w y d a ją się w a rte p ublikacji. P o w in n y one tak że zw rócić uw agę h isto ry k ó w p ow stania stycz
niow ego i W ielkiej E m igracji. Z aw ierają ró w n ież nieco szczegółów bio
graficznych, w a rty c h odnotow ania.
P rz y p u b lik acji uw spółcześniono (bez przesady) o rtog rafię, zachow ując właściwości języ k o w e epoki i au to ra.
P a ry ż, 27 w r z e ś n ia 1861 — 14 s ty c z n ia 1862. P r o to k o ły p o s ie d z e ń K o m is ji K o re sp o n d e n c y jn e j T o w a r z y s tw a D e m o k r a ty c z n e g o P o lsk ieg o .
le P o sied zen ie, d. 27 w r z e ś. 1861 r.
D . 27 w rześn ia zeb rała się K om . K or. w n o w y m sw o im sk ła d zie. B y li o becni:
J a n o w sk i Jan N ep om u cen K ora b iew icz E dm und M a tu szy ń sk i M a x y m ilia n S ta n ie w ic z S y lw e ste r Z a b ło ck i J ó zef Z ien k o w icz L eon
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 1
320
IR E N A K O B E R D O W AP rzy stą p io n o n aprzód do w y b o ru k a sjera i sek retarza. K a sjerem p o tw ierd zo n y ob.
Z ab łock i, a sek reta rstw a p od jął s ię ty m cza so w o ob. J a n o w sk i. T em u o sta tn iem u p rzyzn an o z k a sy T ow a 50 fr w y n a g ro d zen ia n a m iesią c. D alej za sta n a w ia n o się nad ty m , w ja k ich przerw ach czasu m a w y ch o d zić D em ok rata P o lsk i, dopóki stały fu n d u sz na w y d a w a n ie onego o b m y ślo n y n ie zo sta n ie, i zgodzono się jed n o m y śln ie, ab y ty m cza sem w y ch o d ził ty lk o dw a ra zy na m iesią c, dla u n ik n ien ia z braku fu n d u szu m ogącej zn ow u n a stą p ić p rzerw y , którab y w p u b liczn o ści gorsze od o sta tn iej zrob iła w ra żen ie. Z ta k im p rzeło ż en iem p olecono sek reta rzo w i n ap isać do C fen tra li- za c]ji i zarazem przesłać jej żądaną lis tę d a w n y ch p ren u m eratorów D [em ok ra]ty i osób, k tórym b y to p ism o n a le ż a ło p rzesyłać. N a reszcie, ob. Z ien k o w icz p rzed sta
w ił p rojek t reorgan izacji T ow a. P o w y słu c h a n iu go i m ałej w ty m p rzed m iocie d y sk u sji, ob. Z ien k o w icz w z ią ł jeszcze ten p rojek t do p rzejrzen ia i ro zw in ięc ia n ie k tó r y c h pu n k tów . N a stęp n e p o sied zen ie nazn aczon o n a d. 30 b.m .
2e P o sied zen ie d. 30 w rześn ia 1861 r.
O b ecni w sz y sc y . P o o zn a jm ien iu S ek retarza, że d an ym sob ie p olecen iom , na o sta tn im p o sied zen iu , u czy n ił zadość zaraz nazaju trz, tj. 28 b.m . ob. Z ien k o w icz o św ia d czy ł, że p rojek tu reo rg a n iza cji n ie m iał czasu jeszcze d o sta teczn ie przejrzeć i w y g o to w a ć. U w ażan o, że z ty m p ro jek tem m ożna się jeszcze w strzy m a ć, m ia n o w ic ie dopóki z T o w a n ie n a d ejd ą o d p ow ied zi na p ism a w osta tn im n u m erze D em o
k ra ty , z 28 b.m . ogłoszone. P rócz te g o uznano potrzebę o d ezw y do T o w a przy ro
z e sła n iu projek tu reorgan izacji. N a p isa n ia tej o d ezw y p od jął się ró w n ież ob. Z ien k o w icz i ma ją p rzed staw ić razem z w z ię ty m przez sie b ie do p rzejrzen ia pro jek tem reorgan izacji. T y m cza sem p olecon o S ek reta rzo w i zaw iad om ić sto so w n y m i lista m i c zło n k ó w T ow a w e F ra n cji o n o w y m sk ła d zie K o m isji K oresp o n d en cy jn ej i rozpo
częciu przez n ią przerw a n y ch czy n n o ści, jako te ż w e z w a ć ic h w sz y stk ic h do p e ł
n ie n ia o b o w ią zk ó w i zb iorow ego d zia ła n ia , ze w zm ia n k ą o ru ch a ch ob ecn y ch poza ob ręb em T ow a, jeg o is tn ie n iu lu b zasad om p rzeciw n y ch . W ro zp isa n iu ty c h lis tó w ob. S ta n ie w ic z p rzyrzek ł co k o lw iek pom óc S ek retarzow i.
3e P o sied zen ie 28 paździer.
O becni w sz y sc y prócz Z a b ło ck ieg o chorego.
1° O dczytano i p rzyjęto p rotok oły z d w óch pop rzed n ich p osied zeń .
2» S ek reta rz d oniósł, że d an ym p o lecen io m zadość u czy n ił, a n a stęp n ie on i czło n ek S ta n ie w ic z d o n ieśli, z k tó ry ch na ro zesła n e o d ezw y n a d e sz ły o dpow iedzi.
3° P o leco n o S ek reta rzo w i u p ow ażn ić w im ie n iu K o m isji człon k a T o w a K arola K ra jew sk ieg o do zb ieran ia p o d p isó w czło n k ó w p ow ra ca ją cy ch do c zy n n o ści oraz sk ła d e k i p ren u m eraty n a D em ok ratę.
4. S ek reta rz od czy ta ł lis t człon. T o w a A d am a S tru siń sk ieg o r ek la m u ją cy 100 fr , k tó re m ia ły b yć w d ep ozycie C [en tra liza c]ji od la t k ilk u n a stu . P o leco n o S e k r e ta rzow i, ab y o d p o w ied zia ł rek la m u ją cem u , że ta rzecz zu p ełn ie n iew ia d o m a K o m isji i do n iej n ie n a leży ; p rzy jm ie jed n ak dow ody, ja k ieb y re k la m u ją cy na pop arcie sw o je g o kroku złożył.
5. M ów iono o red a k cji D em ok raty i o d czy [ty ]w a n iu n a p o sied zen ia ch p rzy
n a jm n ie j g łó w n ie jsz y c h a rty k u łó w .
6. P osta n o w io n o o d b yw ać p osied zen ia w p on ied ziałek .
O S T A T N IE C H W IL E T D P
321
4e P o sied zen ie 4 listop ad a.
P rzed m iotem d zisiejszeg o p o sied zen ia b y ło g łó w n ie p o ro zu m ien ie się z w y d a w c ą P rzeg lą d u R zeczy P o lsk ic h i czło n k iem d eleg o w a n y m z K o m isji T ym czasow ej je d n oczącej się E m igracji w z g lę d e m w sp ó ln eg o obchodu 29s°. Za p rzy b y ciem ob. E lża - n o w sk ieg o i L eona M azu rk iew icza, ob ecn i czło n k o w ie, a m ia n o w ic ie S ta n ie w ic z , Z ien k o w icz i J a n o w sk i n a ra d za li się długo w ty m p rzed m iocie, a m ia n o w icie za w a ru n k i w sp ó ln eg o obchodu k ła d li: 1° ab y m o w y m ające b yć m ia n e na ob ch od zie b y ły w sz y stk ie w d u ch u d em o k ra ty czn y m , i 2° ab y u le g a ły p op rzed n iem u p rzejrze
n iu przez m ającą się w y zn a czy ć w ty m celu k o m isję. T ym w aru n k om op ierał s ię m ia n o w ic ie L eon M a zu rk iew icz długo dow odząc, że obchód p o w in ie n być b ezb a rw n y i dow odzić ty lk o zgod y ta k ie j sa m ej, jaka p a n u je w k ra ju , gd zie n ie m a ża d n y ch stro n n ictw . Z b ijan y p rzez czło n k ó w K om . K or., a m ia n o w ic ie p rzez Z ie n k o - w icza , ośw ia d czy ł, że on m a n a d z ie ję n a k ło n ien ia do zgody ca łej czartoryszczyzn y, b y le b y śm y ty lk o w y r z e k li s ię w sz e lk ic h stro n n iczy ch dążeń i w sz y sc y pop rzestali na n a z w ie dobrego P o la k a . P o sto so w n y ch o d p o w ied zia ch ze stron y o b ecn y ch człon
k ó w K om . K or., g d y M a zu rk iew icz o b sta w a ł przy sw oim , n ie m ogło przyjść do żadnego p o sta n o w ien ia .
5e P o sied zen ie 9 listop ad a.
O becni: K orab iew icz, M atu szy ń sk i, S ta n iew icz, Z ien k o w icz i J a n o w sk i. Z abłocki.
I. Za u stn y m p o ro zu m ien iem się w cią g u d n ia w y zn a czo n y m zo sta ł do d a lszeg o p orozu m iew an ia s ię w zg lęd em w sp ó ln eg o obchodu ob. S ta n ie w ic z i z p ow od u po
k azania się w d ruku b roszu rk i pod ty tu łe m : G łos z K ra ju otrzy m a ł n a p iśm ie n a stęp u ją ce do p rzed sta w ien ia w a ru n k i: K om isja K or. T ow . D em . P o l. w y zn a cza z gron a sw e g o ob. S ta n ie w ic z a S y lw e str a do p orozu m ien ia s ię z ob. E lża n o w sk im S e w e r y n e m jak o u m o co w a n y m ze stron y red a k cji P rzeg lą d u R zeczy P o lsk ich i z ob . M azu rk iew iczem L eon em , ja k o u m ocow an ym ze stro n y K o m isji jed n oczącej się E m igracji w celu u rząd zen ia ob ch od u trzy d ziestej p ierw szej ro czn ic y 29 L istop ad a pod n a stę p u ją c y m i w a ru n k a m i:
1° O b. S e w e r y n E lża n o w sk i i ob. J a n L ed ó ch o w sk i, k tó ry m a p rzew o d n iczy ć tem u ob ch od ow i, p rzed e w s z y stk im ośw ia d czą , ż e n ie p rzy jm u ją ob ow iązk u , ja k i na n ic h w k ła d a o d ezw a z d. 2 w r z e śn ia r.b. ja k o b y z P o lsk i n a d esła n a pod ty t u łem : G łos z K raju.
2° Ż aden z ty c h zio m k ó w , k tórzy w e w z m ia n k o w a n ej o d ezw ie p o w o ła n i są d o jed n oczen ia E m igracji i do n a zn a czen ia w n iej o d p o w ied n ieg o m ie jsc a W ła d y sła w o w i C zartorysk iem u , n a ty m ob ch od zie g ło su m ieć n ie b ęd zie, je ż e li n ie złoży ta k ie j sam ej d ek la ra cji, ja k iej w y m a g a m y od o b y w a te li E lża n o w sk ieg o i L ed ó ch o w sk ieg o .
3° M ów ić będą: je d e n w y zn a czo n y p rzez K o m isję K o resp o n d en cy jn ą T ow . D P , jed en ze stron y red a k cji P rzeg lą d u R P i je d e n w y zn a czo n y p rzez K o m isję T y m czasow ą jed n oczącej się E m ig ra cji P o lsk ie j. J e ż e lib y k o m isja o b ch od ow a uznała p otrzebę u p o w a żn ien ia jeszcze jed n eg o lu b n a jw ię c e j d w ó ch m ó w có w , c i o b o w ią zan i b ęd ą do porozu m ien ia s ię z n ią w zg lęd em tr e ś c i s w y c h m ó w . W szy stk ie m o w y m ają b yć w d u ch u dem o k ra ty czn y m , któ ry w d z isiejszy ch o b ja w a ch n a ro d o w y ch w id o czn ie przem aga.
4. J e ż e li p op rzed zające trzy p u n k ta p rzy jęte zo sta n ą i p ierw szem u z n ic h sta n ie się w zu p ełn o ści zad ość, k o m isja ob ch od ow a do ob ecn ego sk ła d u sw e g o z tr z e c h człon k ów , p rzyb ierze jeszcze d w óch , n a k tó ry ch K om . K or. T ow . D em . P o l. p rzed sta w ia o b y w a teli: J an a L ed ó ch o w sk ieg o i E dm unda K oT abiew icza, i w ta k p o w ięk szo n y m sk ła d zie z p ięciu , z a w ia d o m i E m igrację P o lsk ą o u rząd zen iu obch od u .
322
I R E N A K O B E R D O W AP o sta n o w ie n ie n in ie jsz e sp isa n y m zo sta je n a dw a ex e m p la rze, z k tó ry ch jed en w ręczo n y b ęd zie ob. S ta n ie w ic z o w i, a dru gi dw om in n y m człon k om k o m isji obcho
d o w e j.
P a ry ż 7 listop . 1861 r.
Z p o lecen ia i w im ie n iu K om . Kor. T D P [podpis] J. N. J a n o w sk i
II. Ob. S ta n ie w ic z w r ó c ił z k o n feren cji z liste m ob. E lża n o w sk ieg o , k tó ry tu w o ry g in a le załączony i k tó ry w sz y stk o zryw a.
III. Z p ow od u ciągłej sła b o ści ob. Z ab łock iego ob. S ta n ie w ic z ob ran y k asjerem . IV. N aradzano się n ad ty m , ja k i u ży tek m a być zrob ion y w D em ok racie z p i
sem k a : G łos z kraju.
[P ó ź n ie js z y d o p is e k o łó w k ie m :] (T en G łos z k raju n a p isa n y b y ł w P a ry żu przez L eonarda C hodźkę ii.)
Z a łą c zn ik
P a r y ż , 8 listo p a d a 1861. L is t S e w e r y n a E lża n o w sk ie g o do S y lw e s t r a S ta n ie w ic z a
K o ch a n y S y lw estrze!
O bchód 29*o p rzez o b iad c z y li b a n k iet, jak o n ie o d p o w ie d n i u ro czy sto ści d zi
sie jsz e j c h w ili, n ie m a za sob ą p r zy zw o len ia w ie lu R o d a k ó w . W y stęp u ję p rzeto z k o m isji, która s ię m ia ła za tru d n ić ty m p rzedm iotem .
Z w ra ca ją c C i p ism o p o zo sta w io n e m i w czoraj, w id z ę się zm u szon ym dodać, dla u n ik n ien ia w sz e lk ie j w ą tp liw o ś c i, że p rzeciw k o G ło so w i z K ra ju za p ro testu ję w P rzeg lą d zie. Jed n ak ja k o czło n ek k o m isji n ie czu łb y m się u p ow a żn io n y m do żą d a n ia od m ó w có w podobnej p ro testa cji. Sam o jej żą d a n ie ty lk o p o d ejrzen ia m oże b y ć sk u tk iem ; a to d la w ie lu b y ło b y p ew n y m rod zajem o b e lg i. Z a m ia st p o jed n a n ia ż y w io łó w d em o k ra ty czn y ch n a stą p iły b y n o w e n ie c h ę c i .P rzyzn am C i się , że i te n
w z g lą d z n iech ęc iłb y m n ie do n a le ż e n ia do k o m isji.
T w ó j S . E lża n o w sk i
P o sied zen ie 16 listo p a d a
O b ecn i w s z y sc y p rócz Z ab łock iego.
I. S ek reta rz o św ia d czy ł, ż e n ie m a p rotok ołu z p o p [rzed n iego] p o s ie d z e n ia ], d a le j d o n ió sł o sk ła d k a ch i o p ren u m era cie n a D em ok ratę, ja k ie o d eb ra ł do 15 b.m., w k o ń cu o d czy ta ł n a d eszłe e x p e d y c je z P o itiers i A lg ieru .
II. Z ien k o w icz o d czy ta ł lis t z L on d yn u .
III. M ów iono długo o zb liża ją cy m się 29m i p o sta n o w io n o iś ć n a m a ją cy się o [d ]b y ć obchód w B a tig n e lle s , a le ta m n ie za b iera ć głosu .
P o sie d z e n ie 7 gru d n ia
O b ecn i w sz y sc y . P re z y d u ją c y p rzejeżd ża ją cy c zło n ek C [en tra liza c]ji M ich. D o
m a g a lsk i.
OSTATNIE CHWILE TDiP
I. S ek reta rz J a n o w sk i o d czy ta ł dw a o sta tn ie p rotokoły.
II. Z ien k o w icz o b ja śn ia ł, ja k im s ię to sp osob em zrob iło, żeśm y przyszli do osob n ego obchodu 29 L isto p a d a przy u lcy S te M argu erite N ° 22.
III. Z ap ytan y sek retarz, cz y n ie m a ja k ich k o resp o n d en cji z p ro w in cji, o św ia d czy ł, że n ie; d o n ió sł ty lk o , że dziś przez b an k iera R otszyld a p o sła ł do L ondynu 100 fr pochodzące od se k c ji P o itiers.
IV . Z ien k o w icz k o m u n ik o w a ł k o resp o n d en cje z C [en tra liza cj]ą w p rzed m iocie założen ia czy teln i w P a ry żu n a sp ó łk ę z red ak cją P rzeg lą d u R zeczy P olsk ich .
V. D alej c zy ta ł lis ty z L on d y n u i z P o zn a ń sk ieg o , i w sk u tk u teg o m ó w ił o p o trzeb ie zjed n o czen ia w s z y stk ic h ż y w io łó w d em o k ra ty czn y ch — o zg ła sza n iu się w ty m c e lu m ło d zieży k ra jo w ej — o dob rych ja k o b y u sp o so b ien ia ch w ty m w z g lę dzie M ier o sła w sk ieg o i ży c z e n ia c h p osła L ed ó ch o w sk ieg o , E lża n o w sk ieg o , W y so c
k ieg o i J a n u szew icza . N a d m ien ił, iż m u E lża n o w sk i o św ia d czy ł, że dop iero co w y m ien io n e osob y czek a ją od n a s w ty m w zg lęd zie p o czą tk o w a n ia , a le czy długo czek ać b ęd ą, n ie zaręczał.
VI. K o ra b iew icz zw ra ca ł u w a g ę, że do ta k ic h u sp osob ień poza T o w a rzy stw em D em ok rata P o lsk i p o w in ien się za sto so w a ć, a w o czy w istej sp rzeczn ości z n im i jest list jen . R y b iń sk ieg o do G aryb ald ego p rzeciw M ier o sła w sk iem u , um ieszczon y św ie ż o w D em ok racie.
V II. Z ien k o w icz o b ja śn ia ł, ja k im sp osob em się to stało, że ó w list b y ł p osłan y do L ondynu. D o w o d ził przy ty m , że potrzeba raz dobrze zgrom ić M iero sła w sk ieg o , a b y go n a dobrą d rogę n ap row ad zić.
VIII. K orab iew icz, od p o w ia d a ją c Z ien k o w iczo w i, u trzy m y w a ł, że do teg o celu n ie jest dobrą drogą u ż y w a n ie pom ocy jen . R y b iń sk ieg o , a raczej osob y, która pod im ie n ie m jen . R y b iń sk ieg o p isu je, że ta osoba n ie u ży w a dobrej sła w y a jest znana p o w szech n ie ze sw e g o sty lu . W reszcie ośw ia d czy ł, że to w y ch o d zi n a osob istą p o le m ik ę m ięd zy Z ien k o w iczem a M ier o sła w sk im i że to', tak w ie lu uw aża.
IX . Z ien k o w icz przyzn ał, że w ie o podobnych za rzu tach i od p ierał je. W k oń cu zap ytał: ja k ie p rzy ją ć w D em o k ra cie p o stęp o w a n ie w z g lę d e m M ierosław sk iego?
X . O d p ow iad ając na to za p y ta n ie p rezyd u jący D o m a g a lsk i w n o sił, a b y n ap isać n iezw ło cz n ie do C [en tra liza c]ji, iżb y odtąd pod ża d n y m pozorem n ie p rzy jm o w a ła a r ty k u łó w spod pióra teg o sa m eg o p isarza w y ch o d zą cy ch . W n iosek te n je d n o m y śl
n ie p rzyjęto i p olecon o S e k reta rzo w i n a p isa ć zaraz ju tro do C [en tra liza c]ji.
X I. W d a lszy m g ło s ie D o m a g a lsk i u trzy m y w a ł, że ty lk o Z jednoczona E m igracja d em ok ratyczn a i u tw o rzo n y p rzez n ią K om itet m ogą M ier o sła w sk ieg o w jego z a p ęd ach p o w strzy m y w a ć.
X II. Z ien k o w icz don iósł, że m a ju ż p rzy g o to w a n y p rojek t w ty m przed m iocie, a le że go dziś dla sp óźn ion ej pory p rzed sta w ić n ie m oże. D la teg o rzecz odłożona do n a stęp n eg o p o sied zen ia , k tó re nazn aczon o na ju tro, n a go d zin ę 6 w ieczorem .
P o sied zen ia 8 grudnia.
O becni w sz y sc y . P r e zy d u ją cy czło n ek C [en tra liza c]ji D om agalsk i.
S ek reta rz o d czy ta ł p rotok oł z w czorajszego p o sied zen ia , k tó ry p rzy jęty został z pop raw k ą czterech w y ra zó w .
Z ien k o w icz, p rzy stęp u ją c do p rzed sta w ien ia sw e g o p rojek tu , ośw ia d czy ł, że go już m ia ł p rzy g o to w a n y od 6 m ie się c y i że go p o p ra w ia ł w sp ó ln ie z człon k iem C [en tra liza c]ji B u le w sk im , p odczas b y tn o ści tego o sta tn ieg o w P aryżu . D alej p rze
k ła d a ł, że n am trzeb a zrobić ja k zrobiono po w y p a d k a ch 1846 r. i w z ią ć in ic ja ty w ę. T ak zw an a K om isja T y m cza so w a jed n oczącej się E m ig ra cji i ta k zw an a K o m isja potrzeb e m ig r a c y jn y c h n ic n ie zrobią, bo sk ła d a ją c y je lu d zie są n iezn a n i
324
IR ENA KOBERDOWAi jak o ta c y n ic około sieb ie sk o n cen tro w a ć n ie m ogą. T rzeba w ię c , a b y to k to in n y w z ią ł n a sieb ie; bo n u żb y w k raju , na co się zanosi, p rzyszło do ru ch u , i te n r u c h sią n ie udał, trzeb a kogoś, coby poza krajem d alej rzecz p row ad ził. G dyby kraj w n o w y m sw o im u siło w a n iu u padł, i n ik t sią n ie zn alazł, coby d alej rzecz prow adziły p o w ied zia n o b y , że n ie m a n ic do rob oty. T rzeba się w ię c p rzy g o to w a ć n a w s z e l
k ie w y p a d k i, ab y m ożna b y ło d ziałać za sieb ie i za kraj. K ra ju i E m igracji jest ż y czen iem , aby coś ta k ieg o stan ęło.
P rezy d u ją cy D o m agalsk i ośw ia d cza , że jest n ie ty lk o potrzeb a, a le i ob o w ią zek p o sta w ie n ia czegoś — i na to zdaje się być zgoda; id zie ty lk o o środ k i. E m igracja d em ok ratyczn a, jak ą Z ien k o w icz p rop on u je, b y ła b y ty lk o n o w y m sto w a rzy szen iem , a sto w a r z y sz e n ia s ię n ie im p row izu ją; n a to p otrzeb ab y d łu g ieg o czasu , g d y b y śm y n a w e t m ie li sw o b o d ę d y sk u sji i n ie m ie li tru d n o ści, ja k ie m a m y , z e stro n y rządu.
T o w a rzy stw o po w y p a d k a ch 1846 n ie upadło, b o b y ło w y b o rem lu d z i p o św ięcen ia ; po ro k u za ś 1848 upadło, b o n ie m ia ło w so b ie dosyć lu d zi serca , ch o cia ż lic z e b n ie bard zo b y ło w zrosło. N ie liczb a w ię c sta n o w i siłę , a le dobór lu d zi. O sta teczn ie m ó w ca u trzym u je, że trzeb a ż y w io ły d em ok ratyczn e sk u p ić, a le w T o w [a r z y stw i]e i n im i T o w [a rzy stw ]o w zm ocn ić.
Z ie n k o w ic z rad zi za sta n o w ić się ty lk o n ad ty m , czego ch ce k raj i E m ig ra cja . P r z y w ią z a n y on je s t do T o w [a rzy stw ]a , a le je ż e li kraj czego in n eg o ch ce ja k C [en - tr a liza cjji i T o w (a rzy stw ]a , i to coś m o że sta n o w ić siłę , n a to s ię trzeb a zgodzić.
J e st w ie le osób dążeń d em o k ra ty czn y ch , k tó ry ch do za cią g n ien ia s ię pod c h o rą g iew Tow® n a k ło n ić n iep od ob n a. J e ż e li n a te j sam ej co d otąd drodze b ę d z ie m y p o stęp o w a li, b ęd ziem y ty m , czy m je ste śm y . M ó w ią cy ch ce iść za o p in ią p u b liczn ą , k tó ra czeg o in n eg o żąda.
M a tu szy ń sk i uw aża, że kraj n ie je s t ta k zjed n oczon y, ja k Z ien k o w icz u trzy m u je, a je ż e li z k raju są żąd an ia zjed n o czen ia E m igracji, to on e podobno z a w sz e b y ły . N ie je ste śm y w ś w ie tn y m p o ło żen iu , to p raw d a, a le ch cą c w p ro w a d za ć p ew n e osob y, np. W ysock iego, trzeb a b y n a m dla n ic h zrobić p e w n e k o n c e sje pod w z g lę dem zasad i m ogłab y być ty lk o w ię k sz a kupa, a le n ie b y ło b y p o ży teczn eg o i is to t
n eg o d ziałan ia. Środek zjed n o czen ia podała ju ż ta k zw an a K o m isja T ym czasow a n a B a tig n o lles, m y zaś p o stęp o w a ć p o w in n i, ja k n a m n a sze d em o k ra ty czn e p r z e k o n a n ia n akazują.
Prez. D o m agalsk i u trzy m u je, że n ie m ożna m ów ić, czego ch ce k ra j, bo m y ty lk o ży czen ia in d y w id u ó w a n ie k r a ju całego znam y. T e ży czen ia i o p in ie in d y w id u a ln e szan ow ać za p ew n e n a leży , a le za n im i iść n ie m ożna. Toż sam o w E m i
g ra cji, są ży czen ia różn ych grupek, a le n ie ży czen ia całości. K raj m a żądać czegoś w ię c e j nad to, co T ow ° za m ierzy ło so b ie osiągnąć! G dzie n a to dow ód? Jak stoi k w e stia u w ła szczen ia w ło ścia n ? B e z u w ła szczen ia lu d u w ie js k ie g o P o lsk a n ie p o
w sta n ie a u w ła szczen ie je s t o b jęte program em Towa.
K orab iew icz. N ie id zie o tra n za k cję zasad, a le o organ izację, k tó r a b y w sz y stk o o b jęła , co propaganda T ow a poza jeg o ob ręb em w y ro b iła . P o ty lu d arem n ych pró
b a ch n ie m ożem y się sp o d ziew a ć pob u d zić Tow® do d a w n eg o ży cia . J e ż e li is to t
n y c h ż y czeń k raju fo rm a ln ie o b ja w io n y c h n ie m a, do n a s n a le ż y je od g a d y w a ć, b o m y w ie m y , w ja k ich tru d n o ścia ch kraj s ię z n a jd u je. Z goła, m ó w ią c y p op iera zda
n ie Z ien k ow icza.
S ta n ie w ic z pop iera ta k że zd an ie Z ien k o w icza , u trzym u jąc, że d ziś ju ż n a w e t lu d z ie zu p ełn ie zim n ego ch a ra k teru są zw o len n ik a m i d em ok racji. Id z ie ty lk o o lu dzi, i w sk a z u je n iek tó ry ch , k tó rzy za p e w n e o d p o w ied zilib y potrzeb ie; m ię d z y in n y m i w y m ie n ia L ed ó ch o w sk ieg o i E lża n o w sk ieg o . S ta n ob ecn y , w e d łu g n ieg o , id zie n a k o rzy ść arystok racji. C hcąc w ię c , a b y n a sze p race n ie zm a rn ia ły , trzeb a p ow aż
n ie jsz e j k on cen tracji.
O STATNIE CHWILE T D P
325
Prez. D o m agalsk i z a p y tu je, ja k i je s t dziś sta n lic z e b n y T o w a. Z obrach u n k u p o k a zu je s ię , że w e F r a n c ji ±100, a w A n g lii ±200, razem o k o ło 300.
K ora b iew icz d la o k azan ia p otrzeb y o g ó ln iejszej o rg a n iza cji rob i u w a g ę, że dziś p o jed y n cze in d y w id u a poza T o w m m ają w ię c e j śro d k ó w i sto su n k ó w .
Z ien k o w icz r o z w ija ją c jeszcze m y ś l sw o ją d ow od zi, że te r a z is tn ie je m y raczej sz tu k ą , czy n n o ścią p o jed y ń czy ch in d y w id u ó w , a n iż e li siłą zb iorow ą. T rzeba w ię c szu k ać lu d zi zn an ych , k tórzy w e w sz e lk ic h ru ch ach są n iezb ęd n i, i około sie b ie ja k ą ś zbiorow ość sk o n cen tro w a ć m ogą; ci jed n a k lu d zie zn a n i m ają być dążeń d e
m ok ratyczn ych .
Sek reta rz zanadto z jed n ej stron y p rzy w ią za n y jest do T o w a, ab y pragn ął jeg o zn iszczen ia , a le z d rugiej zw a ża ją c, że n a w et m a łeg o k o m p letu C [en tralizac]ji n ie m a m y i podobno m ieć go n ie m ożem y, a gd y b y śm y go i m ie li, ten n ie zy sk a łb y podobno pożąd an ego zn a czen ia i czy n n o ści sw y c h n a w ię k sz ą stop ę n iż dziś n ie r o z w in ą ł — a n ad to zw a ża ją c, że isto tn ie , jak K o ra b iew icz p o w ied zia ł, p ojed yń cze poza T o w m in d y w id u a w ię c e j m ają środ k ów i sto su n k ó w n iż m y — dlatego jest ta k ż e zdania, iż n a le ż y m y śle ć o n o w ej o rgan izacji na p o d sta w ie zasad dem ok ra
ty czn y ch .
N a stęp n ie Z ien k o w icz o d czy ta ł sw ój projekt.
W yrażono d oryw czo n ad n ie k tó r y m i szczeg ó ła m i różne zd an ia, a le dla sp óźn io
n ej pory form aln ą d y sk u sję od łożon o do n a stęp n eg o p o sied zen ia , które nazn aczon o n a jutro, na g o d zin ę 7a- w ieczo rem .
P o sie d z e n ie d. 9 grudnia.
O becni w szy scy . P rezy d u ją cy człon ek G [entralizac]ji D om agalsk i.
O d czytan y przez S ek reta rza p rotok ół z p rzeszłego p o sied zen ia zo sta ł p rzy jęty b ez żadnej zm ian y lu b dodatku. P o czem —
P rezy d u ją cy w n ió sł, a b y w zią ć pod u w agę sa m projek t, a n ie za jm o w a ć s ię o so b a m i do K o m itetu prop on ow an ym i. R ozw ija ją c zaś m y ś l s w o ją m ó w ił, że ta k ja k dziś je ste śm y , je s te śm y sła b i, to pew n a; ale n ik t od n a s n ie je s t m o cn iejszy . O b a w ia się, ab y te n p rojek t n ie z n ie c h ę c ił g o rliw y ch c zło n k ó w , i ch cą c do sie b ie , z p ew n y m i u stęp stw a m i, p rzyciągn ąć m asę, sa m iśm y się zu p ełn ie n ie rozp roszyli.
Z ap ytu je w ię c , czyb y n ie dobrze b yło, a b y T ow ° za ch o w a ło odręb n ą sw o ją organ i
zację, i ob staje przy ty m , że s ię n ie ob ejd zie b ez pop rzed n iego w y b a d a n ia w ty m w z g lę d z ie T ow a.
Z ien k ow icz: Q [en tralizacj]a p ierw o tn y projek t p rzyjęła; szło jej ty lk o o nazw ę:
K o m itet C [en traln ]y E m igracji p olsk iej na zasad ach d em o k ra ty czn y ch p ołączonej, c z y też o jak ą in n ą. C zło n k o w ie C [en tralizac]ji pragną, a b y ic h k toś w y ręczy ł; ale im ró w n ie jak k a żd em u z n a s id zie o za ch o w a n ie zasad. C zy m y ch cem y lu b n ie, a b y ta c y lu d zie ja k L ed ó ch o w sk i, W ysocki, M iero sła w sk i, E lża n o w sk i, C zyński, C h ojeck i, w raz z ty m i, k tó ry ch T ow ° w y sta w i, za jęli m ie jsc e G[entralizac]|ji? K raj c zu je, zd aje się, iż się n ie m oże ob ejść b ez E m igracji; d ow od em teg o są życzen ia i żądania różn ych osób z k raju , ab y się E m igracja o rg a n izo w a ła , to jest w sz y stk ie o d cien ia o p in ii d em o k ra ty czn ej.
K ora b iew icz u trzy m u je, że p rzy jm u ją c p rojekt i łącząc się z w y z n a w c a m i d e
m ok racji poza T o w e m p o zb y w a m y się ty lk o n ieja k o sza ty d otąd n a s odróżniającej od in n y c h em ig ra n tó w , a le n ie w y r z e k a m y się d u ch a n a s o ży w ia ją ceg o . T ak i a k t, sk oro sob ie za strzeżem y p ow rót n a d otych czasow e sta n o w isk o , n ig d y nas k om pro
m ito w a ć n ie m oże; o w sz e m b ęd zie za w sze z korzyścią.
P rezy d u ją cy D o m a g a lsk i m o d y fik u ją c sw oje zd an ie, tw ie r d z ił, że p o w in n iśm y za p ew n e ta k i krok zrobić, a le n ie d latego, iż są ta k ie c zy jeś ży czen ia , ty lk o d la tego, iż teg o isto tn a potrzeba. D alej p roponow ał p rzystąp ić do rzeczy. W sk u tk u
326
czeg o Z ien k o w icz c z y ta ł p ro jek t a r ty k u ł po a rty k u le. Z m ien io n o n ie k tó r e w y r a żen ia m ało zn aczące, a le żad n ej w a żn ej zm ian y n ie zaprow ad zon o. N ad a rty k u łe m 5m o b ejm u ją cy m osob y m a ją ce b y ć p o w o ła n y m i do K o m ite tu C {entralne]go n a ra d za n o s ię długo. M a tu szy ń sk i m ia n o w ic ie o św ia d c z y ł s ię p r zeciw p o w o ły w a n iu n a p rezesa jen era ła J erzm a n o w sk ieg o . O stateczn ie, w ię k sz o śc ią lu b jed n o m y śln o ścią , p rzy jęto n a stęp u ją ce osoby:
jen erała Jerzm a n o w sk ieg o n a prezesa p osła L ed ó ch o w sk ieg o n a vicep re zesa n a człon k ów : E lża n o w sk ieg o S ew e r y n a
J a n o w sk ieg o J. N . J a n u szew icza T eo fila M ier o sła w sk ieg o W ysockiego
C h ojeck iego E dm unda
K ora b iew icza E d m u n d a, razem 9 osób.
N a ty m za k o ń czy ło s ię p o sied zen ie. N a stęp n e zap o w ied zia n o n a p o ju trze, tj . n a 11 b.m . o 7-eJ w ieczorem .
P o sie d z e n ie d. 11 gru d n ia
O becni w sz y sc y . P rezy d u ją cy czł. Q [en tralizac]ji D om agalsk i.
S ek reta rz o św ia d czy ł, ż e n ie m a p rotok ołu z osta tn ieg o p o sied zen ia .
Z ien k o w icz o d czy ta ł je sz c z e raz p rojekt; poczym c ią g n ęła s ię d łu ga i ż w a w a d y sk u sja m ia n o w ic ie co do k a n d y d a tó w do K o m itetu C fen traln e]go.
K o ra b iew icz się u su w a i ze sw e j stron y pod aje: Z ien k o w icza L eo n a , A d o lfa C h ry sto w sk ieg o i B ohdana Z a lesk ieg o .
Z ien k o w icz pragn ie, ab y w K o m itec ie p rzem agali n ie d w u z n a c z n ie w y z n a w c y d em ok racji. P o d łu g n ieg o C h o jeck i za p ew n e n ie p rzyjm ie, a co do M ier o sła w sk ie
go, te n zd aje m u się w ię c e j b yć p od rażn ion y p rzeciw E lża n o w sk iem u n iż p rzeciw in n ym .
P rezy d u ją cy D om agalsk i za m ia st J a n u szew icza prop on u je J ó zefa O rdęgę.
M atu szyń sk i żąda o gran iczen ia sk ła d u K o m itetu do 5 c zło n k ó w . P rezy d u ją cy p op ierając to zd anie, u w aża, że im sk ła d K o m itetu b ęd zie m n iejszy , ty m d ziałan ia jeg o będ ą sp rężystsze i sek ret p ew n iejszy ; w re sz c ie d odaje, że K o m itet b ęd zie m ógł m ieć osob y do pom ocy.
Z ien k o w icz p rzekłada, że m u si b y ć p rzyn ajm n iej d z ie w ię c iu , n a co się o sta te c z n ie zgodzono.
Z ien k o w icz p rzy jęty w ię k sz o śc ią n a k an d yd ata w m ie jsc u J a n u szew icza ; C h rys- to w sk i jed n o m y śln o ścią . P rezy d u ją cy D o m agalsk i p rop on ow an y na d elegow an ego w e W łoszech, w y m a w ia s ię od te g o o b ow iązk u , le c z po zro b io n y ch so b ie p rzełoże
n ia c h , m ia n o w icie przez Z ien k o w icza , przy jm u je ta k o w y .
W k o ń cu p osta n o w io n o C [en tra liza c]ji za k o m u n ik o w a ć ta k u ło żo n y i rozd ysk u - to w a n y projek t i porozu m ieć się z n ią w zg lęd em k a n d y d a tó w do K o m itetu . D op eł
n ie n ie teg o zaraz n a za ju trz p o leco n o S ek reta rzo w i w ra z z Z ien k o w iczem .
N a ty m zak oń czon o p o sied zen ie n a zn a cza ją c n a stęp n e n a d. 17 b.m ., k ie d y już b ę d z ie m ogła b yć od p ow ied ź O fentralizacjji.
P o sied zen ie d. 17 grudnia.
O becni w sz y sc y . P rezy d u ją cy czł. C [en tralizac]ji D om agalsk i.
S ek reta rz ośw iad cza, że ro zliczn e fzatru d n ien ia n ie p o zw o liły m u jeszcze spisać p rotok ołu an i z o sta tn ieg o a n i z przed ostatn iego posied zen ia. P o czy m od czy ta ł n a
O STATNIE CHWILE TOP
327
d esła n ą od C [en tra liza c]ji o d p o w ied ź w raz z p op raw ion ym z 9 a r ty k u łó w p rojek tem . Z ien k o w icz w zw ią zk u z tą k o m u n ik a cją od czy ta ł n a stę p n ie dw a listy p ry w a tn e od jed n eg o człon k a G [entralizac]ji.
P o w y słu c h a n iu teg o w sz y stk ie g o S ta n ie w ic z zab rał g ło s i u trzy m y w a ł, że tak zm o d y fik o w a n y p rojek t p rzed sta w ia w ie le tru d n ości. M ów iący p ra g n ie m ia n o w ic ie K o m itetu C en traln ego, a le n ie K o m itetu O rganizacyjnego.
P rezy d u ją cy D o m a g a lsk i za m ia st O rdęgi prop on u je M azu rk iew icza.
M atu szyń sk i radzi przede w sz y stk im p orozum ieć się z o sob am i p rop on ow an ym i i u trzy m u je, jak ju ż u tr z y m y w a ł, że C e n tr a p ow in n a się w p rzó d o d n ieść do Tow a n iż w y stą p i z p rojek tem .
Z ien k ow icz, o d w o łu ją c s ię n a przeszłość E m igracji, m ia n o w ic ie podobny stan rzeczy w r. 1846, zb ija ł M a tu szy ń sk ieg o , i d ow od ził, że b y le ty lk o C [en tralizacj]a za
m ierzon y krok zrob iła, n ie z a w o d n ie sk u tek n astąp i — i że p rosta o d ezw a bez g o to w e g o ju ż p ro jek tu o rg a n iza cji ża d n eg o by sk u tk u n ie p rzy n io sła , p rzyn ajm n iej w e F ra n cji, gd zie w sza k że w ię k sz o ść E m igracji p rzeb yw a.
P rezy d u ją cy D o m a g a lsk i zw raca u w a g ę, że m ó w ią c y n ie p o w in n i zbaczać od przed m iotu , k tó ry m je s t d y sk u sja nad p ro jek tem przez C [en tra liza cj]ę zm o d y fi
k o w an ym . Ze sw ej stro n y u w aża, co do teg o p rojek tu , że 3 m ie sią c e czasu za m ało do p rzy jścia do porządnej o rgan izacji.
Z ien k o w icz je s t p rzeciw n eg o zdania i n a poparcie go p rzytaczał, ja k n ie c ie r p li
w ą jest m łod zież kra jo w a , sp o d ziew a ją ca się p o w sta n ia n a w io sn ę.
D o m agalsk i m im o w o je n n e u sp osob ien ia m ło d zieży k r a jo w e j n ie w id zi, ażeby s ię w k raju n a p o w sta n ie p rzyszłej w io sn y zanosiło. P o w s ta n ie w P o lsc e m ogłoby ty lk o w ty m ra zie w y b u ch n ą ć, g d y b y przyszło do w o jn y z A u strią . A le w o jn y z A u strią b yć n ie m oże b ez z e z w o le n ia F ran cji, k tórab y go p e w n o W ik to ro w i E m a
n u e lo w i teraz dać n ie ch cia ła . W ęgry ta k że og lą d a ją s ię n a W ło ch y , a W ło ch y sa m e z A u strią w o jn y prow ad zić n ie m ogą. W za k o ń czen iu sw e g o g ło su o św ia d czy ł, iż o sta teczn ie p rzeciw z m o d y fik o w a n em u p rzez C [en tra liza cj]ę p r o jek to w i n ic n ie m a.
Z ien k o w icz p o p iera ją c je sz c z e p rzed sta w io n y ch p rzez sie b ie a p rzez G fentra- liz a c j]ę p otw ierd zo n y ch k a n d y d a tó w , m ó w ił, że J erzm a n o w sk i i L ed ó ch o w sk i będą n ie ja k o zasłon ą K o m itetu przed rządem . P o w ta rza ł, co ju ż d a w n iej u trzy m y w a ł, że w ra zie n iep o w o d zeń zb rojn ego p o w sta n ia , n a E m ig ra cję sp a d łb y zn o w u o b o w ią zek w y r ę c z a n ia k raju. Że w ię c trzeb a w c z e śn ie j E m igrację p oru szyć i p rzygotow ać d o te j p o słu g i p u b liczn ej, bo p o tem n ic b y jej n ie poru szyło.
M a tu szy ń sk i sąd zi, iż z n iep o w o d zeń p r z ew id y w a n y ch n ie k o n ie c z n ie w y p ły w a łb y o b o w ią zek w y r ę c z a n ia k ra ju ; b o w y p a d k i w y d a ły b y z a p ew n e lu d z i odpo
w ie d n ie jsz y c h tej p otrzeb ie, n iż ci, k tó ry ch m y tu d ziś zb ierzem y.
P rezy d u ją cy D o m a g a lsk i p o w ta rza ł co ju ż p rzez n ie g o i in n y c h b y ło m ó w io n e, ż e n a m g łó w n ie o d w ie rzeczy id zie: o zg rom ad zen ie w K o m ite c ie osób zd oln ych i osób m a ją cy ch lu b m o g ą cy ch m ieć sto su n k i z k rajem ; a le ta k ż e i ta k ich , k tóreb y is to tn ie słu ż y ły K o m ite to w i p rzed rząd em za za sło n ę, a ta k im i osob am i są n ie z a w o d n ie J erzm a n o w sk i, L ed ó ch o w sk i i C h ojeck i.
K ora b iew icz ż ą d a n ie M a tu szy ń sk ieg o co do z red u k o w a n ia K o m ite tu do 5 osób sta ra ł s ię o słab ić tą u w agą, ż e sk ła d sta łe g o K o m ite tu m o że b y ć zred u k ow an y, a te n , ja k i tw o rzy m y , je s t ty lk o ty m cza so w y .
Z ien k o w icz rozb ierał je sz c z e sk ła d p rop on ow an y i w y m ie n ia ł p o szczeg ó le, d la czego te n i ó w zo sta ł n a k a n d y d a ta p rzed sta w io n y . J e ż e li — m ó w ił — ch cem y p o
łą czy ć ż y w io ły d em ok ratyczn e, trzeb a dob ierać osob y r ó żn y ch o d cien i.
K ora b iew icz p o n a w ia żą d a n ie o u su n ię c ie go z lis ty k a n d y d a tó w do K o m itetu . In n i go zb ijają co fa w ię c to s w e żą d a n ie i odkłada je do czasu.
P rezy d u ją cy D o m a g a lsk i, M a tu szy ń sk i i sek reta rz J a n o w sk i żąd ają, ab y p rze
de w sz y stk im w y b a d a ć p o w o ła n e spoza T o w a osoby. W ty m ce lu w y zn a czo n o d ep u -
328
IKENA KOBERDOWAta c ję z P rezyd u jącego D o m a g a lsk ieg o , K o ra b iew icza i Z ien k o w icza do porozumie·
n ia się z o w y m i osobam i.
N a ty m zak oń czyło się p o sied zen ie. N a stęp n e m a b yć zw o ła n e.
P o sie d z e n ie 21 grudnia.
O becni w sz y sc y prócz K o ra b iew icza . P rezy d u ją cy człon ek C (en tra liza c]ji D o
m a g a lsk i.
S ek reta rz o d czy ta ł protok oł z o sta tn ieg o p osied zen ia, p oczym P rezy d u ją cy zro
b ił u w agę, że n ie m a w p rotok ole w zm ia n k i, iż pod an y przez K o ra b iew icza na k a n d y d a ta do K o m itetu B oh d an Z a lesk i n ie u trzy m a ł się, co się n in ie jsz y m prostu je.
Z ien k o w icz w im ie n iu d ep u ta cji w y sła n ej do osób p rop on ow an ych do K o m i
te tu , zdaje sp raw ę, a w szczeg ó ln o ści o św ia d cza , iż jen era ł J erzm a n o w sk i n ie m oże p rzy ją ć m iejsca w K o m itec ie z teg o m ia n o w icie p ow odu, że n a le ż y n ieja k o do r e zerw y w o jsk a fra n cu sk ieg o . W in cen ty M a zu rk iew icz ta k że się w y m ó w ił od czło n k o w stw a w K o m itecie, a le do m ającej się zreorgan izow ać E m igracji dem ok ratycz
n e j przyrzek ł n a leżeć. In n i jako to: p o seł L ed ó ch o w sk i, C h o jeck i i E lża n o w sk i pro
p o zy cję p rzy jęli. Co do W ysock iego i O rdęgi, ci jeszcze n ie p e w n i. P ie r w sz a narada m a ją ceg o się zaw iązać K o m itetu m a b y ć jutro o god zin ie d rugiej z p ołu d n ia u p o s ła L ed ó ch o w sk ieg o , n a k tórą ta k że m ają p rzyb yć W ysock i i Ordęga.
Z ien k o w icz i D o m agalsk i w n o szą , ab y n a tej p ierw szej n a ra d zie k ażd y o b ecn y d e k la r o w a ł się przede w szy stk im , czy p rzyjm u je w e z w a n ie C [en tralizac}ji lu b n ie, a k to b y się p rzecząco d ek la ro w a ł, z m iejsca obrad u su n ąć s ię p o w in ien .
D alej m ów ion o o ty m , gd zie ta k zw a n e C redo m a b y ć u m ieszczon e: osobno ja k w projek cie, czy te ż ja k żąda p o se ł L ed ó ch o w sk i a podobno i in n i, w jed n y m je sz c z e z w a ży w szy . M atu szyń sk i o b sta w a ł za n ien a ru sza n iem p ro jek tu , w s z y sc y zaś in n i b y li za zm ia n ą prop on ow an ą p rzez posła L ed ó ch o w sk ieg o , n ie sądząc, a b y ta z m ia n a b y ła w ie lk ie j w a g i i ch cąc przyjść do p orozu m ien ia z o sob am i p rzy jm u ją c y m i m ie jsc e w K o m itecie.
S ek reta rz za k o m u n ik o w a ł o d e z w ę K o m isji ty m cza so w ej jed n oczącej się E m i
g r a c ji n a B a tig n o lle s z d. 9 b.m ., po od czy ta n iu której p o sta n o w io n o w strzy m a ć się z od p o w ied zią aż do p ó źn iejszeg o czasu. D o p óźn iejszego ta k ż e cza su odłożono po
ro z u m ie n ie s ię z m łod zieżą k ra jo w ą , m ającą b y ć ja k o b y za w ią za n ą w T o w arzystw o, i której w y s ła ń c y u d a w a li się ju ż do p o jed y ń czy ch c zło n k ó w K o m isji, a m ia n o w icie Z ie n k o w ic z a i do S ek retarza.
S ek reta rz o d czy ta ł je szcze e x p e d y c ję od S e k c ji z A lg ieru .
W k o ń cu Z ien k o w icz n a [d ]m ien ił o w y d a tk a ch , ja k ie m u s ia ł p o n ieść n a k o res
p o n d e n c je z p ow od u ob chodu 296° L istop ad a. R zecz tę z o sta w io n o p ó źn iejszem u c za so w i; P rezy d u ją cy ty lk o D o m a g a lsk i d ał n a te n c e l z w ła sn e j 10 fr.
N a ty m zakończono p osied zen ie. N a stęp n e n azn aczon e z o sta ło n a 28 b.m ., gdy o b . D o m a g a lsk i b ęd zie z p o w ro tem z L ondynu.
P o sie d z e n ie 28 grudnia.
O becni w sz y sc y prócz K o ra b iew icza . P rezy d u ją cy czł. G [en tra liza c|ji D om a
g a ls k i.
O d czytan y przez Sek retarza p rotok ół z p rzeszłego p o sied zen ia p rzyjęto.
N a stęp n ie Z ien k o w icz c zy ta ł list św ieżo o d eb ran y z L on d yn u od jed n eg o człon ka 0 [e n tr a liż a c ]ji, z w y r a ż e n ie m za d o w o len ia z u czy n io n y ch już p o stęp ó w do fo r
m o w a n ia K om itetu , k tó ry b y w sz y stk fe ży w io ły d em ok ratyczn e w E m igracji zespo
li ł i zorgan izow ał oraz z d o n iesien iem o dobrym p rzy jęciu , ja k ie d zien n ik D em o
O S T A N I E C H IL E T D P
329
krata P o lsk i w k raju zn ajd u je. O statn i punkt tej k o resp o n d en cji dał pow ód do m ó w ien ia o nu m erze tego d zien n ik a z d. 14 b.m ., w k tó ry m zn o w u jest n a d esła n y a rty k u ł przez J.B.O. pod ty tu łe m : „P olityczn e o sz u stw o ”. P o sta n o w io n o jed n o m y śl
n ie p o lecić sek reta rzo w i, aby jeszcze raz n a p isa ł do Q [en tralizac]ji w zg lęd em n ie - p rzy jm o w a n ia od tąd do D em ok raty arty k u łó w J.B.O. pod żad n ym pozorem i na czyje bądź żąd an ie — i ab y to p o w tó rn e przełożen ie sta ra ł się dobrze w y m o ty - w ow ać.
N a ty m zakończono p o sied zen ie. N a stęp n e s to so w n ie do p otrzeb y m a być zw o łane.
P o sied zen ie 14 stycz. 1862 r.
O becni w szy scy .
Sek reta rz naprzód d on iósł, że u czy n ił zadość d an em u so b ie p o lecen iu i n a p i
sa ł do C [entralizac}ji w z g lę d e m n iep rzy jm o w a n ia w ię c e j a r ty k u łó w J.B.O. do D e m ok raty. N a stęp n ie czy ta ł od p ow ied ź C l[entralizacjji w ty m p rzed m iocie jako też w zg lęd em p ostęp ow an ia trzech c zło n k ó w K om isji w za w ią za n y m św ieżo K o m itec ie T y m cza so w y m E m igracji P o lsk iej w y zn a ją cej za sa d y d em ok ratyczn e i w zg lęd em czu w an ia n a d ca ło ścią B ib lio te k i T o w a. P o leco n o zn ow u sek reta rzo w i odpisać C [entralizac]ji i za p ew n ić ją, że trzej czło n k o w ie K o m isji b ęd ą cy w św ie ż o u tw o rzon ym K o m itec ie n ie p rzyłożą ręk i do u tw o rzen ia ja k ie g o ś "ciała b ezb arw n ego, je ż e lib y się w sz y stk ie ż y w io ły d em ok ratyczn e w je d e n za stęp p o ł ą c z y ć --- ł.
1 N a ty m u ry w a się ręk o p is lic z ą c y w o ry g in a le 24 stron y. Z rezygn ow an o z p rzyp isów , gd yż te k s t d o ty czy osób i w y d a rzeń dobrze zn a n y ch . M ateriały d o ty czące d a lszy ch lo s ó w K o m ite tu T y m cza so w eg o E m igracji P o lsk ie j w y zn a ją cej za sad y d em ok ratyczn e (L ed ó ch o w sk i, C h o ieck i. C h rystow sk i. C zyń sk i. J a n o w sk i. K o ra b iew icz i Z ien k ow icz), ja k te ż a n ta g o n isty czn ej K o m isji T y m cza so w ej jed n oczącej się em ig ra cji (C zech ow sk i, P io tro w sk i, B oh d an ow icz, L ew a n d o w sk i, M ich ałow sk i, W aligórsk i i L eo n M azu rk iew icz) zn a jd u ją się w B ib lio te c e J a g ie llo ń sk ie j, rkps 3679.
Por. rów n ież: I. K o b e r d o w a , E m ig ra c ja p o lsk a w o b e c p o w s ta n ia sty c z n io w e g o ,
„P rob lem y P o lo n ii za g ra n icz n e j” t. III, W arszaw a 1962— 1963, s. 7 i nn.; S. M. F a l lt o w i с z, I d e jn o -p o litic z e s k a ja b o rb a w p o ls k o m o s w o b o d ite ln o m d w iż e n ii 50— 60-ch g o d o w X I X w ie k a , M osk w a 1966. B io g ra ficzn e dan e o w y stę p u ją c y c h w te k śc ie człon k ach T D P por. M. T y r o w i c z , T o w a r z y s tw o D e m o k r a ty c z n e P o lsk ie . P r z y w ó d c y i k a d r y c z ło n k o w s k ie , W arszaw a 1964.
9
