Wygnanie z raju
Tomasz Piróg
Wygnanie z raju
Społeczne konsekwencje
zmian na rynku pracy
© 2015 Copyright by Tomasz Piróg & Zakład Wydawniczy »NOMOS«
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi- sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzja: dr hab. Piotr Górski, prof. AGH
Wydanie książki dofinansowane przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie (dotacja podmiotowa na utrzymanie potencjału badawczego nr 11.11.430.158)
Redakcja i korekta: Anna Zaremba Redakcja techniczna: Jacek Pawłowicz
Projekt okładki: Kompania Graficzna – Joanna i Wojciech Jedlińscy
ISBN 978-83-7688-374-8 KRAKÓW 2015
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel./fax: 12 626 19 21 e-mail: biuro@nomos.pl; www.nomos.pl
Spis treści
Wprowadzenie . . . 7
Społeczne znaczenie pracy . . . 10
Ryzyko związane z pracą . . . 11
Społeczeństwo ryzyka . . . 13
Rozdział 1. Człowiek – rynek – instytucja . . . 17
Różne koncepcje człowieka . . . 18
Spór o genezę zatrudnienia . . . 20
Więź społeczna oparta na pracy . . . 22
Rynek pracy jako instytucja społeczna . . . 23
Rozdział 2. Nowoczesny rynek pracy . . . 35
Społeczeństwo „maszynowego cudu” . . . 37
W drodze do „społeczeństwa pieniądza” . . . 42
Utrwalenie ładu społecznego opartego na pracy . . . 46
Filary porządku industrialnego . . . 53
Rozdział 3. Społeczeństwo pełnego zatrudnienia . . . 59
Koniec mieszanych dochodów . . . 61
Opłacalna stabilność i jej skutki . . . 62
Wygnanie z raju – wizja społeczeństwa bez pracy . . . 65
6
Rozdział 4. Kryzys wspólnotowości . . . 75
Syndrom „nieobecnego dziedzica” . . . 76
Koniec Kapitalizmu . . . 77
Wzrost znaczenia organizacji . . . 78
Niebezpieczne strony konsumpcji . . . 80
Dewolucja państwa . . . 82
Rozdział 5. Nowe formy ryzyka . . . 87
Elastyczny rynek pracy . . . 87
Formy pracy nietypowej: rozwiązania i konsekwencje . . . 94
W poszukiwaniu kolektywnych form relokacji i redukcji ryzyka . . . 101
Polityka flexicurity . . . 108
Elastyczność a problem pracy godnej . . . 111
Niepewność i ubóstwo mimo pracy . . . 116
Zakończenie . . . 125
Aneks. Tabele ilustrujące opisywane zjawiska . . . 131
Bibliografia . . . 139
Summary: Expelled from Paradise. The Social Consequences of Changes in the Labor Market . . . 149
Wprowadzenie
Niniejsza książka dotyczy społecznych konsekwencji przemian na rynku pracy, które w ciągu ostatniego półwiecza wystąpiły w roz- winiętych gospodarkach kapitalistycznych. Zmianom tym towa- rzyszyła postępująca globalizacja i wykształcenie się społeczeństw postindustrialnych. Momentem kluczowym był przełom lat sześć- dziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, symbolicznie kończący okres powojennej prosperity. Zjawiska opisane w tej pracy z opóź- nieniem uwidoczniły się również w krajach postkomunistycznych (w tym w Polsce), które podjęły wysiłek budowy gospodarki wolno- rynkowej.
Pisząc to opracowanie, musiałem użyć ramy interpretacyjnej do opisu zjawisk historycznych. W tym celu posłużyłem się dziełami współczesnych autorów, wywodzących swoje analizy z klasycznych koncepcji modernizacji i czerpiących z dorobku takich myślicieli, jak Max Weber czy Émile Durkheim (Bauman 2006a; Beck 2004;
Drucker 1999; Giddens 2002; Rifkin 2001; Voruba 2000). Dzieła te związane są z doświadczaniem rozwoju w konkretnym otoczeniu kulturowym (europejskim lub amerykańskim), warto zatem pamię- tać, że zestawione w niniejszej książce opisy i wyjaśnienia powstawa- ły w określonym miejscu i czasie. Nie umniejsza to jednak ich mocy wyjaśniającej, istotnej z punktu widzenia polskiego czytelnika.
8
Dodatkową trudnością dla autora był fakt opisywania prze- szłości. Analizowanie zmian społecznych post-hoc może sprawiać wrażenie odkrywania uniwersalnych praw rozwoju i sugerować de- terministyczny obraz postępu, który nie uwzględnia realnej spraw- czości pojedynczych aktorów (por. Cybal-Michalska 2013). Zabieg ten – często stosowany w naukach społecznych – nie musi jednak negować podmiotowego sprawstwa (agency) i nie oznacza koncen- tracji wyłącznie na zjawiskach strukturalnych. Twórczość tego typu niekiedy stanowi próbę wyjaśnienia procesów historycznych, bez pretendowania do odkrywania ogólnych praw rozwoju (w przeci- wieństwie do teorii marksistowskiej lub niektórych modeli tworzo- nych przez nauki ekonomiczne)1.
W niniejszym opracowaniu przedstawiam zmiany w zapotrzebo- waniu na pracę i społeczne konsekwencje tych zjawisk. W przyjętym przeze mnie ujęciu, od zarania industrializmu praca zarobkowa ma duże znaczenie więziotwórcze (Durkheim 1999) i jest zależna od ra- cjonalizacji organizowania produkcji (Weber 2002).
Socjologiczny dyskurs dotyczący modernizacji, rozpoczęty przez klasyków na przełomie XIX i XX wieku, znajduje kontynuację u współczesnych autorów, opisujących fazę późnej nowoczesności, nazywanej także ponowoczesnością. Uważają oni, że społeczeństwa kapitalistyczne stanęły wobec granicy rozwojowej, która podważa dotychczasowe myślenie o postępie. Dobitnie oddają to słowa Zyg- munta Baumana: „ponowoczesność to nowoczesność, która pogo- dziła się z tym, że pierwotny projekt jest niewykonalny. Ponowo- czesność to nowoczesność pogodzona z własną niemożliwością”
(1995: 138). Powyższe określenie sugeruje jasne odgraniczenie obu okresów. W późniejszej twórczości Bauman wypracował łagodniej- szą terminologię, stosując pojęcie „płynnej nowoczesności” (Bau- man 2006b). Jest to zmiana terminu a nie idei, jednak symbolicznie
1 Jako przykład może tu posłużyć weberowska analiza genezy kapitalizmu (We- ber 1999; por. Collins 1980).
zaciera ona jasną cezurę między obecną a przeszłą epoką. Inni auto- rzy, których poglądy poruszam w tej pracy, wykazywali mniejszy ra- dykalizm. Według nich żyjemy w czasach trudnych do zrozumienia, ale nie jest to jeszcze zupełnie nowa epoka. Ulrich Beck (2004) na- zywał współczesność „drugą nowoczesnością”, zaś Anthony Giddens (2006) „nowoczesnością refleksyjną” – oba wymienione terminy są do siebie podobne. Używanie określeń „druga”, „późna”, „płyn- na” bądź „refleksyjna” nowoczesność sugeruje, że „stoimy w obliczu spraw, o których nasi przodkowie nie mieli bladego pojęcia” (Suwa- da 2007: 42). Zmiana społeczna przyszła niespodziewanie, zaś nasze instytucje i postrzeganie świata cechuje pewna inercja.
Autorzy, których poglądy cytuję w książce, przeżywali apogeum swojej twórczości w ostatnim trzydziestoleciu XX wieku. Opisywali nową rzeczywistość, wyłaniającą się na ich oczach i trwającą do dnia dzisiejszego. Ich twórczość miała spory ładunek polityczny – postu- lowała, że stajemy wobec nowego ryzyka rozwojowego, które trudno przewidzieć i ująć w karby urzędowo-statystycznej kontroli (Beck 2004). Stanowiła zatem przestrogę dla społeczeństwa i polityków, aby przedefiniować zwłaszcza te wzory i instytucje, które mocno za- korzeniły się w ludzkich umysłach w czasie dwóch dekad industrial- nego boomu gospodarczego po II wojnie światowej, skutkującego stabilizacją stosunków pracy i rozwojem systemów socjalnych.
W tym kontekście warto podkreślić, że autorzy piszący o późnej nowoczesności spotykali się także z krytyką. Zarzucano im niejas- ność wywodów i niepotrzebne słowotwórstwo, polegające na pomi- janiu terminów dostępnych w repertuarze nauk społecznych (por.
Stankiewicz 2008; Suwada 2007). Zmiana społeczna nie zawsze daje się uchwycić za pomocą dotychczasowych pojęć, nie przekreśla to jednak znaczenia i aktualności przemyśleń wspomnianych autorów, które do dziś stanowią wartościową narrację tłumaczącą zjawiska to- warzyszące współczesności.
W moim opracowaniu spojrzałem na rynek pracy jako na instytu- cję społeczną, służącą społeczeństwu i pozostającą pod jego wpływem
10
(zob. rozdz. 1). Celowo nie zajmowałem się kompleksowym opi- sem długofalowych procesów historycznych, które doprowadziły do powstania nowoczesnego rynku pracy oraz jego odmian występu- jących w różnych kontekstach kulturowych, ponieważ w literaturze można znaleźć uznane opracowania tego typu (por. Mączak 1967;
Therborn 1998; Polanyi 2010).
Punktem ciężkości pracy uczyniłem oś łączącą stosunki spo- łeczne i życie prywatne jednostek z relacjami panującymi na ryn- ku pracy. Skupiłem się głównie na przejściu od nowoczesności do późnej nowoczesności i socjologicznych opisach tego okresu, wystę- pujących w dorobku wybranych współczesnych autorów. Poruszana problematyka jest szczególnie ważna w Polsce, która w 1989 roku ostatecznie porzuciła model gospodarki centralnie sterowanej i sta- nęła wobec problemu transformacji gospodarczo-politycznej. Miało to miejsce w czasach, gdy rozwinięte kraje kapitalistyczne mierzy- ły się z nowymi wyzwaniami. Osiągnięcia bogatszych krajów, takie jak niskie bezrobocie i sprawne państwo dobrobytu (pełniące wtedy rolę atrakcyjnej obietnicy dla państw przeżywających transformację ustrojową), same zostały zagrożone. Warto poznać historię tego kry- zysu oraz rozwiązania, które powstały, aby mu zaradzić. Historia ta pozwala bowiem lepiej zrozumieć wyzwania rozwojowe i napięcia polityczne, które występują w naszej części Europy.
Społeczne znaczenie pracy
Praca jest kluczowym doświadczeniem w życiu człowieka. To, czy jest on aktywny zawodowo oraz jaki reprezentuje zawód, determi- nuje kształt całego jego życia. Praca ma też ważną społeczną funkcję.
Buduje więzi między wyspecjalizowanymi, współpracującymi jed- nostkami, gwarantując im dochód umożliwiający funkcjonowanie w społeczeństwie opartym na pieniężnej rynkowej wymianie dóbr i usług.
Wystawianie własnej siły roboczej na sprzedaż podlega weryfi- kacji rynkowej. Dlatego rynek ma moc strukturotwórczą – kształ- tuje społeczeństwo. Zjawisko to ma jednak drugą twarz – inercyj- ność struktur społecznych. Trwałość przyzwyczajeń i powiązania społeczne aktorów rynkowych mogą utrudniać powstawanie zmian społecznych będących odpowiedzią na nowe zjawiska gospodarcze.
Widać zatem, że na relacje społeczne panujące na rynku pracy mają wpływ zjawiska rynkowe, ale też znajdują się one pod oddziaływa- niem pozarynkowych ustaleń. Dzieje się tak, ponieważ istnieje po- trzeba równowagi między wartościami jednostkowymi, rynkowymi i społecznymi (Gilejko 2005: 199). Te ostatnie nie zawsze skierowane są na efektywność, choć nie mogą jej zbytnio blokować, bowiem za- grażałoby to dobrobytowi społeczeństwa.
Rynek pracy jest społeczną instytucją, a problemy związane z przemianami produkcji i zatrudniania (popytu na pracę) wyma- gają odpowiedzi ze strony społecznych regulacji. W interesie społe- czeństwa jest, by jednostka mogła poprzez rynek zdobyć godną pra- cę, dającą wystarczający zarobek i umożliwiającą zagospodarowanie własnego czasu wolnego. Regulacja procesów rynkowych towarzy- szy społeczeństwom kapitalistycznym od początku industrializacji i powstania nowoczesnego rynku pracy. Wynika to z potrzeby obro- ny jednostek przed niestałością losu.
Ryzyko związane z pracą
W poniższym opracowaniu zajmuję się zjawiskiem ryzyka zwią- zanym z rynkiem pracy na przełomie XX i XXI wieku; ryzyka objawiającego się w zindywidualizowanej formie, w relacji osoba – społeczny system wsparcia. Człowiek nowoczesny został powiąza- ny z centralnym systemem relokacji i kompensacji ryzyka, który z czasem okazał się nieefektywny, zostawiając ryzyko po stronie jednostki.
12
Społeczeństwo nowoczesne wyłoniło się z wcześniejszej formy spo- łeczeństwa tradycyjnego. W nowym porządku produkcji potrzebowa- no robotników posłusznych i regularnych. Dołożono wielu starań, by osiągnąć zamierzony cel. Społeczeństwo stało się zbiorowością osób mających rejestrowaną pracę; pozostali, o ile nie byli chorzy, zbyt starzy lub za młodzi, byli opatrywani stygmatem bezrobotnych. Masowa, ze- standaryzowana praca wytworzyła klasy i konflikt przemysłowy, który z czasem uległ instytucjonalizacji (Bauman 2006a; Polanyi 2010).
Sytuacja upublicznionego ryzyka, relokowanego i kompensowa- nego centralnie, jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Wraz z przejściem z czasów tradycyjnych do nowoczesności, praca wyszła z przestrzeni prywatnej (domów i zakładów rzemieślniczych), została upublicz- niona i uregulowana. Tym samym powstało zagadnienie społecznej integracji i pomocy osobom niebędącym w stanie pracować. Wspo- mniane uregulowania miały charakter społeczny, ale bazowały na danej rzeczywistości ekonomicznej. W rozwiniętych krajach kapitali- stycznych sytuacja ta ulegała zmianie w latach siedemdziesiątych XX wieku w wyniku przemian w sposobie produkcji oraz globalizacji.
Sztywny gorset ograniczeń społecznych zaczął być odbierany jako zjawisko przeszkadzające w dalszym rozwoju społeczeństw. Społecz- na regulacja rynku pracy, by dalej spełniać swoje zadanie integro- wania społeczeństwa poprzez pracę, musiała przejść metamorfozę w kierunku elastycznego zabezpieczania. Wiązało się to z zagadnie- niem zwiększającego się rynkowego zapotrzebowania na nietypo- we formy zatrudniania, które ze społecznego punktu widzenia były mniej atrakcyjne od pracy starego typu (dawały mniejszy dostęp do świadczeń socjalnych oraz zmniejszały bezpieczeństwo zatrud- nienia). Rozwiązaniem okazało się szersze wymuszenie na osobach w wieku produkcyjnym gotowości do zmiany zawodu oraz zmiany zakorzenionych przyzwyczajeń, połączone z odpowiednią reformą systemu socjalnego.
Praca nowego typu posiada wiele cech odczytywanych negatyw- nie przez pryzmat wcześniejszych pojęć. Bezrobocie staje się czymś
powszechnym, ale krótkotrwałym, codzienną przerwą w okresach aktywności zawodowej, a ważnym wyznacznikiem jest czas jego trwania. W biografiach jednostek częściej pojawia się potrzeba zmia- ny zawodu, która powoduje głębsze problemy dla pracowników. Za- wód w czasach nowoczesnych wyznacza główną oś ludzkiego życia (daje poczucie tożsamości, bezpieczeństwa i przewidywalności życia związanej z pełnioną rolą, wyznacza miejsce w społecznej hierarchii, porządkuje struktury interakcji), dlatego też wielu osobom z trudem przychodzi podjęcie decyzji o przekwalifikowaniu się (Beck 2004).
Społeczeństwo ryzyka
Tematem tej książki są nowe obszary ryzyka, występujące na rynku pracy, a szczególnie ryzyka jednostkowego, związanego z problema- mi społecznymi, które są wynikiem rozwoju przemysłowego. Ryzyko w dzisiejszych czasach stało się zjawiskiem odbieranym indywidual- nie, nie przez pryzmat interesów klasowych, dlatego bywa społecznie mniej widoczne (tamże: 116-124). Jest to główna cecha odróżniająca dzień dzisiejszy od czasów industrialnych. Czy późna nowoczesność musi być tożsama ze wzrostem jednostkowego ryzyka? Czy możli- we są sposoby redukowania go? Czy możliwe jest zapewnienie bez- piecznej i godnej pracy w czasach post-rynkowych (Rifkin 2001) oraz ustalenie nowych, społecznych odpowiedzi adekwatnie regulujących życie grupowe, bez popadania w konflikt z elastycznym obliczem rynku? Spróbuję znaleźć odpowiedź na te pytania.
Przejście do późnej nowoczesności przyniosło istotną zmianę jakościową na rynkach pracy. W rozwiniętych krajach kapitalistycz- nych skończyła się era niskiego bezrobocia, stabilnych stosunków pracy i typowych form zatrudnienia (długotrwałych umów wiążą- cych pracodawcę i pracownika). Pojawiła się za to potrzeba dzielenia się pracą, dynamicznego przeplatania okresów czynnych i biernych zawodowo. Praca jest wykonywana bardziej efektywnie, co skutkuje
14
zmniejszaniem się liczby wszystkich przepracowanych godzin w go- spodarce. Staje się też elastyczna. Zapotrzebowanie płynące z rynku oraz reformy systemów socjalnych sprawiają, że ludzie muszą częściej aktywnie poszukiwać pracy i być gotowi na zmianę swoich kwalifi- kacji. Przykład wielu krajów postindustrialnych wskazuje, że w tych okolicznościach możliwe jest utrzymanie, a nawet zwiększanie licz- by osób aktywnych na rynku pracy (por. Voruba 2000, 2006; Raport 2002). Niskie wskaźniki osób biernych zawodowo i bezrobotnych zostały w nich ostatecznie obronione. Zmienił się jednak charakter pracy, a wraz z nim kształt społeczeństw i biografii zarobkowych.
* * *
Niniejsza książka składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym roz- dziale omówiłem ekonomiczną i społeczną koncepcję człowieka, przyjmując schemat pośredni – człowieka zakorzenionego instytu- cjonalnie. Podałem zarys podstawowego sporu o źródło zatrudnie- nia (czy rynek tworzy miejsca pracy? czy potrzebna jest społeczna ingerencja w celu utrzymania liczby zatrudnionych?) oraz opis więzi społecznej opartej na pracy, a następnie przybliżyłem obraz rynku pracy jako instytucji społecznej podlegającej socjologicznej ana- lizie. Przedstawiłem także definicję instytucji, koncentrując się na ich trwałej funkcji regulującej ludzkie zachowania, nie wykluczając możliwości zmiany instytucjonalnej.
Drugi rozdział poświęciłem opisowi nowoczesnego rynku pracy, idealistycznych koncepcji towarzyszących industrializmowi i powol- nemu spełnianiu marzeń o pełnym zatrudnieniu. Omówiłem w nim procesy „wysadzające”, które pojawiły się wraz z nastaniem nowo- czesności (praca poza domem, „społeczeństwo pieniądza”) oraz przedstawiłem filary nowego ładu opartego na pracy (nowoczesne państwo, dialog społeczny).
W rozdziale trzecim zająłem się zagadnieniem społeczeństwa peł- nego, zestandaryzowanego zatrudnienia i jego upadku wynikającego
z dalszego przebiegu modernizacji oraz z przemian gospodarczych (zmiana popytu na pracę) i społecznych (globalizacja). Pozostałoś- cią po tym okresie jest duży kapitał społecznego zaufania, potrzebny przy poszukiwaniu nowych rozwiązań zintegrowania społeczeństwa poprzez pracę i zapobiegania nierównościom w zabezpieczeniu od ryzyka, wynikającego z konieczności partycypacji społecznej bazują- cej na uzyskiwaniu pieniędzy w wyniku rejestrowanego zatrudnienia.
Czwarty rozdział poświęcony został zjawiskom dezintegrującym wspólnotowe działania, które mają na celu wykształcenie społecznej innowacyjnej odpowiedzi na zmianę ekonomiczną. Odpowiedź taka gwarantowałaby zachowanie ważnych z punktu widzenia społeczne- go wartości, kierując się trwałymi założeniami postępowania – pro- cedurami ustalonymi we wcześniejszym stadium rynkowym, zmie- niając jedynie normy i reguły działań prowadzących do równowagi między światem pracujących a zatrudniającymi, pomagając godzić pracę z czasem wolnym. Do owych destrukcyjnych zjawisk należą:
syndrom „nieobecnego dziedzica”, dezintegrujące działanie organi- zacji, konsumpcjonizm, dewolucja państwa, koniec kapitalistycznej relacji siła robocza – właściciel kapitału.
W rozdziale piątym zająłem się opisem elastycznego rynku pra- cy i form społecznej regulacji, mającym sprzyjać elastycznej podaży pracy z jednoczesnym wspieraniem jednostki na rynku pracy. Cho- dzi tu głównie o politykę aktywizacyjną, ustalenia na poziomie za- kładowym, zabezpieczanie nietypowych form zatrudnienia. Część tego rozdziału poświęcona została nowym formom jednostkowego ryzyka wynikłego z braku adekwatnych regulacji społecznych ela- stycznej pracy oraz braku ustalenia punktu stałego dla pozycji pra- cownika w stosunku do wymagań pracodawcy.
Czasy dzisiejsze i ich problemy są przedłużeniem czasów nowo- czesnych, dlatego używam określenia późna nowoczesność2 i pokazu- ję, że niemożliwy byłby powrót do porządku życia znanego z czasów
2 Korzystam z terminu wprowadzonego przez Anthony’ego Giddensa (2002).
16
tradycyjnych. Są one przedłużeniem tych samych procesów, które stworzyły industrialne społeczeństwo pełnego zatrudnienia – wyni- kiem zmian w produkcji i zarządzaniu oraz przechodzeniem do społe- czeństwa wiedzy.
Istnieją podejścia mówiące o potrzebie zmniejszenia wpływów państwowych na procesy rynkowe. Jednak proces społecznego wpły- wu na kształt rynku, i zjawisk rynkowych na kształt struktury spo- łecznej, jest stały i obustronny, niedający się ograniczyć jedynie do działań państwowych, a wiele ustaleń społecznych jest również po- dejmowanych wewnątrz zakładów pracy. Warto prześledzić związki między rynkiem a społeczeństwem w kontekście elastyczności i bez- pieczeństwa – dwóch trudnych do pogodzenia wartości spotykają- cych się w jednym punkcie: instytucji rynku pracy.
W aneksie zamieszczono tabele ilustrujące zjawiska opisywane w pracy.
Książka ta powstała na kanwie pracy magisterskiej napisanej w 2007 roku pod kierunkiem Profesor Barbary Gąciarz. Jedną z waż- nych inspiracji przy jej pisaniu było moje uczestnictwo w semestral- nym seminarium „Strukturwandel von Arbeit und Einkommen in der modernen Marktgesellschaften”, prowadzonym przez Profeso- ra Georga Vorubę na Uniwersytecie Lipskim (Universität Leipzig, Niemcy).
