WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
W KATOWICACH
PATRYK KĘPA 278943
SĄDOWA KONTROLA ORGANÓW ŚCIGANIA KARNEGO W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM
PRACA DYPLOMOWA (MAGISTERSKA)
DR HAB. JAROSŁAW ZAGRODNIK
KATOWICE 2016
Słowa kluczowe: kontrola, postępowanie karne, postępowanie przygotowawcze
Oświadczenie autora pracy
Ja, niżej podpisany:
imię (imiona) i nazwisko Patryk Zbigniew Kępa
autor pracy dyplomowej pt. Sądowa kontrola organów ścigania karnego w postępowaniu przygotowawczym
Numer albumu: 278943
Student Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach kierunku studiów
Prawo stacjonarne jednolite magisterskie specjalności nie dotyczy
Oświadczam, że ww. praca dyplomowa:
została przygotowana przeze mnie samodzielnie
1,
nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.) oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym,
nie zawiera danych i informacji, które uzyskałem w sposób niedozwolony,
nie była podstawą nadania dyplomu uczelni wyższej lub tytułu zawodowego ani mnie, ani innej osobie.
Oświadczam również, że treść pracy dyplomowej zamieszczonej przeze mnie w Archiwum Prac Dyplomowych jest identyczna z treścią zawartą w wydrukowanej wersji pracy.
Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.
……… ……….
Data Podpis autora pracy
1uwzględniając merytoryczny wkład promotora (w ramach prowadzonego seminarium dyplomowego)
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów ... 5
Rozdział I. Założenia koncepcyjne i ustalenia terminologiczne pracy ... 7
§ 1. Przegląd definicji kontroli w polskiej nauce prawa ... 7
1. Uwagi wstępne... 7
2. Ogólnoteoretyczne ujęcie kontroli według Wiesława Langa ... 10
3. Pojęcie kontroli w doktrynie procesu karnego ... 13
4. Kontrola a nadzór ... 15
§ 2. Pojęcie sądowej kontroli w postępowaniu przygotowawczym ... 19
Rozdział II. Cele i funkcje kontroli ... 25
Rozdział III. Zakres sądowej kontroli w postępowaniu przygotowawczym ... 32
§ 1. Zaniechanie oraz wstrzymanie biegu ścigania karnego ... 32
1. Odmowa wszczęcia śledztwa i dochodzenia ... 32
2. Zawieszenie postępowania ... 34
3. Umorzenie śledztwa i dochodzenia ... 37
§ 2. Środki przymusu ... 40
1. Środki zapobiegawcze ... 40
2. Zabezpieczenie majątkowe ... 45
3. Zatrzymanie i przeszukanie osoby... 47
4. Postępowanie z rzeczami ... 53
5. Kary pieniężne, porządkowe oraz obciążenie kosztami za nieusprawiedliwione niestawiennictwo ... 54
§ 3. Zwolnienie osoby od obowiązku zachowania tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji ... 59
§ 4. Zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka ... 60
§ 5. Odmowa udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym ... 62
Rozdział IV. Tryb sądowej kontroli w postępowaniu przygotowawczym ... 64
§ 1. Podmioty inicjujące ... 64
§ 2. Właściwość i skład orzekający... 71
§ 3. Forum rozpoznania zażalenia ... 75
§ 4. Wynik i konsekwencje sądowej kontroli ... 79
Podsumowanie ... 85
Wykaz literatury ... 88
Wykaz skrótów
Akty normatywne:
d.ProkU –Ustawa z dnia 20 czerwca 1985r. o Prokuraturze Dz. U. 1985 Nr 31 poz. 138, tekst jedn. Dz. U. 2011r. nr 270 poz. 1599 ze zm.
k.c. – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny tekst jednolity Dz. U. z 2014r. poz.
121 ze zm.
k.k. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. - Kodeks karny. Dz. U. 1997r. nr 88 poz. 553 ze zm.
k.p.k. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. - Kodeks postępowania karnego. Dz. U. 1997r. nr 89 poz. 555 ze zm.
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r.
Dz. U. 1997r. nr 78 poz. 483 ze zm.
nowela czerwcowa - Ustawa z dnia 13 czerwca 2013r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2013r. poz. 849)
nowela marcowa – Ustawa z dnia 11 marca 2016r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016r. poz. 437)
nowela wrześniowa – Ustawa z dnia 27 września 2013r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 1247)
uoin – Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2010 nr 182 poz. 1228 ze zm.)
Inne:
art. – artykuł
ibidem – tamże, cytowane wyżej.
jedn. – jednolity m.in. – między innymi n. – następne
nb – numer boczny, numer bieżący, numer porządkowy w komentarzu do artykułu kodeksowego lub źródła elektronicznego Lex lub Legalis
nr – numer
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny popr. – poprawione
por. – porównaj
poz. – pozycja
PRL – Polska Rzeczypospolita Ludowa
pt. – pod tytułem, pleno titulo – pełnym tytułem r. – rok
red. – redaktor, redakcja RP – Rzeczypospolita polska SN – Sąd Najwyższy
t. – tom tj. – to jest
TK – Trybunał Konstytucyjny ust. – ustęp
uzup. – uzupełnione wyd. – wydanie z. – zeszyt
ze zm. – ze zmianami zm. – zmienione zob. – zobacz
Czasopisma:
An. UMCS – Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska EPS – Europejski Przegląd Sądowy
FK – Finanse Komunalne MoP – Monitor Prawniczy PiP – Państwo i Prawo
Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo
SIT – Studia Iuridica Toruniensa
ST – Samorząd Terytorialny
Rozdział I. Założenia koncepcyjne i ustalenia terminologiczne pracy
§ 1. Przegląd definicji kontroli w polskiej nauce prawa 1. Uwagi wstępne
Postępowanie przygotowawcze stanowi samodzielne i co do zasady obligatoryjne stadium postępowania karnego, które jest funkcjonalnie powiązane ze stadium jurysdykcyjnym (sądowym)
2. Ustawodawca wyznacza w przepisie art. 297 k.p.k. zadania pierwszego stadium postępowania karnego
3, co również jest przedmiotem regulacji ogólnej w przepisie art. 2 k.p.k., który dotyczy całości postępowania karnego. Realizacja wskazanych w tych przepisach zadań (która ma w efekcie egzekwować normy prawa karnego materialnego) należy do fachowych, wyspecjalizowanych organów państwa, a tymi w postępowaniu przygotowawczym są organy ścigania karnego tj. prokurator, Policja i inne organy, które z mocy ustawy są uprawnione do prowadzenia postępowań przygotowawczych.
W myśl obowiązującego kodeksu postępowania karnego czynności w postępowaniu przygotowawczym prowadzą w dominującej części organy niesądowe tj. Policja i prokurator
4. Sankcje prawa karnego materialnego (np. kara pozbawienia wolności, grzywna) oraz instytucje prawa karnego procesowego (np. zatrzymanie, kara pieniężna) ograniczają sferę praw i wolności (np. prawa do wolności swobodnego poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – art. 52 Konstytucji RP, prawa do własności – art. 64 Konstytucji RP)
5. Wskazane wartości podlegają ochronie na podstawie przepisów Konstytucji RP jak i prawa międzynarodowego. Z uwagi na ich doniosłość, utworzono szereg gwarancji instytucjonalno-procesowych, takich jak prowadzenie postępowania przygotowawczego przez podmioty fachowe, obowiązek pouczenia uczestników procesowych o przysługujących im uprawnieniach, prawo do zaskarżenia decyzji procesowych do prokuratora nadrzędnego lub do sądu
6. Rozwiązania te mają chronić obywateli przed pochopnym zastosowaniem instytucji
2 J. Zagrodnik, Postępowanie przygotowawcze [w:] Proces karny. Przebieg postępowania, pod. red. K. Marszała, wyd. II, Katowice 2012, s. 13.
3 Zob. ibidem, s. 16-20; E. Stamborski, Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, wyd. 6, Warszawa 2013, s. 52.
4 Por. E. Stamborski, Zarys metodyki…, s. 5.
5 J. Zagrodnik, Model interakcji postępowania przygotowawczego oraz postępowania głównego w procesie karnym, Warszawa 2013, s. 26, 239.
6 Por. W. Lang., Struktura kontroli prawnej organów państwowych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Studium analityczne z zakresu ogólnej teorii kontroli prawnej, Kraków 1963, s. 7-8, 11-12.
prawa karnego materialnego i procesowego
7. Ponadto mają zagwarantować to, aby sankcje karne i instytucje karnoprocesowe były wykorzystane zgodnie z zasadami ultima ratio, proporcjonalności, rzetelnego procesu. Wymienione przykładowe gwarancje są podporządkowane zapewnieniu tego, aby dolegliwości związane z postępowaniem karnym nie dosięgły osób przypadkowych, a jedynie tych, co do których normy materialne lub procesowe są adresowane in concreto. Wnioski te można również wysnuć z funkcji gwarancyjnej przepisów karnoprocesowych oraz z zasady trafnej reakcji karnej
8.
Interesy uczestników postępowania karnego zabezpieczone są w dwójnasób. Po pierwsze prokuratorzy realizują swoje zadania poprzez prowadzenie albo śledztwa, albo dochodzenia do czego są zobligowani z uwagi na zasadę legalizmu wyrażoną w przepisie art.
10 k.p.k., nadzorują śledztwo lub dochodzenie w zakresie przez siebie nieprowadzonym oraz występują w innych postępowaniach w charakterze rzecznika interesu społecznego.
Kompetencje w tym zakresie nadają prokuratorom przepisy ustawy karnoprocesowej i ustawy - Prawo o prokuraturze. Po drugie systematycznie zwiększa się rola sądu w postępowaniu przygotowawczym. Ustrojowe, materialne i procesowe gwarancje niezawisłości i niezależności sądu zapewniają możliwie najszerszą rękojmię rzetelnego, tym samym bezstronnego i sprawiedliwego rozstrzygnięcia o odpowiedzialności karnej oraz w kwestiach incydentalnych dotyczących praw i wolności człowieka i obywatela
9.
Pozycja sądu jako dominus litis jurysdykcyjnego stadium postępowania karnego jest powszechnie znana i akceptowana
10. Natomiast określenie roli, a tym samym udziału sądu w postępowaniu przygotowawczym zależne jest od przyjętego przez prawodawcę modelu pierwszego stadium procesu i jego wzajemnych powiązań ze stadium sądowym
11. Współcześnie wyróżnia się dwa modele udziału czynnika sądowego w postępowaniu przygotowawczym. Pierwszy model zakłada powierzenie prowadzenia postępowania karnego
7 Por. A. Kaftal, Kontrola sądowa postępowania przygotowawczego, Warszawa 1974, s. 7.
8 Zob. J. Zagrodnik, Postępowanie przygotowawcze, [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 481- 482, 488; S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle porównawczym, Warszawa 1968, s. 330- 331, 336; Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza w procesie karnym, Warszawa 1997, s. 41. Por.
G. Artymiak, Realizacja prawa do sądu właściwego jako gwarancja rzetelnego procesu – zagadnienia wybrane, [w:] Rzetelny proces karny. Księga jubileuszowa Profesor Zofii Świdy, pod red. J. Skorupki, s.248-268.
9 Por. A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 17; J. Zagrodnik, Model interakcji…, s.25; J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli postanowień o umorzeniu postępowania rejestrowego, Prok. i Pr., 2008 Nr 9, s. 42.
10 Por. J. Skorupka, Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne. Część ogólna, pod red.
J. Skorupki, Warszawa 2012, s. 82.
11 Por. A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 7-8, K. Eichstaedt, Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym, [w:] Czynności dochodzeniowo-śledcze i działania operacyjne policji a rola sądu w postępowaniu przygotowawczym. Materiały pokonferencyjne, pod red. S. Lelentala, J. Kudrelka, i. Nowickiej, Szczytno 2008, s. 7-8, 15-23. Szerzej o koncepcjach udziału czynnika sądowego w postępowaniu przygotowawczym zob.
J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 238-250.
sędziemu śledczemu dla zapewnienia przeprowadzenia czynności procesowych i całego postępowania przed bezstronnym sądem. Drugi model polega na tym, że sąd w toku jurysdykcyjnego stadium postępowania karnego w zakresie enumeratywnie wyliczonym w ustawie przeprowadza określone czynności dowodowe lub podejmuje pewne decyzje procesowe jako organ pierwszej instancji, jak również rozpoznaje środki odwoławcze od decyzji procesowych wydanych w toku postępowania przygotowawczego, tudzież od przeprowadzonych czynności lub też rozpatruje skargi na zaniechania organu procesowego
12. Model sędziego śledczego przewidywany był w różnych konfiguracjach w polskiej ustawie karnoprocesowej z 1928r.
13. Współcześnie dominuje drugi z wymienionych modeli, przy czym w literaturze postuluje się wprowadzenie sędziego do spraw postępowania przygotowawczego, który miałby w ramach pierwszego stadium postępowania karnego wyłącznie podejmować czynności należące obecnie do kompetencji sądu
14. W tym kontekście celem niniejszej pracy nie jest opowiedzenie się za konkretnym rozwiązaniem modelowym, lecz analiza obowiązujących uregulowań.
W aktualnym stanie prawnym sądowa kontrola postępowania przygotowawczego ma miejsce w toku całego procesu karnego, jednakże ramy niniejszej pracy ograniczają się jedynie do sądowej kontroli organów ścigania karnego w postępowaniu przygotowawczym, zatem poza obszarem analizy pozostaną sądowa kontrola postępowania przygotowawczego dokonywana na rozprawie, bądź na posiedzeniu w postępowaniu jurysdykcyjnym (w tym merytoryczna i formalna kontrola aktów oskarżenia), jak również sądowa kontrola decyzji wydanych przez sąd jako organ pierwszej instancji w postępowaniu przygotowawczym. Ze względu na tytułową problematykę niniejszej pracy, poza zakresem rozważań pozostanie zagadnienie kontroli społecznej. Analiza unormowań i zmian w obowiązującej ustawie karnoprocesowej ma na celu zbadanie, na czym polega sądowa kontrola dokonywana w postępowaniu przygotowawczym, jaki jest jej zakres i jak przedstawia się tryb procedowania sądu sprawującego kontrolę.
Termin „kontrola” używany jest często w terminologii prawniczej zarówno wśród praktyków, jak i w teorii czy dogmatyce prawa. Sama kontrola jako zjawisko społeczne jest przedmiotem badań innych nauk, takich jak nauki społeczne, polityczne czy ekonomiczne.
Równie często występuje w powszechnym użyciu. Wydawać by się mogło, że znaczenie tego
12 J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 240-247.
13 Por. Ibidem, s. 240; M. Maternak-Pawłowska, Instytucja sędziego śledczego w II Rzeczypospolitej, [w:] Czasopismo Prawno-Historyczne, Tom LXV, 2013 Z. 1, s. 280-292.
14 Por. J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 269-276.
terminu jest każdemu intuicyjnie znane, o czym może świadczyć częste posługiwanie się nim w literaturze bez podejmowania próby zdefiniowania kontroli.
W piśmiennictwie „kontrola” ujmowana jest w wąskim bądź w szerokim znaczeniu, a niekiedy także w obu znaczeniach jednocześnie
15. Inne jest rozumienie terminu „kontrola”
w literaturze zagranicznej, socjologicznej, prawnej
16.
2. Ogólnoteoretyczne ujęcie kontroli według Wiesława Langa
Spojrzenie na zagadnienie kontroli z perspektywy teorii prawa jest punktem wyjścia dla dalszych rozważań i przedstawienia aspektów kontroli uwarunkowanych różnorodnymi rozwiązaniami szczegółowymi w poszczególnych dogmatycznych dziedzinach prawa.
W. Lang
17stworzył opracowanie teoretyczne dotyczące kontroli prawnej
18, powstałe na kanwie dyskusji o wprowadzeniu sądowej kontroli administracji prowadzonej w literaturze prawa państwowego i administracyjnego z lat 50-tych i 60-tych ubiegłego stulecia
19. Autor już na wstępie w swoich rozważaniach podkreślił, że „nie ma jakiejś kontroli organów państwowych w ogóle; istnieje kontrola sprawowana przez pewne określone organy (lub instytucje) w stosunku do innych organów (lub jednostek) państwowych. Każdy z tych różnolitych rodzajów kontroli, dających się wyróżnić w systemie prawnym organów państwowych, opiera się na odmiennym zespole przepisów prawnych, ma swój własny
15 Pojęcia „kontroli” nie definiują: M. Kowalczyk, Kontrola skarbowa i postępowanie kontrolne, Prok. i Pr., 2013 Nr 2, s. 64-82; pomimo rozróżnienia pojęć wskazanych w tytule artykułu jak i wyróżnienia celów (zadań) kontroli skarbowej; I. Nowikowski, Kontrola merytoryczna oświadczenia strony o odwołaniu czynności procesowej, An. UMCS, 1996, VOL. XLIII SECTIO G, s. 197 i n. Podwójne (szerokie i wąskie) znaczenie
„kontroli” przejawia się w następujących tekstach: A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 8,19 w jednym miejscu podaje za M. Cieślakiem co podlega kontroli, w innym miejscu pisze o formach kontroli postępowania przygotowawczego, przy czym w zamyśle, że jest to kontrola sądowa (z uwagi na tytuł rozdziału i przyjętą systematykę opracowania); B. Szpyrowski, Kontrola prawomocnych orzeczeń wydanych w postępowaniu przygotowawczym, Prok. i Pr., 1995 Nr 9, s. 15 z jednej strony podaje, iż podjęcie na nowo umorzonego postępowania, wznowienie prawomocnie umorzonego postępowania, uchylenie przez Prokuratora Generalnego prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania uznaje za formę kontroli, a następnie, powołując się na T. Grzegorczyka i J. Tylmana, że jest to swoista forma procesowego nadzoru nad postępowaniem.
16 W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 38 – według tego autora w anglosaskich naukach prawniczych i politologicznych termin „kontrola” równoznaczny jest z terminem „władza”, a „kontrolowanie” znaczy
„sprawowanie władzy”, zaś „kontrola społeczna” to kształtowanie postępowań ludzi za pomocą urządzeń społecznych, służące likwidacji odchyleń poszczególnych jednostek od uznanych społecznie wzorców postępowania; podobnie L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Kontrola Finansowa, wyd. III uzup., Warszawa 1976, s. 19, iż w literaturze angielskiej „control” oznacza wszystkie funkcje kierowniczo-zarządcze.
17 Właściwie Andrzej Wiesław Lang, lecz w krakowskim środowisku akademickim znany i publikujący jako Wiesław Lang za: S. Salmonowicz, Profesor Andrzej Wiesław Lang (1928–2013). Wspomnienie, [w:] Studia Iuridica Toruniensia, 2013, Vol. 13, t. XIII, s. 7.
18 Struktura kontroli prawnej organów państwowych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Studium analityczne z zakresu ogólnej teorii kontroli prawnej, Kraków 1963.
19 Ibidem, s. 7,11.
przedmiot i właściwą sobie specyfikę”
20. Cytowanej pracy nie przyświecało definiowanie pojęcia kontroli, lecz to co na należy do zadań teorii prawa, tj. przede wszystkim zbadanie istotnych cech strukturalnych i wykrycie między nimi zależności tak, aby sformułować teoretyczny model kontroli prawnej
21. Wymieniona publikacja zawiera zbiór możliwych znaczeń pojęcia kontroli spotykanych w literaturze prawniczej i od nawiązań do tejże pracy zaczynają się późniejsze opracowania na temat kontroli, w których podejmuje się analizę znaczenia terminu „kontrola” w kontekście poszczególnych zespołów regulacji znamionujących konkretne dziedziny prawa.
W. Lang wyróżnił trzy znaczenia terminu kontroli:
1. szerokie – w kontekście funkcji korygującej całokształt działalności danego organu, łącznie z funkcją władczą;
2. wąskie – jako działania korygujące, polegające wyłącznie na badaniu i ocenianiu działalności jednostki kontrolowanej, zbieraniu informacji o stanie faktycznym związanym z tą działalnością, w szczególności o popełnionych odchyleniach od zaleconych wzorów postępowania oraz wydawaniu nie wiążących zaleceń, bez możliwości podejmowania aktów władczych zmierzających do korektury zaistniałych nieprawidłowości;
3. kontroli prawnej - w znaczeniu szerokim (zob. pkt 1) lub wąskim (zob.
pkt 2), sprawowanej przez wyodrębnione i specjalnie powołane do tego celu instytucje (np. NIK) oraz organy sądowe i quasi sądowe
22.
Zdaniem W. Langa o kontroli można mówić, kiedy organ kontrolujący nie odpowiada bezpośrednio tj. funkcjonalnie i organizacyjnie za działalność podmiotu kontrolowanego. Twierdzi on także, iż w nauce prawa dominuje wąskie znaczenie kontroli, które nie obejmuje możliwości władczej ingerencji w działalność kontrolowanego podmiotu.
Kontrola w szerokim znaczeniu najczęściej określana jest jako nadzór, który obejmuje czynności kontrolne wraz z możliwością władczej ingerencji w podmiot kontrolowany.
Natomiast według W. Langa pojęcie „kontroli prawnej” oznacza kontrolę zarówno w wąskim, jak i w szerokim znaczeniu. Ponadto uważa on, że kontrola w szerokim znaczeniu zbliżona jest do kontroli sądowej, bowiem decyzje sądu są wiążące dla organów, których działalność została poddana kontroli
23. Pojęcie kontroli prawnej zostało wskazane w ten sposób za
20 Ibidem, s. 8.
21 Ibidem, s. 8-10.
22 Ibidem, s. 39.
23 Ibidem, s. 43-44.
M. Arctową
24jako zjawisko społeczne, a nie jako ogólna definicja kontroli stworzona dla potrzeb poszczególnej dziedziny prawa. Zdaniem W. Langa zdefiniowanie pojęcia kontroli dla danej dziedziny prawa uzależnione jest od celu i funkcji jakie ma spełnić lub zrealizować kontrola w konkretnej dziedzinie prawa. Ponadto na definicję kontroli ma wpływ katalog narzędzi jakimi dysponuje organ kontroli. Na podstawie konkretnego katalogu narzędzi można zakwalifikować badane w danej dziedzinie prawa pojęcie kontroli do kontroli w znaczeniu szerokim lub wąskim, poprzez uznanie użycia danego zespołu narzędzi za przejaw „władczej ingerencji” w działalność kontrolowanego podmiotu, co determinuje zakwalifikowanie kontroli do kontroli w szerokim znaczeniu. Dokonywany w ten sposób zabieg kwalifikacji jest problematyczny, gdyż ustalenie tego jakie zachowanie można uznać za „władcze ingerowanie” w działalność podmiotu kontrolowanego jest niejednolicie rozumiane w piśmiennictwie. Problem został zauważony przy tym, iż „ingerencja władcza”
rozumiana jako wpływanie na działalność organu kontrolowanego, może oznaczać zarówno wydanie decyzji wiążącej bezpośrednio podmiot kontrolowany (np. zarządzenie, polecenie), jak i sam fakt kontroli, który może spowodować poprawę działania podmiotu kontrolowanego bez wydania decyzji. Przy tym założeniu aktem władczym nie będzie tylko wydanie wiążącego rozstrzygnięcia, ale też sam wgląd organu kontrolującego w działalność podmiotu kontrolowanego, czy to poprzez udostępnienie dokumentów, miejsca do czytania, odpowiedzi na pytania etc. w wyniku czego, realizując te czynności, podmiot kontrolowany musi podporządkować się wiążącym poleceniom, które można by uznać za władcze, gdyż jednostronnie determinują powinność ich wykonania
25. J. Świątkiewicz i H. Starczewski obstają za władczym charakterem funkcji kontroli przestrzegania prawa, co wywodzą z tego, że wniesienie środka zaskarżenia obliguje jego rozpoznanie przez właściwy organ bez względu na to, czy na kontrolę zgodził się inny podmiot (np., który wydał zaskarżoną decyzję). Ponadto sam obowiązek poddania się kontroli ma świadczyć o jej władczym charakterze. Odmienny pogląd, polegający na nieuznawaniu funkcji kontroli pozbawionej elementów nadzoru za czynność władczą, wyrażony został przez W. Dąbrowskiego, a także J. Ziembińskiego
26.
Na marginesie warto dodać, że pomimo niejednolitości w oznaczeniu desygnatów terminu „kontrola” w literaturze prawnoadministracyjnej, dominuje pogląd, że w modelowym
24 Ibidem, s. 45, 51: M. Borucka-Arctowa, Z zagadnień społecznego działania prawa, Kraków 1962, s. 92-116.
25 W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 45-46.
26 H. Zięba-Załucka, Prokuratorska kontrola przestrzegania prawa w PRL, An. UMCS, 1985/1986 VOL.
XXXII/XXXIII, SECTIO G, s. 269.
(teoretycznym) ujęciu kontrola przejawia się w wąskim znaczeniu (przyjmując typologię W. Langa) jako zestawienie stanu oczekiwanego ze stanem zastanym, odnalezienie przyczyn dla wykrytych różnic i przedstawienie wyników przeprowadzonych ustaleń wraz z ewentualną propozycją sposobu osiągnięcia pożądanego stanu, bez możliwości zarówno podjęcia czynności wycelowanych na osiągnięcie zamierzonych oczekiwań w zastępstwie podmiotu kontrolowanego, jak i zobowiązania go do samodzielnego podjęcia wskazanych czynności
27.
3. Pojęcie kontroli w doktrynie procesu karnego
W kwestii kontroli zachowań
28uczestników postępowania karnego zdaje się wyłaniać autonomiczne znaczenie pojęcia kontroli, zapewne z uwagi na fakt, że kontrola w procesie karnym sprawowana jest przez organy procesowe, przy dominującej pozycji sądu i przy ograniczonych uprawnieniach prokuratorów.
S. Waltoś dla określenia znaczenia kontroli legalności postępowania przygotowawczego uważa za najprzydatniejszą definicję kontroli prawnej w szerokim ujęciu.
W konsekwencji przyjmuje za W. Langiem, że jest ona „całokształtem procesów korygujących działalność organów państwowych oraz całokształtem urządzeń korygujących”
29. Tak szerokie ujęcie pozwala stwierdzić , że kontrolę tę mogą sprawować nie tylko organy państwowe „pozostające w więzi funkcjonalnej z organami postępowania przygotowawczego”, ale i przedstawiciele mediów
30. Przedmiotem kontroli według S. Waltosia ma być zarówno legalność działań organów postępowania przygotowawczego, w szczególności w aspekcie gwarancji praw pokrzywdzonego, jak i kryminalistyczno- prakseologiczna sprawność tych działań
31. Cytowany autor dokonuje podziału kontroli postępowania przygotowawczego na:
I. przewidzianą przepisami prawa, wykonywaną przez:
1. organy państwowe, obejmującą:
27 Por. L. Kurowski, H. Sochacka, R. Szawłowski, Kontrola finansowa, Warszawa 1956, s. 11; L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Kontrola Finansowa, wyd. III uzup., Warszawa 1976, s. 19; L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiak, Kontrola finansowa organizacja i funkcjonowanie, Warszawa 1990, s. 28-29;
E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, wyd. VIII zaktualizowane, Toruń 2009, s. 417-418;
A. Ziółkowska, Kontrola a instytucje pokrewne [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 46.
28 Za: J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 483; S. Waltoś, Model postępowania…, s 330-331; A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 8; T. Razowski, Formalna i merytoryczna kontrola oskarżenia w polskim procesie karnym, Kraków 2005, s. 5.
29 S. Waltoś, Model postępowania…, s. 329-330; W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 45.
30 S. Waltoś, Model postępowania…, s. 330.
31 Ibidem, s. 331.
a. nadzór procesowy (gdy podstawą prawną działań organu są normy procesowe), który przyjmuje postać:
- nadzoru sądu (nie wyrażonego wprost, ale analogicznego do nadzoru lub kontroli wykonywanej przez prokuratora);
- nadzoru prokuratora (wymienionego wprost w ustawie karnoprocesowej);
b. nadzór służbowy, gdy podstawę prawną działań organu stanowią inne przepisy;
2. inne osoby, działające na podstawie przepisów procesowych, niebędące organami procesowymi, którymi są:
a. strony procesowe tj. podejrzany, pokrzywdzony, ich zastępcy;
b. niektórzy inni uczestnicy procesu;
II. prawnie nienormowaną (kontrolę społeczną)
32.
Powyższe stanowisko sytuuje organy państwa (tj. sądy i prokuratorów) jako organy kontroli prawnej, której zakres znaczeniowy jest szerszy od pojęcia nadzoru, będącego jednocześnie jednym z desygnatów wskazanego pojęcia.
W doktrynie prawa karnego procesowego najczęściej przytacza się
33pogląd M. Cieślaka, iż „kontrola jest wglądem w coś w celu zapewnienia prawidłowości tego, co podlega kontroli”, czyli w rozpatrywanym zakresie działalności uczestników procesu i jej rezultatów, w szczególności decyzji procesowych
34. Kontrola ta jako organizująca zasada procesowa odnosić się ma do zachowań ludzkich i rezultatów tych zachowań
35. Różne ukształtowanie kontroli ma zdaniem M. Cieślaka zależeć od podmiotu sprawującego kontrolę i od przedmiotu, czyli od tego w stosunku do kogo jest ona sprawowana. Podmiotem lub przedmiotem kontroli mogą być kierownicze organy procesowe, inni uczestnicy procesu, lub osoby niebędące uczestnikami procesu
36.
Pogląd M. Cieślaka, iż kontrola to „wgląd w coś w celu zapewnienia prawidłowości”
popiera A. Kaftal, precyzujący podaną definicję w drodze stwierdzenia, że „kontroli podlega działalność uczestników procesu tj. ich zachowanie zarówno w postaci pozytywnych czynności procesowych, jak i tak zwanych czynności negatywnych (zaniechań procesowych)”
37. Takie samo zdanie na temat kontroli wyraża T. Razowski, dodając, że
32 Ibidem, s. 332-334, 368.
33 Por. D. Stachurski, Jak zapewnić rzetelną kontrolę postępowania przygotowawczego?, Prok. i Pr., 2013 Nr 4, s. 57; J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 482.
34 M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1984, s. 376.
35 Ibidem, s. 376.
36 Ibidem, s. 376.
37 A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 8.
„zawiera ono w sobie porównanie stanu istniejącego z postulowanym, ustalenie zasięgu i przyczyn rozbieżności oraz przekazywanie wyników tego ustalenia, a czasem i wynikających stąd dyspozycji, podmiotowi kontrolowanemu”
38. Odwołanie do koncepcji M. Cieślaka występuje także u K. Marszała, który nadto określa kontrolę jako sprawdzanie
39.
Do pojęcia kontroli prawnej ustosunkowuje się także S. Waltoś, przyjmując, że stanowi ona badanie zgodności z prawem, a tym samym badanie zasadności merytorycznej rozstrzygnięć, czynności procesowych i podejmowanie przewidzianych przez prawo działań korygujących
40.
Za szerokim znaczeniem pojęcia kontroli opowiada się J. Zagrodnik, który, podzielając cytowane wyżej poglądy M. Cieślaka, stwierdza nadto, że „w postępowaniu przygotowawczym kontrola z urzędu obejmuje: nadzór prokuratorski nad toczącym się postępowaniem przygotowawczym i kontrolę prawomocnych postanowień umarzających postępowanie karne, a kontrola na wniosek o charakterze ściśle procesowym inicjowana jest zażaleniem, uruchamiającym postępowanie odwoławcze”
41. Innym razem, przyjmując
„szerokie rozumienie kontroli, jako wglądu w określoną działalność, zmierzającą do sprawdzenia jej prawidłowości z określonego punktu widzenia”, łączy korespondujące ze sobą twierdzenia W. Langa, M. Cieślaka i K. Marszała
42.
Zgodnie z poglądami Z. Dody i A. Gaberle, „w procesie karnym kontroli podlega przede wszystkim działalność organów procesowych jako odpowiedzialnych za przebieg i wynik podejmowanych czynności…”
43.
4. Kontrola a nadzór
Ustalenia zakresu pojęciowego terminu „nadzór” dokonuje się w literaturze co do zasady w zestawieniu z pojęciem kontroli
44. S. Waltoś swoje rozważania na ten temat rozpoczął od trafnej konstatacji, iż „z przysłowiową świecą w ręku można by szukać
38 T. Razowski, Formalna i merytoryczna kontrola…, s. 5.
39 K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Wyd. II uzup., Katowice 2013, s. 81.
40 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 8 zm. i popr., Warszawa 2005, s. 319.
41 Zob. J. Zagrodnik, Postępowanie przygotowawcze [w:] Proces karny. Przebieg postępowania, pod. red.
K. Marszała, s. 68-69; L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo i proces karny skarbowy, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2015, s. 589-560; J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 25.
42 J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red.
R. Blicharza, s. 481-482, por. W. Lang, Struktura kontroli prawnej…, s. 7, 11, 45; S. Waltoś, Model postępowania…, s. 329-330; M. Cieślak, Polska procedura karna..., s. 376.
43 Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza…, s. 41.
44 Por. L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiak, Kontrola finansowa organizacja i funkcjonowanie, Warszawa 1990, s. 33.
większego chaosu znaczeniowego od tego, jaki panuje wokół pojęć kontrola i nadzór”
45. Desygnaty pojęć kontroli i nadzoru bywają w piśmiennictwie mieszane, a czasami używa się je intuicyjnie, bądź synonimicznie
46. Próby podziału logicznego pojęć kontroli i nadzoru kończą się różnymi rezultatami, albowiem jedni autorzy głównie przedstawiciele literatury angielskiej lub polscy przedstawiciele nauk o zarządzaniu uważają kontrolę za pojęcie szersze od nadzoru, podczas gdy inni, przeważnie administratywiści, uważają kontrolę za element nadzoru
47.
Spoglądając z ogólnoteoretycznego punktu widzenia rozróżnienie pojęć kontroli i nadzoru wynika z katalogu uprawnień przysługującego jednemu organowi wobec drugiego
48. W. Lang zauważył, że organ kontroli „wykonuje zadania dla organu zwierzchniego, sprawującego funkcję władczą w stosunku do jednostki kontrolowanej.”
49. Wymieniony autor podaje, iż „w terminologii prawnej wyróżnia się nadzór zwierzchni”, mający polegać na tym, że pewien organ w ramach „strukturalnej nadrzędności organizacyjnej lub funkcjonalnej” koryguje działalność jednostki podporządkowanej, podejmując wobec niej decyzje ostateczne, a swoją działalność opiera na kontroli w znaczeniu wąskim
50, przeprowadzonej przez inny organ
51. Innym razem, powołując się na J. Starościaka, wskazuje, że większość autorów dla kontroli w znaczeniu szerokim „pragnie zachować nazwę nadzór”, który to przybiera postać:
1. nadzoru dyrektywnego (hierarchicznego) polegającego na sprawowaniu kierownictwa nad działalnością organów niższego rzędu – tj. wobec administracji scentralizowanej – poprzez dyrektywy administracyjne;
2. nadzoru weryfikacyjnego (sprawdzającego) polegającego na porównywaniu zgodności sfery samodzielnego działania organów administracji zdecentralizowanej z prawem i zasadniczą linią polityki państwa
52.
Administratywiści podnoszą, że nadzór łączy „czynności kontroli z czynnościami kierowania i zarządzania [… natomiast] do istoty pojęcia nadzoru wchodzi prawo wydawania
45 S. Waltoś, Model postępowania…, s. 329.
46 „O mnogości prób definicyjnych” pojęcia nadzoru por. A. Ziółkowska, Kontrola a instytucje pokrewne [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 46.
47 Por. ibidem, s. 47.
48 D. Wacinkiewicz., Kontrola i nadzór w prawie komunalnym, Warszawa 2007, Rozdział 3 § 8 Kontrola samoistna, Legalis.
49 W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 40.
50 Ibidem, s. 7,11.
51 Ibidem, s. 40.
52 Ibidem, s. 43, który to podaje za: J. Starościak, Decentralizacja administracji, Warszawa 1960, s. 12-14.
wiążących zarządzeń w oparciu o wyniki kontroli”
53. Tak rozumiany nadzór „poza właściwymi uprawnieniami kontrolnymi obejmuje z zasady ponadto uprawnienia do bezpośredniego, władczego oddziaływania na jednostkę kontrolowaną”
54. Przyjmuje się, że
„nadzór jest z reguły wykonywany przez jednostkę bezpośrednio nadrzędną w stosunku do jednostki kontrolowanej, uprawnioną do wydawania wiążących poleceń (dyrektyw, decyzji itp.)”
55. Na uwagę w kontekście dalszych rozważań zasługuje to, że już w okresie międzywojennym J. Staryszak za cechę odróżniającą nadzór od kontroli podawał
„(…) wkraczanie z urzędu, ingerencję, rodzaj egzekutywy, ponieważ w momencie podjęcia czynnej ingerencji kończy się zwykła kontrola a zaczyna się nadzór”
56. A. Ziółkowska dodaje, że „nadzór powinien być związany z ponoszeniem przez organ nadzorczy odpowiedzialności za dokonane interwencje w działalności podmiotu nadzorowanego”
57. Okoliczność ta zdecydowanie wyróżnia nadzór od kontroli, bowiem organ kontrolujący nie ponosi takiej odpowiedzialności, z uwagi na to, że nie jest wkomponowany w hierarchiczną strukturę kontrolowanego podmiotu. Oprócz tego rzeczona autorka za aktualny uznaje pogląd J. Bocia, iż „nie ma jednego, wszechstronnie trafnego pojęcia i zakresu nadzoru. Szczegółową treść tego pojęcia należy za każdym razem budować na podstawie treści tych postanowień normatywnych, które reguluje nadzór”
58.
Nieliczni przedstawiciele doktryny prawa karnego procesowego podejmują teoretyczne rozważania na temat samego pojęcia nadzoru, jakkolwiek inni dość szczegółowo omawiają poszczególne regulacje dotyczące nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym, a także nadzoru procesowego, nadzoru judykacyjnego, nadzoru służbowego, który np. nazwany został kontrolą administracyjną przez S. Waltosia
59. Część autorów pozostaje pod wyraźnym wpływem koncepcji kontroli prawnej według W. Langa i tym samym nadzór uznają za element kontroli prawnej
60.
Z. Młynarczyk uważa natomiast kontrolę za szczególną formę nadzoru, a ponadto uznaje, że oprócz kryterium legalności, należy brać też pod uwagę względy sprawności prakseologicznej, skuteczności i ekonomiki procesowej, a wszystko to związane jest
53 L. Kurowski, H. Sochacka, R. Szawłowski, Kontrola finansowa, Warszawa 1956, s. 13.
54 L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Kontrola Finansowa, wyd. III uzup., Warszawa 1976, s. 32, również powołujący się na J. Starosciaka.
55 Ibidem, s. 32.
56 L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiak, Kontrola finansowa organizacja i funkcjonowanie, Warszawa 1990, s. 33- 34, cytujący za: J. Staryszak, Prawo nadzoru nad administracją samorządową w Polsce, Warszawa 1931, s. 114.
57 A. Ziółkowska, Kontrola a instytucje pokrewne, [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 47-48.
58 Ibidem, s. 48 cytuje za: J. Boć, T. Kuta, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1984, s. 122. Analogicznie o pojęciu kontroli W. Lang, Struktura kontroli prawnej…, s. 8.
59 Por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu…, s. 324.
60 Por. S. Waltoś, Model postępowania…, s. 329-330; J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 267.
z obowiązkiem wyciągnięcia prawnych konsekwencji w razie stwierdzenia uchybień
61.
S. Waltoś uznaje nadzór sądu za przejaw kontroli
62, z kolei L. Paprzycki pisze o nadzorze sądowym – wykonywanym przez niezależne sądy i niezależnych sędziów – w kontekście konieczności nadzoru nad stosowaniem kontroli operacyjnej, czemu zresztą nadaje rangę konstytucyjną
63.
Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym S. Waltoś uważa za
„kontrolę czynności organów prowadzących je oraz wyciągnięcie konsekwencji prawnych ze spostrzeżonych uchybień”
64. Za jego kryterium uznał po pierwsze legalność działań organów prowadzących postępowanie przygotowawcze, rozumianą jako uprawnienie do podjęcia czynności i ich wykonanie zgodnie z prawem, po drugie sprawność w sensie kryminalistyczno-prakseologicznym
65. Ponadto dokonał on podziału nadzoru na procesowy i służbowy, uznając za kryterium tego rozróżnienia podstawę prawną dla działań nadzoru (odpowiednio przepisy procesowe i inne)
66. Prokurator sprawuje nadzór procesowy nad postępowaniem przygotowawczym w zakresie w jakim sam go nie prowadzi (art. 326
§ 1 k.p.k.). Dla realizacji nałożonego nań obowiązku, ustawa karnoprocesowa wyposaża prokuratora w narzędzia przewidziane w przepisie art. 326 § 3 k.p.k., które S. Waltoś nazywa uprawnieniami nadzorczymi
67. Zaznajamianie się z zamierzeniami prowadzącego postępowanie przygotowawcze, żądanie przedstawienia materiałów zebranych w toku tego stadium procesowego, jak i uczestnictwo w czynnościach dokonywanych przez prowadzących to postępowanie można by uznać za uprawnienia kontrolne (w wąskim znaczeniu), natomiast wydawanie zarządzeń, wskazanie kierunków postępowania, dokonywanie czynności osobiście, przejęcie sprawy do prowadzenia, wydawanie postanowień, poleceń i zmiana decyzji wydanych przez prowadzącego postępowanie (nie będącego prokuratorem) należy uznać za klasyczny przejaw nadzoru, gdyż ewidentnie takie działalnie stanowi władczą ingerencję w nadzorowaną jednostkę. Jednakże wskazane przejawy działalności zawierają się w jednym pojęciu kontroli prawnej według typologii W. Langa. Uznanie prerogatyw prokuratora przewidzianych w przepisie art. 326 § 3 k.p.k. za uprawnienia nadzorcze jest jak najbardziej uprawnione. Przemawia za tym to, że prerogatywy
61 Z. Młynarczyk, Nadzór prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym. Akt oskarżenia, Prok. i Pr., 1995 Nr 10, s. 103.
62 Por. S. Waltoś, Model postępowania…, s. 329-330.
63 L. Paprzycki, Sądowa kontrola czynności operacyjno-rozpoznawczych de lege ferenda, [w:] Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, pod red. T. Grzegorczyka, Warszawa 2011, s. 92.
64 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu…, s. 493.
65 Ibidem, s. 493.
66 Ibidem, s. 493.
67 Ibidem, s. 494.
te stosuje się ex officio. Ponadto omawianą kwestię jednoznacznie rozstrzyga sam ustawodawca, który w płaszczyźnie normatywnej uznał zobrazowaną wyżej działalność za nadzór (art. 326 k.p.k.).
Za normatywny przejaw uprawnień nadzorczych prokuratora w stosunku do innego prokuratora można by również uznać regulację zawartą w przepisie art. 8a ust. 1 d.ProkU, na podstawie której może on jako prokurator bezpośrednio przełożony uchylić lub zmienić decyzję wydaną przez podwładnego prokuratora, przy czym musi sporządzić pisemną decyzję załączaną do akt sprawy. J. Zagrodnik uważa, że unormowanie to pozwala na rozliczenie z odpowiedzialności osoby, która rzeczywiście dokonała zmiany decyzji, a to z kolei koresponduje z tezą o odpowiedzialności organu nadzorującego za swoje postępowanie
68.
Powołany na końcu autor uznaje nadzór za formę kontroli, dokonywaną z urzędu, gdyż „funkcjonalne lub organizacyjne powiązania, będące podstawą dla podporządkowania opartego na zasadach podległości i zwierzchności, umożliwiają charakterystyczny dla nadzorczej formy kontroli, wgląd sądu lub sędziego w czynności organu prokuratorskiego z własnej inicjatywy”
69.
§ 2. Pojęcie sądowej kontroli w postępowaniu przygotowawczym
W piśmiennictwie działalność sądu w procesie karnym określa się niekiedy jako nadzór sądu, nadzór procesowy
70lub nadzór instancyjny
71, bądź nadzór judykacyjny
72. Użycie takiej terminologii wynikać może z władczego charakteru orzeczeń sądowych, gdyż taką cechę muszą mieć środki polegające na uchyleniu lub zmianie zaskarżonej decyzji.
Możliwość władczej ingerencji jest w nauce prawa uważana za główną cechę nadzoru.
Uzasadnienia dla optowania części przedstawicieli nauki prawa za pojęciem nadzoru sądu czy nadzoru judykacyjnego można upatrywać we wnioskowaniu zakładającym, że skoro kontrola (jako badanie, porównanie, wgląd) i możność władczej ingerencji w sytuację prawną podmiotu kontrolowanego stanowią razem nadzór, to możliwość zmiany lub uchylenia orzeczenia przez sąd przesądza o nadzorczej roli tego organu.
68 J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego, [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red.
R. Blicharza, s. 487. 92.
69 J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 267.
70 S. Waltoś, Model postępowania…, s. 332-334, 368.
71 S. Łagodziński, Przedmiot odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego, Prok. i Pr., 2003 Nr 9, s. 25.
72 G. Artymiak, Nadzór nad sądami powszechnymi, [w:] System prawa karnego procesowego. T. V, Sądy i inne organy postępowania karnego, pod red. Z. Kwiatkowskiego, Warszawa 2015, s. 270-272.
Udzielanie wiążących zarządzeń, poleceń ma być charakterystyczne dla nadzoru
73, jednakże takie uprawnienia posiada również sąd drugiej instancji (sąd odwoławczy, apelacyjny, zażaleniowy) na podstawie dyspozycji art. 442 § 3 k.p.k.
W literaturze angielskiej pojawiło się zapatrywanie, zgodnie z którym nadzór jest elementem kierownictwa, które ma wchodzić w pojęcie zarządzania
74. W obecnym stanie prawnym sąd nie kieruje postępowaniem przygotowawczym, a pojawia się w nim wpadkowo, m.in., rozpatrując skargę uprawnionego podmiotu. Czynności związane z kierowaniem, (prowadzeniem) stadium przygotowawczego należą co do zasady do prokuratora lub Policji dlatego w ustawie karnoprocesowej znalazła się instytucja nadzoru prokuratorskiego.
Prowadzenie to nie tyle samo podejmowanie decyzji i możność uchylenia, bądź dokonywania zmian wydanych już decyzji, ale przede wszystkim podejmowanie własnych inicjatyw z urzędu.
W doktrynie prawa karnego procesowego dominuje pogląd M. Cieślaka, zgodnie z którym przez kontrolę rozumie się, „wgląd w coś w celu zapewnienia prawidłowości tego, co podlega kontroli”
75. Wskazane rozumienie pojęcia kontroli tylko z pozoru wpisuje się w nurt kontroli niewładczej (kontroli wąskim znaczeniu), na co miałoby wskazywać to, że ilekroć mówi się, iż coś się kontroluje lub poddaje kontroli oznacza to, że chce się zbadać, sprawdzić jakąś działalność, aktywność, zachowanie, zjawisko. Jednakże cel kontroli, jakim jest zapewnienie prawidłowości oraz obowiązek poddania się kontroli determinują uznanie kontroli sądowej w procesie karnym za kontrolę w znaczeniu szerokim (z funkcją władczą), która odpowiada koncepcji kontroli prawnej legalności aktywności określonego podmiotu przedstawionej przez W. Langa
76.
Należy zgodzić się z poglądem, w świetle którego organ kontrolujący nie odpowiada bezpośrednio (funkcjonalnie i organizacyjnie) za działalność jednostki kontrolowanej
77, natomiast „nadzór powinien być związany z ponoszeniem przez organ nadzorczy odpowiedzialności za dokonane interwencje w działalności podmiotu nadzorowanego”
78. Przyczyny nazewnictwa kontroli sądowej upatrywać można też w położeniu nacisku na
73 W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 40.
74 Por. W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 38; L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Kontrola Finansowa, wyd. III uzup., Warszawa 1976, s. 19.
75 M. Cieślak, Polska procedura karna…, s. 376.
76 Por. W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 39.
77 W. Lang, Struktura kontroli prawnej…, s. 43.
78 Por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu…, s. 493.
podmiocie ją sprawującym
79. Z. Doda i A. Gaberle wyróżnili kontrolę instancyjną (ściśle procesową) jako typ kontroli ze względu na podmiot, który jej dokonuje, co ma też eksponować rolę kontroli organów procesowych w stosunku do decyzji (rozstrzygnięć) innych organów procesowych
80. Sąd ma zapewnione ustrojowe procesowe i materialne gwarancje bezstronności, niezawisłości i niezależności, przy czym na pierwszy plan wysuwa się sprawdzanie badanej sprawy przez wyspecjalizowany organ o wskazanych przymiotach pod kątem oceny prawidłowości, rzetelności, pozostawiając element rozstrzygnięcia na dalszym planie
81. Jednakże sądowa kontrola jest pojęciem szerszym od wąskiego ujęcia kontroli, albowiem strony postępowania karnego (czy ogólnie sądowego) pojawiają się przed obliczem sądu intencjonalnie dla uzyskania satysfakcjonującego rozstrzygnięcia, a nie dla samego sprawdzenia zachowań uczestników procesowych przez pewien organ, by inny miał w jej wyniku podjąć decyzję. Już W. Lang pisał, że kontrola prawna w szerokim znaczeniu zbliżona jest do kontroli sądowej, a kwestia ujęcia kontroli prawnej zależy od celu i funkcji regulacji oraz od posiadanych narzędzi kontroli
82.
Należy przyjąć, że w badanym zakresie sąd jest organem odwoławczym, a nie organem nadzoru
83. Ponadto sąd jest funkcjonalnie nadrzędny wobec organów ścigania karnego w pierwszym stadium procesu karnego, albowiem sąd nie znajduje się w hierarchicznej strukturze organów ścigania, a posiada możliwość władczej ingerencji w działalność organów ścigania poprzez możność zmiany, bądź uchylenia decyzji wydanych przez organy ścigania karnego, co tworzy funkcjonalne więzi pomiędzy sądem a organami ścigania karnego. Tak zarysowany model powiązań sądu i organów ścigania tworzy system kontroli prawnej organów państwowych w procesie karnym
84.
Sądowa kontrola bywa nazywana kontrolą instancyjną lub odwoławczą
85,
79 Por. S. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego…, s. 330-331, 336; M. Cieślak, Polska procedura karna…, s. 376; Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza…, s. 41.
80 Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza…, s. 41.
81 J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 26, 239 . J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 481-2, 488; S. Waltoś, Model postępowania…, s. 330-331, 336; A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 7. J. Zagrodnik, Specyfika trybu kontroli…, s. 42.
82 W. Lang., Struktura kontroli prawnej…, s. 8-10,45-46.
83 Por. M. Ziembiński, Kontrola sądu nad postępowaniem przygotowawczym w świetle KPK z 1969 i 1997 r., MoP 1997, Nr 12; J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 268.
84 J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 268.
85 Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza…, s. 41-42, gdzie kontrola instancyjna, odwoławcza i procesowa są używane zamiennie. B. Janusz-Pohl, P. Mazur, Zawieszenie postępowania przygotowawczego a prawnie chroniony interes pokrzywdzonego w polskim procesie karnym, Ius Novum, 2009 Nr 3, s. 76, gdzie kontrola odwoławcza jest synonimem kontroli zażaleniowej; podobnie J. Zagrodnik, Kwestia uprawnień pokrzywdzonego w sytuacji ponownego zaniechania ścigania karnego, Prok. i Pr., 2009 Nr 7-8, s. 26; R. Koper, Przeszukanie w wypadkach niecierpiących zwłoki, Prok. i Pr., 2014 Nr 11-12, s. 26.
zażaleniową
86, judykacyjną
87, procesową
88, merytoryczną
89, czy niekiedy kontrolą prawną.
Zasadnym wydaje się uznanie kontroli sądowej za pojęcie autonomiczne.
W rozważaniach na temat zasady kontroli w procesie karnym S. Waltoś wyróżnia kontrolę judykacyjną, zwaną kontrolą instancyjną, która może doprowadzić do naprawy (reformacji) decyzji procesowych
90. Zdaniem S. Waltosia kontrolę instancyjną cechuje co do zasady skargowość i efekt w postaci zmiany zaskarżonej decyzji, albo zwrotu sprawy do ponownego rozpoznania, z fakultatywnym wskazaniem konieczności podjęcia oznaczonych czynności
91.
Na reformatoryjny charakter kontroli instancyjnej zwracają uwagę Z. Doda i A. Gaberle, którzy uważają, że uruchamiana jest co do zasady na wniosek, przy czym działania z urzędu nie są wykluczone
92.
M. Ziembiński uznaje rolę kontroli sądowej jako czynnika zwiększającego wiarygodność zebranych w postępowaniu przygotowawczym materiałów dowodowych. Za formy sądowej kontroli uważa czynności sądowe podejmowane w pierwszym stadium procesu i kontrolę postanowień prokuratora
93. Druga wskazana forma kontroli sądowej nie budzi wątpliwości w przeciwieństwie do pierwszej. Poprzez czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym rozumie się podejmowanie przez sąd decyzji samodzielnie jako organ pierwszej instancji. Wydanie decyzji przez sąd na wniosek prokuratora nie zmienia tego, że to sąd pozostaje organem, który wydaje decyzję w pierwszej instancji, a zatem realizuje część działalności klasyfikowanej jako kierownicza, która jest przynależna kierowniczym organom procesowym. Oznacza to, że tak określona działalność sądu nie należy do działań kontrolnych sądu, albowiem kontrola sądowa ma charakter następczy w tym sensie, że jej przedmiotem jest wydana decyzja lub przeprowadzona czynność. Znamienną cechą sądu jako organu kontrolnego jest jego odrębność od organu władnego do wydania decyzji w pierwszej instancji (prokuratora). Nie wyklucza to kontroli sądowej decyzji wydanych przez sąd, gdyż sąd odwoławczy (sąd drugiej instancji) będzie w tym wypadku organem kontroli, który z racji
86 K. Marszał, Badanie właściwości sądu w sprawach o przestępstwa, [w:] Skargowy model procesu karnego.
Księga ofiarowana Profesorowi Stanisławowi Stachowiakowi, pod red. A. Gereckiej-Żołyńskiej, P. Góreckiego, H. Paluszkiewicz, P. Wilińskiego, Warszawa 2008, s. 249.
87 Por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu…, s. 321.
88 Por. T. Grzegorczyk, Sądowa kontrola nad orzecznictwem w sprawach o wykroczenie, PiP, 1993 Nr 4, s. 21, w tym przypadku kontrola procesowa użyta zamiennie z kontrolą sądową.
89 I. Nowikowski, Kontrola merytoryczna oświadczenia strony o odwołaniu czynności procesowej, An. UMCS, 1996, VOL. XLIII SECTIO G.
90 S. Waltoś, Proces karny…, s. 321.
91 Ibidem, s. 321.
92 Ibidem, s. 42-43. Por. L. Wilk, J. Zagrodnik, Prawo i proces karny skarbowy…, s 589-590.
93 M. Ziembiński, Kontrola sądu…, I. nb. 1, Legalis.
wykonywanej działalności kontrolnej nie był władny do podjęcia zaskarżonej decyzji procesowej, co do której proceduje. Zatem czynności sądu rozumiane jako podejmowanie decyzji jako organ pierwszej instancji, a nie zaś jako organ odwoławczy kontrolujący wydaną już decyzję, przez inny organ, należy rozpatrywać w kategorii udziału sądu w postępowaniu przygotowawczym
94, lub jako formę oddziaływania sądu na postępowanie przygotowawcze
95, ale nie za przejaw kontroli sądowej.
Za istotę sądowej kontroli w postępowaniu przygotowawczym należy uznać relację sądu do prokuratora określoną przez J. Zagrodnika jako sytuację kiedy to „sąd lub sędzia występuje w systemie kontroli odwoławczej jako organ wyższego rzędu uprawniony do władczego korygowania czynności organów ścigania karnego”, a w relacji czynnika sądowego i prokuratora ukazuje „nadrzędną pozycję sądu lub sędziego w pierwszym stadium procesu”
96.
Cechą szczególną kontroli sądowej jest przeprowadzenie jej przez podmiot odrębny od podmiotu przeprowadzającego kontrolowaną czynność. Przepisy kodeksu postępowania karnego przyznają sądowi prawo do zmiany, uchylenia decyzji podmiotu kontrolowanego, co oznacza, że sądowa kontrola ma charakter władczy z uwagi na wiążący charakter orzeczeń sądu i obowiązek poddania się uruchomionej procedurze kontroli sądowej.
Mając na względzie powyższe uwagi, w szczególności opierając się na poglądach W. Langa i J. Zagrodnika, można przyjąć, iż sądowa kontrola organów ścigania karnego w postępowaniu przygotowawczym, to działalność sądu, który w postępowaniu odwoławczym, rozpoznaje skargi odwoławcze pochodzące od uprawnionych uczestników postępowania karnego. Skargi te mogą dotyczyć zachowań organów ścigania karnego, tj.
działań w postaci wydanych decyzji procesowych lub przeprowadzonych czynności procesowych i zaniechań w tym obszarze. Sądowa kontrola, może również polegać na kontroli prawnej z urzędu, której przedmiotem będą decyzje lub czynności, gdy ustawa karnoprocesowa tak stanowi. Zakres sądowej kontroli we wskazanym ujęciu stanowi przedmiot rozdziału III niniejszej pracy.
Jednym z aspektów kontroli jest porównanie działalności kontrolowanego podmiotu z wzorcem zachowania. Można postulować zaliczenie do kategorii wzorców m.in. prawo
94 Por. systematyka podziału K. Eichstaedt, Czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym w polskim procesie karnym, Warszawa 2008, dokonuje podziału czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym na decyzje sądu jako organu I instancji w pierwszym stadium procesowym i osobno na czynności kontrolne we wspomnianym stadium; analogicznie K. Eichstaedt, Rola sądu w postępowaniu przygotowawczym a instytucja sędziego śledczego, Warszawa 2009.
95 Por. S. Waltoś, Proces karny. Zarys sytemu…, s. 490-493.
96 J. Zagrodnik, Model interakcji…, s. 268.
powszechnie obowiązujące, prawo zwyczajowe, zwyczaje, akty prawa wewnętrznego, plany, strategie, regulaminy, zbiory zasad, wytyczne, wzory postępowania, zasady prawa, zasady procesowe, cele i zadania podmiotów kontrolowanych, wartości konstytucyjne, społeczne, moralne, etyczne itp. Jak wcześniej wspomniano w procesie karnym w drodze sądowej kontroli dokonuje się wglądu w całokształt działalności (zachowań) podmiotu kontrolowanego
97. Zasadnym będzie przyjęcie stanowiska, że kontroli w postępowaniu przygotowawczym podlegają zachowania pozytywne i negatywne (zaniechania) uczestników procesu karnego, polegające na wydawaniu decyzji procesowych lub na przeprowadzaniu czynności procesowych w toku przygotowawczego stadium procesu, przez organy procesowe na podstawie i w zakresie nadanych im uprawnień przez obowiązującą ustawę karnoprocesową.
Za kryteria sądowej kontroli za W. Langiem i L. Kurowskim można wyróżnić zgodność z przepisami prawa, prawidłowość, celowość, rzetelność, sprawność, wydajność, zgodność z linią polityczną państwa. To ostatnie kryterium na kanwie procesu karnego można rozumieć jako państwową politykę ścigania karnego, przy czym gdyby uznać, iż w jej ramy wchodzą kodeksowe i ustawowe pozakodeksowe regulacje karno materialne to sąd jest nimi związany ex lege. Jednakowoż w przypadku gdyby za element polityki ścigania karnego państwa uznać zarządzenia, wytyczne, okólniki wydawane np. przez Prokuratora Generalnego to nie wiązałyby one sądu dla prawno karnej oceny czynu zarzucanego podmiotowi procesu karnego. W toku prowadzonej kontroli sądowej miarodajne mogą się okazać wzorce kontroli, których przykładowy katalog został wcześniej podany.
97 Por. M. Cieślak, Polska procedura karna…, s. 376; J. Zagrodnik, Kontrola przedsiębiorcy przez organy ścigania karnego, [w:] Kontrola przedsiębiorcy, pod red. R. Blicharza, s. 483; S. Waltoś, Model postępowania…, s. 330-331; M. Cieślak, Polska procedura karna…, s. 376; A. Kaftal, Kontrola sądowa…, s. 8; T. Razowski, Formalna i merytoryczna kontrola…, s. 5.
Rozdział II. Cele i funkcje kontroli
Ustalając i rozróżniając zakresy i treść pojęć „celu” i „funkcji”, można już na samym początku stwierdzić, że są one co najmniej bliskoznaczne, zwłaszcza że w literaturze określenie funkcji kontroli pokrywa się u niektórych autorów ze wskazanym przez nich celem kontroli
98. Funkcje spełniane przez przepisy prawa bywają nazywane niekiedy jako zadania, a stąd już tylko krok od pojmowania również celu jako zadania, czyli pewnej sytuacji do wykonania lub do której się dąży, bądź też wytyczonego kierunku pewnego zespołu działań.
W ocenie A. Gaberle przez cel rozumieć należy oczekiwanie wystąpienia pewnych skutków, natomiast funkcja w ujęciu karnoprocesowym oznaczać ma zadanie spełniane przez przepis, regulujące zachowanie uczestników procesowych lub statuujące instytucje procesowe, dotyczące czynności, co ostatecznie wiąże się ze skutkami, jakie powinny wynikać z danej czynności
99. Wspomniany autor wyróżnia trzy funkcje kontroli:
1001) funkcję korekcyjną – polegającą na znajdywaniu błędów, wpływających na treść rozstrzygnięć wydawanych przez podmiot kontrolowany i ich poprawie w drodze zmiany lub uchylenia błędnego rozstrzygnięcia
101;
2) funkcję stymulacyjną – polegającą na skłanianiu organów kontrolowanych do dbałości o prawidłowość rozstrzygnięć i postępowań, prowadzących do ich wydania
102;
3) funkcję precedensową – polegającą na tworzeniu wzorców sposobów rozstrzygania problemów prawnych dla organów niższego rzędu, aby eliminować błędy i zapobiegać ich popełnianiu oraz by ujednolicać i zapobiegać rozbieżnościom
103.
Natomiast K. Marszał wyróżnia dwie funkcje kontroli, a mianowicie:
1) funkcję prewencyjną, sprzyjającą poprawności działania organów procesowych, które będą inaczej postępować, mając świadomość, że wydana przez nie decyzja lub przeprowadzona czynność może być zmieniona lub uchylona albo, że zostaną wobec nich wyciągnięte konsekwencje;
2) funkcję korekcyjną (reformacyjną) – polegającą na uchyleniu bądź zmianie wadliwej decyzji
104.
98 Np. Korekcja jako cel i jako funkcja, por. K. Marszał, Proces karny…, s. 32.
99 A. Gaberle, Funkcje kontroli instancyjnej w procesie karnym (zagadnienia podstawowe), [w:] Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci prof. Zbigniewa Dody, pod red. A. Gaberle, S. Waltosia, Kraków 2000, s. 23-25.
100 Por. też Z. Doda, A. Gaberle, Kontrola odwoławcza…, s. 42-43.
101 A. Gaberle, Funkcje kontroli…, s. 25-26
102 Ibidem, s. 33.
103 Ibidem, s. 33-5, 45
