LUBLIN - POLONIA
VOL. XLIII SECTIO G 1996
Wydział PrawaiAdministracji UMCS
ROMAN A. TOKARCZYK
Biojurysprudencja - nowy nurtjurysprudencji
Biojurisprudence: A New Trend in Jurisprudence
ZARYS ZAGADNIEŃ
Poczęcie człowieka kreuje niezaprzeczalne początki wszelkich rozważań o jego życiu jako najwyższym dobru warunkującym korzystanie z innych dóbr. Życieczło
wieka, jakkolwiek różnie wyjaśniane i uzasadniane, uznawane jest zgodnie za war tość nad wartościami. Narodziny człowieka są naturalnym wejściem do środowiska społecznego i naturalnego, takjak nieuchronna śmierć człowiekajestrównież natu
ralnym z niego wyjściem. Sama więc natura biologicznaczłowieka poczęciem, naro
dzinami i śmiercią zakreśla obiektywne granice rozważań o jego życiu.
Unikalność życia człowieka polega na splataniu się jego natury biologicznej z naturą rozumną, a obu z naturą społeczną. Jednostronne opisy natury ludzkiej prowadziły do formułowania jednostronnychparadygmatów,nieukazujących wszy
stkich jej stron - biologizmu, naturalizmu, ewolucjonizmu, racjonalizmu, kultu- ralizmu, socjologizmu, psychologizmu, legalizmu etc. Powiązaniawszystkich stron natury człowieka objawiają się pełniej, gdy jej opisy stają się przedmiotem ocen i regulacji na gruncie określonych systemów normatywnych.
Doświadczenia całych dziejów gatunku człowieka wykazują, że różne strony jego natury może przenikać zarówno dobro, jak i zło. Dobro, w przeciwieństwie do zła, nie wymaga normatywnej regulacji. Zło, raniące bólem cielesność, rozbu
dzać może zło w racjonalności człowieka, a ta z kolei - zło w społecznych jego
interakcjach. Możliwe są i inne kierunki przenikania zła. Poczęte w racjonalnej lub społecznej warstwie natury człowieka oddziaływać może na jej warstwę cielesną. Systemy normatywne zmierzają do zapobiegania złu wynikającemu z różnych stron natury człowieka albo przynajmniej do minimalizowania jego skutków.
Opisy, oceny i normy dotyczące różnych stron natury człowieka są przed miotem poznawania utrwalanego wiedzą naukową. Rozległość wiedzy o czło wieku zmusza do specjalizacji naukowej, polegającej na poznawaniu jedynie fragmentów poszczególnych stron jego ciekawej i bogatej natury. Specjalizacja naukowa utrudnia całościowy i koherentnyopis natury człowieka. Sporo przeto prawdy zawierają słowa Edgara Morina - znanego filozofa francuskiego - że
„ostatnim kontynentem nie zbadanym przez człowieka jest człowiek”. Cało ściowe i koherentne poznawanie natury człowieka utrudnia gwałtowny rozwój techniki ingerującej w życie człowieka usytuowanego w życiu środowiska naturalnego. Wiedza naukowa, i oparta na niej technika, rozbudzają zarówno wielkie nadzieje, jak i wywołują nie mniejsze chyba obawy. Widoczne jest to szczególnie w zakresie kształtowania losów natury człowieka i środowiska naturalnego.
Dążenie do całościowego i koherentnego ujmowania życia człowieka prowadzi do kształtowania się nowych nurtów myślowych i tworzonych na ich podstawie nowych gałęzi wiedzy naukowej. Owe holistyczne nurty myślowe należą do najszerzej pojmowanej antropologii. Wyrastająz nich nowe gałęzie wiedzy naukowej, scalające w jedność rozczłonkowanąspecjalizacją wiedzę o różnych stronach natury człowieka. Do najciekawszych gałęzi wiedzy naukowej zmierzającej do tego celu należą współcześnie te, które na podstawie opisów życia człowieka, odkrywanych przez nauki biologiczne, formułująoceny wys nuwane z nauk etycznych, dla praktycznych ewentualnie zastosowań nauk medycznych i nauk technicznych, normowanych przy pomocy nauk prawnych.
W ten sposób zarysowały się kontury bioantropologii, antropoetyki, antropo- polityki, bioetyki, biopolityki, biomedycyny oraz innych gałęzi wiedzy nauko
wej.
Pozostając w kręgu zagadnień łączących osiągnięcia nauk biologicznych w opisywaniu życia człowieka i środowiska naturalnego z ich ocenami przez nauki etyczne, dla ryzykownych nierzadko, bo eksperymentalnych ich ewentualnie zas tosowańw medycynie i technice, znajduję dostatecznie uzasadnione podstawy do ukazania zarysów nowego nurtu jurysprudencji o nazwie biojurysprudencja, wy
jaśniającego całościowe i koherentne ujmowanie niektórych nowych proble
mów.
CHARAKTERYSTYKA BIOJURYSPRUDENCJI
Nazwę „biojurysprudencja” tworzę opierając się na greckim słowie bios - oznaczającym życie i łacińskim iurisprudentia - oznaczającym wiedzę, mądrość prawniczą.
Biojurysprudencja, jako nazwa nowego nurtu w jurysprudencji, wskazuje wprost na związki jej przedmiotu z biologią i jurysprudencją (w języku polskim zwaną również niezbyt udatnie prawoznawstwem). Nazwa ta nie wskazuje nato
miast wprost na istniejące związki jej przedmiotu zmedycyną i ekologią. Zaznaczą się one głównie za pośrednictwem stosowania osiągnięć techniki, niekiedy ryzy
kownych dlażycia człowieka i szkodliwych dlaśrodowiskanaturalnego. Biojurys prudencja nie obejmuje swym przedmiotem całego przedmiotu wspomnianych gałęzi wiedzy naukowej. Obejmuje te ich części, które dotyczą życia człowieka i życia środowiska naturalnego, nierzadko zagrożonych ryzykownym, bo ekspery mentalnym stosowaniem techniki i z tego względu wymagających ochrony prawnej.
Przedmiot biojurysprudencji rozciąga się na wszystkie zagrożenia dla życia człowieka od jego poczęcia aż do śmierci, wymagającego ochrony prawnej z powodu ryzykownego nierzadko eksperymentowania. Rozciąga się również na ochronężyciaśrodowiska naturalnego,jakooczywistego warunku życia człowieka.
Zważywszy na naturalną rytmikę życia człowieka - poprzedzone poczęciem naro dziny, życie i śmierć - można wyodrębnić trzy działy biojurysprudencji: biojus- genezę, biojusterapię i biojustanatologię.
Biojusgeneza obejmuje zagrożenia dla życia człowieka, wymagające ochrony prawnej od jego poczęcia do narodzin. Początki ochrony prawnej tej fazy życia człowieka (nasciturus') sięgają początków prawa rzymskiego, które posługując się fikcją prawną uważałodziecko poczęte za urodzone, ilekroć chodziło o jego dobro (nasciturus pro iam natu habetur quotiens de commodis eius agitur). Rozwój ochrony prawnej nasciturusa w prawie rzymskim i nawiązujących doń systemach prawnych charakteryzował się jej rozproszeniem w różnych gałęziach prawa.
Obecnie zawiera ją prawo międzynarodowe wramachprawczłowieka. Potwierdza krajowe prawo konstytucyjne. Rozwija prawo cywilne w zakresie podmiotowości prawnej, zdolności prawnej, odnośnie do stosunków majątkowych i niemajątko
wych. Utrwala prawo rodzinne. Poszerza prawo zobowiązań, szczególnieo prawo deliktów powstałych w okresie życiapłodowego. Uznaje prawo spadkowe, traktu
jąc dziecko poczęte jako potencjalnego spadkobiercę. Chroni prawo karne przed bezpodstawnym unicestwieniem. Katalog sytuacji wymagających interwencji pra
wa w okresie od poczęcia do narodzin człowieka poszerzają dylematy związane z koncepcjami prawa do życia, inżynierią genetyczną, eugeniką, technikami
sztucznego zapłodnienia, technikami zapobiegania poczęciu i narodzinom. Wszyst
kie te dość jednolite, a sztucznie rozproszone w systemach prawnych, przejawy ochrony nascitunisa ogarnia całościowo i koherentnie biojusgeneza jako dział biojurysprudencji.
Biojusterapia może być rozciągana na życie człowieka i życie środowiska naturalnego. W zakresie ochrony życia człowieka do biojusterapii należy przede wszystkim niesłychanie kontrowersyjna problematyka transplantacji niektórych komórek, tkanek i organóww celu poprawiania jakości i ratowania życia człowie ka. Nie mniejsze kontrowersje wywołują wątpliwości związane z celowościąi za kresemregulacji prawnej dotyczącej eutanazji. Problematyka samobójstwa należy do przedmiotu biojusterapii o tyle, o ile wynika ona z czynników spoza natury człowieka możliwych do regulacji prawnej. Znaczną specyfiką charakteryzująsię normatywno-prawne aspekty polityki populacyjnej. Do kręgu zagadnień biojus
terapii należą również te, które dotyczą ochrony życia środowiska naturalnego.
Ze względujednak na ich kompleksowe regulacje w prawie ochrony środowiska (naturalnego) nie wymagają one tutaj szerszego traktowania. Należy wszakże podkreślić, że prawo ochrony środowiska (naturalnego) można potraktować jako szczególny wzór całościowego i koherentnego rozwiązania w zakresie opisywanym przez ekologię i ocenianym przez etykę ekologiczną. Na podobne całościowe i koherentne ujęcie oczekują rozproszone normy prawne chroniące życie człowieka.
Koncepcje prawa do życia stwarzają grunt myślowy do całościowego ujmowania ochrony prawnej życia człowieka i życia środowiska naturalnego.
Biojustanatołogia interesuje się zwłaszcza normowaniem prawnym kresu życia człowieka-jego śmierci. Opisu oznak śmierci dostarczają osiągnięcia nauk biologicznych, medycznych, a nawet i socjologicznych. Nauki biologiczne „trak tują” o śmierci biologicznej, nauki medyczne o śmierci klinicznej oraz mózgowej, wreszcie nauki socjologiczne o śmierci społecznej człowieka. Każdy ztych rodza
jówśmierci człowieka może wywoływaćszereg wątpliwości wymagających, mimo wszystko, jednoznacznych rozwiązań prawnych. Wątpliwości te dotyczą głównie tego - kto, pod jakimi warunkami i dla jakich celów decyduje o śmierci człowieka.
Jednoznaczne rozwiązania prawne, wywołujące określone skutki prawne, powo
dowane śmierciączłowieka, należące do biojustanatologii,mogą być kształtowane na szerszym gruncie myślowym - biojusgenezy i biojusterapii jako działów bio jurysprudencji. Normy prawne chroniące życie człowieka od jego poczęcia aż do śmierci mogłyby się złożyć na gałąź prawa o nazwie prawo ochrony życia człowieka.
Charakterystykę biojurysprudencji pogłębia i poszerza ukazywanie jej związków z naukami biologicznymi, medycznymi, etycznymi i prawnymi.
BIOLOGIA A BIOJURYSPRUDENCJA
Zestawienie biologii z biojurysprudencjąnie może nie prowadzić do pytania, co łączy, aco dzieli oba tezespoły wiedzy naukowej. Otóżłączyje już chociażby pierwszy, a dzieli drugi składnik ich nazw.
Wspólnota przedmiotu biologii i biojurysprudencjizaznacza się w zaintereso
waniu życiem człowiekajako procesem ciągłym w środowisku naturalnym, pod
dającym się czynnikom adaptacji, akomodacji i asymilacji. Gdy jednak biologia głównieopisuje życie człowieka i życie środowiska naturalnego,biojurysprudencją - na tej podstawie i opierając się na wybranych kryteriach aksjologicznych - postulujeochronę życia. Im bardziej doskonały biologiczny opis życia ijaśniejsze kryteria aksjologicznej jego oceny, tym większa łatwość dla biojurysprudencji przy formułowaniupostulatów jego normowania.
Skrajnością biologii jestbiologizm, czy też wręcz panbiologizm,jako prefero
wanie wyjaśniania całej rzeczywistości zarówno przyrodniczej, jak i społecznej, z biologicznego punktu widzenia. Oczywiście biologizm, tym bardziej panbiolo
gizm, nie pozostawia zbyt wiele miejsca dla tradycyjnej jurysprudencji, a nawet nowoczesnej biojurysprudencji przy wyjaśnianiu dylematów ochrony życia czło
wieka i środowiska naturalnego.Biologizm - umacniany spektakularnymi osiągnię ciami genetyki, embriologii, inżynierii genetycznej, biochemii, fizjologii, bioniki - ukształtował szczególny kult nauk biologicznych. Wątki biologizmu przeniknęły do niektórych nurtów jurysprudencji,zwłaszczaw postaci ewolucjonizmu, rasizmu, psychoanalizy, behawioryzmu. Najsilniej jednak zaznaczył się biologizm w tych doktrynach prawa natury, które biologiczną stronę natury człowieka uznały za właściwe źródło powinności moralnych i prawnych. Doktryny te, niekiedy bez głębszego uzasadnienia, wpisały niejako sferę ethosu w sferę biosu. Biojuryspru- dencja, podkreślając znaczenie postępów nauk biologicznych dla ochrony życia, nie sprowadza ich do skrajności biologizmu.
Skrajnością biojurysprudencji byłby totalny legalizm polegający na usiłowa
niach prawnego unormowania całości życia ludzkiego i całości życia środowiska naturalnego. Jakkolwiek dzieje ludzkie znają takie pomysły, z uwagi na zadania biojurysprudencji należy je zdecydowanie odrzucić. Biojurysprudencją bowiem postuluje normowanie jedynie tych zakresów życia ludzkiego i życia środowiska naturalnego, które są zagrożone z powodu nierzadko ryzykownego, bo ekspery mentalnego stosowania odkryć naukowych za pośrednictwem techniki. Totalny legalizm - jak potwierdziły to tragiczne doświadczenialudzkości - mimo deklaracji totalnej ochrony życia człowieka i życia środowiska naturalnego dopuszczał ar
bitralnie do karygodnych wyjątków. Opierając się na kryteriach politycznych,
pozbawiał takiej ochrony życie całych grup ludności wyniszczanych z powodów rasowych, narodowych, religijnych i innych. Biojurysprudencja odcina się zdecy dowanie od skrajności totalnego legalizmu.
W odróżnieniu od biologizmu oddziaływającego na jurysprudencję, od
działywaniejurysprudencji na biologię nigdy nie byłozbyt wielkie.Oddziaływanie to może się zaznaczać, niezbyt chyba wyraźnie, za pośrednictwem powiązań filozofii prawa z filozofią biologii. Obie te filozofie spotykają się bowiem na wspólnym gruncie filozofii życia, występującej również pod innymi nazwami - filozofia praktyczna, filozofia dla każdego, mądrość życiowa, sztuka życia, kształtowanie życia.
MEDYCYNA A BIOJURYSPRUDENCJA
Słowo „medycyna”, wywiedzione złacińskiego mederi, czyli leczyć, posiada
ło w swej długiej historii wiele znaczeń. Dwa z nich wszakże są najważniejsze:
1) nauka o zdrowiu i chorobie człowieka, 2) sztuka leczenia jako umiejętność praktyczna zapobiegania chorobom i leczenia chorych. Do ukształtowania się przedmiotu biojurysprudencji przyczyniło się głównie to drugie znaczenie. Sama bowiem medycyna jako nauka nie ma jeszcze bezpośredniego wpływu na życie.
Objawia się on dopiero w sztuce leczenia, tym bardziej jeśli posługuje się ona technikami nierzadko ryzykownymi, bo eksperymentalnymi. Tak więc dla bioju
rysprudencji mniejsze znaczenie odgrywa sztuka leczenia odpowiadająca kano
nom wiedzy medycznej, przez prawników określana mianem lege artis. Dla bio
jurysprudencji większe znaczenie posiada raczej przeciwieństwo sztuki leczenia, w języku angielskim zwane medical malpractice. Przede wszystkim jednak bio
jurysprudencja interesuje się określaniem legalnych podstaw do nierzadko ryzy kownego eksperymentowania w sztuce leczenia.
Ryzykowne eksperymentowanie w medycynie stało się możliwe dzięki osiągnięciomnauk biologicznychi nauk technicznych. Osiągnięcia tych pierwszych określają medycynie zakresy ryzykownego eksperymentowania, zaś osiągnięcia tych drugich dostarczają jej środków - technik medycznych. Ryzykowne ekspery mentowanie w medycynie oczywiście rozbudza ogromne nadzieje, wywołuje nie mniejsze obawy, rzuca wyzwanie istniejącym normom ochrony życia ludzkiego, domaga się pilnego tworzenia nowych norm. Główne zadanie biojurysprudencji polega przy tym na całościowym i koherentnym ukazywaniu uwarunkowań zak
resów regulacji prawnej, stwarzającej legalne podstawy do ryzykownego ekspery
mentowaniaw medycynie. Zadanieto ciąży nawładzach państwowych, które przy pomocy prawaregulują ikontrolują medycynę. Itutajrysują się możliwe skrajności:
od pełnego liberalizmu opartego na całkowitym zaufaniu do kompetencji zawo dowych i moralnych lekarzy, do odrzucanego przez nas pełnego legalizmu zmie rzającego do normowania prawem tego wszystkiego, co normować można.
Obie skrajności są raczej modelem teoretycznym niż rozwiązaniem możliwym do konsekwentnego zastosowania w praktyce medycznej. Praktyka medyczna, objawiająca się poprzezsztukę leczenia, pozostanie chyba - jakzawsze - w sferze różnorodnych kompromisów usiłujących równoważyć rozbieżne interesy. Bioju- rysprudencja, ujmując ową problematykę całościowo i koherentnie, może służyć pomocą medycynie w równoważeniu rozbieżnych interesów. Jest to możliwe pod warunkiem osiągnięcia przez samą biojurysprudencję takiego zrównoważenia nor matywnego, które zostanie usytuowane w zmieniających się punktach pomiędzy ochroną życia człowieka jako najwyższą wartością a wartością ryzykownego eksperymentowaniaw sztuce leczenia.
Przy określeniu tych punktów może służyć pomocą taksonomia sposobów regulacji prawnej i techniki medycznej. Taksonomia sposobów regulacji prawnej może się koncentrować na chronionych wartościach (życiu człowieka),technikach medycznych, motywach ochrony wartości i stosowania techniki, strukturach or
ganizacyjnych ochrony wartości życia dopuszczających stosowanie tej techniki.
Taksonomiasamej techniki medycznej sprowadza się do ocen technikipozostającej przedmiotem intensywnychdociekań naukowych. Właściwe połączenie, na gruncie biojurysprudencji, rezultatów oburodzajówtaksonomii może sięokazać alternatywą zarówno dla poglądów bezzasadnie fatalistycznych, jak i poglądów bezkrytycznie optymistycznych.
MORALNOŚĆ A BIOJURYSPRUDENCJA
Sens polskiego terminu „moralność”, bliski łacińskiemu terminowi moralitas, oznacza ogół ocen, norm, wzorców i prawideł postępowania chroniących wartości dobra, słuszności i sprawiedliwości, obowiązujących na zasadzie społecznej ak ceptacji. Teoretyczne poglądy na moralność zwane są etyką, ale nie tylko w dyskursie naukowym terminem„moralność” obejmuje się zarówno właśnie moral
ność, jak i etykę. Moralność wraz z etyką ma zasadnicze znaczenie dla bioju rysprudencji, ponieważ nietylko oceniai wartościujeprzedmioty regulacji prawnej, ale i dostarcza wzorów takiej regulacji w formie norm moralnych. Zasadnicze
znaczenie moralności dla biojurysprudencji można wyrazić przy pomocy dwóch pytań: 1) jaki jest związek prawnego statusu norm z moralnym statusem norm?
2) jakijest zakres, jeśli w ogóle istnieje, konieczności i dopuszczalności wymu szania norm moralnych przy pomocy norm prawnych?
Pytanie pierwsze kieruje poszukiwania odpowiedzi w myśli etycznej, która jest siedliskiem nadzwyczaj rozbieżnych poglądów, ale w zakresie ochrony życia ludzkiego zachowujewyjątkową jednomyślność. Związek prawnego statusu norm z moralnym statusem norm jest refleksem rozległej problematyki relacji moral
ności i prawa. Istnienie lub nieistnienie takiego związku uzasadnia myśl istotna zarówno dla etyki, jak i jurysprudencji. Najwyraźniej czyni to myśl prawa natury i nawiązująca do niej myśl uprawnień naturalnych. Zaprzecza stanowczo istnieniu takiego związku myśl pozytywizmu prawniczego. W myśli umowy społecznej (kontraktualizmu) związek ten objawia się pośrednio, zaś w myśli nader wpły wowego utylitaryzmu nie jest on istotny. Jednak wszystkie tenurty myślowe mają znaczenie dla biojurysprudencji poszukującej uzasadnień dla zakresów regulacji prawnej ochrony życia ludzkiego i życia środowiska naturalnego przed zagroże niami ze strony ryzykownego eksperymentowania.
Moralność, również z powodu jej wielości nurtów myślowych i systemów normatywnych, zawiera najszersze zakresy ochrony życia. Wyraża je moralność w ogóle, jak i budowane na niej etyki szczegółowe w rodzaju etyki ochrony życia, etyki ekologicznej, etyki lekarskiej i innych. Zakresy ochrony życia przez prawo są węższe, ponieważ zakresy normowania prawnego są węższe. Zadanie bioju
rysprudencji polega na porównaniu tych zakresów regulacji ochrony życia i wska
zaniu zakresów zasługujących na unormowanie prawne. Istnieją więc zakresy ochrony życia regulowane zarówno przez moralność, jak i prawo, wyłącznie przez moralność albo prawo, i chyba ani przez moralność, ani przez prawo. Zgodność regulacji prawnej z regulacją moralną sprzyja obu - odnośnie do społecznej ich akceptacji. Niezgodność tego rodzaju osłabia przede wszystkim skuteczność pra
wa, ponieważ brak skuteczności norm moralnych jest mniej wymierny i z tego powodu mniej widoczny.
Pytanie drugie prowadzido odpowiedzi, że biojurysprudencja wyrosła zprzeko nania o konieczności wymuszania niektórych norm moralnych chroniących życie przy pomocy norm prawnych. Jest to odpowiedź zbyt ogólna, toteż należy ją rozwijać na rozległej skali ocen moralnych, rozciągającej się od moralnego scep
tycyzmu (wyrażającego zwątpienie w możliwość poznania i racjonalnego uzasad
nienia ocen moralnych) poprzez różne odmiany relatywizmu moralnego (odno
szących oceny nie do kryteriów uniwersalnej racjonalności, lecz do zrelatywi- zowanych wobec nich faktów), aż do absolutyzmu moralnego (utrzymującego, że
tylko jedna struktura moralna jest możliwa do zaakceptowania - nakaz boski) i egoizmu moralnego (poszukującego prakseologicznie skutecznych środków do realizacji subiektywnie interesownych celów, niekoniecznie sprzecznych z al
truizmem moralnym). Wybór określonych ocen moralnych,jako podstawy uzasad
nieniaregulacji prawnej, należyjuż do świata polityki, kształtującego swoje decyzje prawodawcze w szerokim spektrum ustrojowym - od demokracji do dyktatury.
Biojurysprudencja nie jest chyba zdolna do przezwyciężenia antynomii ry
sującej się, zwłaszcza w nowszych systemach moralnych, między koncepcjami świętości życia a koncepcjami jakościżycia. Koncepcje świętości życia zawierają religijne systemy moralne, najwyraźniej uwidacznia się to w katolicyzmie, doma
gającym się rozciągnięcia ochrony prawnej na całe życie ludzkie od poczęcia aż do naturalnej śmierci. Utrzymują one, podobnie jak wszystkie systemy moralne, zakaz zabijania człowieka i bezwyjątkowej ochrony, podtrzymywania i ratowania jego życia. Natomiast świeckie koncepcje jakości życia wprawdzie podtrzymują również zakaz zabijania człowieka, ale w zakresie ochrony jego życia dopusz czają liczne wyjątki (np. „sprawiedliwa” wojna, stan wyższej konieczności, obro na konieczna, kara śmierci, eutanazja, ryzyko eksperymentów, nieuchronność wy padków drogowych). Biojurysprudencja nie może i nie chce konkurować z kon
cepcjami religijnymi, toteżnawiązuje do koncepcji świeckich.
JURYSPRUDENCJA A BIOJURYSPRUDENCJA
Biojurysprudencjajest jednym z nurtów jurysprudencji, odzwierciedlających niektóreskutki osiągnięć we współczesnych naukach biologicznych, naukach tech nicznych i medycynie oraz domagającychsięregulacji prawnych.Biojurysprudencja obejmuje swoim przedmiotem ogół myśli prawnej, norm prawnychobowiązujących i postulowanychoraz przejawów praktyki prawniczej, dotyczących ochrony życia człowieka i ochrony środowiska naturalnego. Podobnie jak wszystkie nurty ju rysprudencji, nie jest zdolna do promowania wprost dobra. Może przyczynić się pośrednio do utrwalania dobra poprzez dążenie do zapobiegania złu albo gdy okazuje się to nieskuteczne - do minimalizowania jego skutków.
Jurysprudencja obejmuje całość myśli prawnej, norm prawnych i praktyki prawniczej, wysnutych z terminu ius - używanego przez prawników rzymskich jako niedościgłych jej mistrzów. Biojurysprudencja nawiązuje przede wszystkim do tego sensu terminu ius, który Celsus - wybitny prawnik rzymski - ujął w paremii: „prawo jest sztuką stosowaniatego, co dobre i słuszne” {ius estars boni
et aequi). Jurysprudencjazawsze pozostawała pod wpływem innych gałęzi wiedzy w zakresie katalogów chronionych wartości i ich uzasadnień, w mniejszym stop niu odnośnie do samych konstrukcji i procedur prawnych. Wpływy te pochodzą ze starszych nurtów jurysprudencji, głównie prawa natury i pozytywizmu praw
niczego oraz nowszych jej nurtów, przede wszystkim jurysprudencji: pojęć, ana
litycznej, interesów i socjologicznej.
Trudno byłoby przecenić nad wyraz doniosłe znaczenie koncepcji prawa natury dla całej jurysprudencji, jak również biojurysprudencji. Oparte głównie na założeniachfilozoficznych i etycznych koncepcje prawanaturykonstruują uniwer
salne normyochrony człowieka w warunkachzracjonalizowanej wolności. Niełatwo byłoby powiedzieć coś podobnego o koncepcjach pozytywizmu prawniczego.
Nawiązując przede wszystkim do filozoficznej i politologicznej myśli wolontary- stycznej, koncepcje pozytywizmu prawniczego rozstrzygają konflikty między ochroną człowieka a ochroną interesów władzy państwowej na rzecz tej drugiej.
Jakkolwiek koncepcje prawa natury są wyraźnie bliższe założeniom biojuryspru dencji (można nawet powiedzieć, że charakteryzuje się ona do pewnego stopnia cechamiprawnonaturalnymi), to jednakże niemożna lekceważyć koncepcji pozyty
wizmu prawniczego, odznaczających się większym realizmem.
Należy również usytuować ogólnie biojurysprudencję wśród nowszych nurtów jurysprudencji. Jurysprudencja pojęć {Begriffsjurisprudenz), zrodzona w kręgu myśli niemieckiej, wskazuje na kluczowe, a nawet prawotwórcze znaczenie pojęć prawnych. Wskazania te zachowują znaczenie również dla biojurysprudencji, ponieważ precyzja pojęciowa należy do immanentnych war tości całej jurysprudencji, zmierzającej do jednoznaczności pojęciowej,ścisłości sformułowań i jasności konstrukcji. Podobna jest relacja biojurysprudencji z anglosaską jurysprudencją analityczną, uznawaną za odmianę pozytywizmu prawniczego opartego na doświadczeniach praktyki common law. Jeśli legity
mująca się europejskim rodowodem jurysprudencja interesów traktuje prawo jako środek rozstrzygania konfliktów interesów w społeczeństwie, to bioju-
rysprudencja jest w pełni jurysprudencją interesów, ale skoncentrowaną na
„interesie interesów” - ochronie życia człowieka i życia środowiska naturalnego.
Wreszcie, ukształtowana na północnoamerykańskim gruncie jurysprudencja socjologiczna - podobnie jak możliwe do wyodrębnienia inne nurty juryspru dencji: ekonomiczna, politologiczna, psychologiczna, antropologiczna, integra
cyjna - odzwierciedlają głównie te konteksty prawa, które sygnalizują ich nazwy. Wszystkie te konteksty występują wespół w biojurysprudencji ze względu na uwikłanie ochrony życia człowieka i życia środowiska naturalnego w całokształt stosunków społecznych.
FILIACJE MIĘDZY NAUKAMI
Biojurysprudencja, podobnie jak każdy nurt wiedzy, nie może sobie rościć wyłącznego prawa do przedmiotu, którym się zajmuje. Ma onarozliczne ibardziej lub mniej skomplikowane filiacje z innymi gałęziami wiedzy. Obok zagadnień należących wyłącznie doprzedmiotu, można w nimznaleźćzagadnieniaczęściowo pokrywające się, krzyżujące bądź graniczące z przedmiotem innych gałęzi wiedzy.
Z uwagi na zainteresowanie życiem człowieka większości gałęzi wiedzy oraz wielu z nich życiem środowiska naturalnego, są to filiacje nadzwyczaj rozbudo wane. Dla wyraźniejszego zaznaczenia konturów przedmiotu biojurysprudencji wystarczy z jednej strony jedynie wspomnieć o jej filiacjach bezpośrednich z dwoma gałęziami wiedzy o charakterze etycznym, z drugiej zaś strony -również z dwoma gałęziami wiedzy o charakterze prawnym. Z pierwszej strony dotknie
my niektórych filiacji biojurysprudencji z bioetyką i etykąmedyczną, z drugiej zaś z prawem medycznym i medycynąsądową.
Bioetyka zawdzięcza swoją nazwępołączeniu greckich słów bios, czyli życie i ethos, czyli obyczaj, w sensie moralności. Jest młodą gałęzią wiedzy, rozwijaną dopiero od lat sześćdziesiątych naszego stulecia. Podobnie jak biojurysprudencja, zajmuje się wiedzą normatywną ochrony życia człowieka i życia środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które niosą ryzykowne eksperymenty w wyko
rzystywaniu osiągnięćnauk biologicznych. W tym sensie, wraz z jurysprudencją, zaliczana jest do „nauk przetrwania” człowieka i środowiska naturalnego. Gdy jednak bioetyka zmierza do tego przetrwania przy pomocy sankcji wynikających z norm moralnych, biojurysprudencja stara się to czynić przy pomocy sankcji prawnych. Tutaj też należy upatrywać główną różnicę między nimi.
Etyka medyczna jest zbiorem zasad i norm moralnych, które powinny obowiązywać lekarzy w ich pracy zawodowej. Jako etyka jednego zawodu, stano wi szczególną konkretyzację zasad i norm etyki ogólnej. Biojurysprudencja na
wiązuje zarówno do szczegółowej etyki medycznej, jak i etyki ogólnej. Niezliczone kodeksy etyki medycznej, opracowywane od tysiącleci, zawierają treści uniwer
salne przyjmowane przez biojurysprudencję. Najogólniej rzecz ujmując, koncen trują się one wokół dobra pacjenta przy uwzględnianiu interesów społeczeństwa.
Rysują się natomiast zasadnicze różnice zasad i norm etyki medycznej odnośnie do celowości uwzględniania w nich sankcji prawnych. Według koncepcji auto- nomiczności etyki medycznej, regulacje prawne dotyczące profesjonalizmu le karzy przynoszą więcej szkody niż pożytku, ponieważ krępują ich swobodę decy
zyjną. Według natomiast koncepcji paternalistycznej, prawo powinno określać granice swobody decyzyjnej lekarzy, gdyż wynika to z funkcji państwa wobec medycyny. Biojurysprudencja przychyla się do koncepcji paternalistycznej, ale
