Verwarrende tijden
Op 10 mei 2013 meldde het M a u n a Loa Observatorium h o o g in de bergen van Hawaii d a t de hoeveelheid CO2 in de aardse atmosfeer de 400 deeltjes per miljoen (ppm) was g e m e t e n . 400 p p m was uiteraard al eerder o p verschillende plekken g e m e t e n en overschreden maar de m e t i n g e n o p d i t hoge, in het m i d d e n van de Pacific gelegen, m e e t p u n t zijn aanvaard als i n t e r n a t i o n a l e standaard voor het aardse g e m i d d e l d e . Tot mijn verbazing veroorzaakte deze b e k e n d m a k i n g geen r i m p e l t j e in de pers, die er in het algemeen toch als de k i p p e n bij is w a n n e e r records w o r d e n g e b r o k e n .
Om zaken even i n perspectief te plaatsen: de stijging van 385 naar 400 ppm heeft zich i n v i j f jaar voltroldcen, veel sneller dan verwacht. Er is wetenschappelijke consensus dat teruggaan naar 350 ppm noodzakelijk is om de mondiale opwarming te beperken tot zo'n 2''C om daarmee risicovolle effecten van klimaatverandering te vermijden (Hansen, 2008). Teruggang naar 350 ppm is alleen mogelijk door kolencentrales te sluiten of ze integraal van CO2 - opslag te voorzien.
De bijna stille omgang van dit slechte nieuws is even verontrustend als kenmerkend. Misschien dat zowel de publieke opinie als politici bedwelmd zijn door schaliegas, maar ook de milieubeweging heeft met het overschrijden van deze drempel de trom niet geroerd. Het is karakteristiek voor de spectaculair wisselende aandacht voor de
problematiek. Die sinusbeweging van hoge pieken en diepe dalen zou niet zo ernstig zijn als de uitschieters alleen de publieke belangstelling zouden betreffen. Ook het politieke humeur l i j k t deze schommehngen te volgen, zij het met een vertraging van enkele maanden. Het ene moment lopen politici te midden van tienduizenden wetenschappers te hoop i n Kopenhagen i n aanloop naar een internationaal klimaatakkoord; een paar jaar later hebben we een kabinet dat het klimaatprobleem wegrelativeert en bij tijden zelfs probeert te ridiculiseren. Weer enige jaren later trelct nauwelijks iemand de wenkbrauwen op als de provincie Noord-Holland een algeheel moratorium voor windturbines aflcondigt. Tamelijk dodelijk voor ontwikkelingen, zoals Idimaatbeleid en de energietransitie, die een bestendige aandacht en een vaste beleidskoers vragen.
De zigzagbewegingen zijn bijna letterlijk de politieke uitdrulddng van het leven tussen hoop en vrees. De hoop dat het allemaal nog wel mee zal vallen en de vrees dat de klimaatverandering doorzet. Dat de vrees reëel is uit zich i n Nederland i n een tamelijk stevig adaptatiebeleid. Adaptatie staat voor aanpassing aan de gevolgen. De motie Lemstra i n 2005 vormde de opmaat voor het aanstellen van een Delta-commissaris en het Deltaprogramma om Nederland aan te passen aan de gevolgen van die 2°C opwarming en de zeespiegel-rijzing die daarmee gepaard gaat. De hoop leeft ook bij iedereen. De hoop bijvoorbeeld dat het mitigatiebeleid (aanpaldcen van de oorzaak) niet ten koste zal gaan van onze levenswijze en welvaart. De hoop dat 'ze' er wel weer iets op zullen vinden, dat de techniek ons gaat redden, dat het wonder van overvloedige goedkope energie zich zal prolongeren door spectaculaire vondsten en dat het de technici lukt om een ontkoppeling tussen energiegebmik en CO2 -uitstoot te bewerkstelligen.
6 Verwarrende tijden
Zuid-Holland op St(r)oom!
Bij de adaptatie hebben we als onder de zeespiegel liggend land de neiging om het zekere voor het onzekere te nemen, ruimte aan de rivieren terug te geven en onze duinen en dijken te versterken; bij het aanpakken van de wortel van het probleem is het beleid een wankelmoedige echo van onze eigen ambiguïteit. We zeggen wel dat onze politici harde maatregelen moeten nemen, maar stiekem hoopt iedereen dat het ze dat niet echt zullen doen. Het gebruik van fossiele hulpbronnen is al honderden jaren synoniem voor economische-, technische- en welvaartsontwikkeling.
De menselijke geschiedenis laat zich samenvatten als een periode van honderdduizenden jaren waarin we het moesten stellen met de opbrengst van de zon onderbroken door een periode van zo'n 500-600 jaren waarin de fossiele biomassa-productie van zo'n 500 miljoen wordt opgestoolct, waarna we weer een lange periode ingaan waar we opnieuw moeten leren leven van wat de zonne-energie ons levert.
Lange tijd hebben beleidsmakers klimaatverandering als een Idassiek maar nogal groot uitgevallen milieuprobleem behandeld en bestreden met de daarbij behorende traditionele instrumenten. Als je het probleem een Icwartslag draait zie je veeleer een energieprobleem dat tot i n de haai-vaten van onze samenleving doorwerkt. Deze framing als energieprobleem vraagt om een transitie die op tenminste vier fronten aangrijpt. Allereerst efficiency-verhogingen en energiebesparingen realiseren, iedere bespaarde MW scheelt er ongeveer drie i n de opwekking. Dan schone vormen van elektriciteitsopwekking i n stelling brengen. Op de derde plaats een alternatief verzinnen voor de brandstofbehoefte van indus-trie, landbouw en (zwaar) transport en tenslotte het benutten van (afvalwarmte stromen en aard-warmte om de grootste energieslokop - thermisch comfort - te voeden.
Naast het beperken van klimaatverandering, zijn er nog drie belangrijke drijfveren voor de energietransitie - de overgang van fossiele naar duurzame bronnen:
• Het (uiteindelijk) onherroepelijk opraken van fossiele brandstoffen, i n de discussie vaak gecentreerd rond 'peak-oil', het idee dat de toename van de exploratie van nieuwe bronnen de stijgende vraag naar olie niet zal kunnen bijhouden;
• Het geopolitieke motief van grotere onaflianke-lijkheid van onstabiele regimes en/of leveranciers i n onstabiele regio's;
• Het 'wise use' principe, dat ervan uitgaat dat er om de overgang naar duurzame bronnen te realiseren, voorlopig nog heel wat fossiele inzet noodzakelijk is (denk aan mijnbouw, fabricage en zwaar transport). Het is daarom zaak de laatste voorraden fossiele energie op een verstandige manier i n te zetten: voor de omslag naar duur-zame energie.
Deze motieven vind je i n wisselende
meng-verhoudingen en accenten terug in een wirwar van wetenschappelijke discussies, ongerustheden, ideologische opvattingen, politieke stellingnames, lobby's van gevestigde belangen en acties van NGO's. Allen met als doel de publieke opinie voor hun manier van kijken naar de problematiek (fi-aming) te winnen, terwijl partijen elkaar
ondertussen om de oren slaan met argumenten over leveringszekerheid, milieueffecten, technische haalbaarheden, draagvlak, aangetoonde voorraden, winbaarheid, prijsstelling, en ga zo maar door. Deze op zich al ingewildcelde Iduwen wordt nog complexer door ontwikkelingen i n de markt en de reacties die dat weer losmaalct i n de energiediscussie. Om kort te gaan: we hebben te maken met een 'ongetemd probleem' (WRR, 2002), een probleem waai-van de aard en oorzaak, en daarom ook de oplossingsrichtingen (nog) aan discussie onderhevig zijn.
Een prachtig voorbeeld van hoe dit werkt is de 'ontdelddng' van schaliegas. De zuchten van verlichting zijn bijna hoorbaar. 'Ze' hebben er wat op gevonden. Gelukldg, de fossiele voorraden zijn helemaal nog niet uitgeput. The party is not over yet. De werkelijkheid is ontnuchterend. Hoewel het wordt gepresenteerd als game-changer, is het feitelijk een bevestiging dat de gemakkelijke conventionele energiebronnen opraken en we nu toe zijn aan steeds moeilijker winbare voorraden fossiele brandstoffen. Een niet mis te verstane voorbode van het einde van het tijdperk van goedkope fossiele energie.
In de commotie rondom de 'schaliegasrevolutie' dringt de metafoor van de verslaafde zich op. Iedere keer nemen we ons voor dat het de laatste keer is en dat we er dan echt wat aan gaan doen. We blijven zoeken naar steeds exotischer fossiele voorraden met steeds ingewikkelder (en
energieverslindende!-) m a n i e r e n v a n w i n n i n g . Waarop de u i t s t o o t v a n k o o l d i o x i d e m a a r b l i j f t toenemen. Dat gegeven, v a n de gevolgen v a n onze verslaving, neigen w e te o n t k e n n e n . We w i l l e n n i e t w e t e n dat deze toename t o t een volledige o n t r e g e l i n g v a n het Idimaatsysteem leiden. W e z i t t e n n u op een t r a j e c t w a a r b i j de 2°C d r e m p e l naar alle w a a r s c h i j n l i j k h e i d overschreden zal w o r d e n . O m w a t mee diepte te geven aan d i t abstracte getal: b i j een i , 5 ° C v e r h o g i n g hebben w e volgens veel wetenschappers een o m s l a g p u n t bereilct waar in'de p e r m a f r o s t gebieden (zo'n 15% v a n het landoppervlak v a n de aarde) de b e v r o r e n b o d e m gaat o n t d o o i e n e n grote hoeveelheden m e t h a a n v r i j k o m e n (Hansen et al., 2013). Er is een grote kans dat d i t een zich z e l f v e r s t e r k e n d proces o n t k e t e n t omdat m e t h a a n een t w i n t i g keer effectiever broeikasgas is dan k o o l d i o x i d e . Gevolg: n o g meer o p w a r m i n g , daardoor meer ontdooiende p e r m a f r o s t , w a t w e e r resulteert i n meer o p w a r m i n g . Als alle aangetoonde v o o r r a d e n k o l e n en onconventionele b r o n n e n zouden w o r d e n opgestoolct kan dat t o t een verbijsterende o p w a r m i n g v a n z o ' n ig°C leiden (Swart & Weaver, 2012). H e t energieprobleem is dus n i e t dat er te w e i n i g k o o l w a t e r s t o f f e n i n de b o d e m z i t t e n , maar te veel i n de atmosfeer, o m Jan Paul v a n Soest (2012) te parafraseren. Hoe beangstigend de gevolgen o o k z i j n , t o c h z i j n we, als echte verslaafden, telkens geneigd v o o r c o n t i n u e r i n g v a n h e t bestaande systeem te Idezen. Gevestigde belangen spelen h i e r i n een r o l , maar l a t e n we o o k n i e t de maat-schappelijke angst onderschatten dat het einde v a n het t i j d p e r k v a n het 'fossiel expressionisme' (Sloterdijk, 2009) ook h e t einde v a n onze privileges zal betekenen. M e n is onzeker over w a t het n i e u w e t i j d p e r k zal brengen.
D i t sooit situaties z u l l e n zich langs de k r o n k e l i g e w e g v a n de energietransitie dus n o g w e l vaker voor doen: nieuws over n i e u w e olievondsten (van onder de ontdooide p o o l k a p p e n t o t op onze eigen Noordzee) en geruchten over exotischer b r o n n e n als methaanijs (op de oceaanbodem b i j Japan) z u l l e n hetzelfde effect v a n o p l u c h t i n g sorteren o m d a t het telkens een p r o l o n g a t i e v a n h e t fossiele t i j d p e r k belooft. O m te w e t e n w a t die n i e u w e belofte w a a r d is, m o e t naast de C O j - v o e t a f d m k v a n het 'nieuwe wonder', ook gelet w o r d e n op de 'Energy R e t u r n O n Energy Invested (EROEI).' N o g te vaak o n t b r e e k t d i t kengetal v o o r de hoeveelheid energie die het kost o m een bepaalde hoeveelheid energie te w i n n e n i n de Nederlandse energiediscussie.
Een EROEI van 40:1 (of k o r t w e g 40) staat v o o r een energieopbrengst v a n 40 MJ b i j een energie-investering v a n 1 MJ. I n de h o o g t i j d a g e n v a n Texaanse olie, i n de j a r e n '30 v a n de vorige eeuw, was daar de EROEI b i j n a 100; j e hoefde maar een gat te b o r e n en het zwarte goud spoot naar b u i t e n . Sindsdien is de olieproductie i n de VS a a n z i e n l i j k energie-intensiever geworden: iedere g e ï n v e s t e e r d e MJ energie levert n u n o g maar circa 20 MJ op. Schaliegas scoort op deze ladder slechts 7 . Een schamele score vergeleken m e t w i n d e n e r g i e m e t een EROEI v a n 15-20 ( I n m a n n , 2013). K a m p i o e n qua energetische k o s t e n e f f e c t i v i t e i t is waterlcracht, m e t een EROEI, die a f h a n k e l i j k v a n de locatie k a n o p l o p e n t o t 150. Jammer genoeg z i j n de beste pleldcen op aarde al benut. Historisch is de gemiddelde EROEI v r i j scherp a f g e n o m e n en deze b l i j f t dalen. De teerzanden waarover zoveel te doen is, scoren b i j v o o r b e e l d maar 3:1. H a l l & Klintgaart (2012) constateren daarom dat het t i j d p e r k v a n de goedkope energie d e f i n i t i e f v o o r b i j is en dat g e ï n d u s t r i a l i s e e r d e samenlevingen steeds meer z u l l e n (moeten) u i t g e v e n o m aan h u n energie-behoefte te voldoen. O m een g e ï n d u s t r i a l i s e e r d e samenleving zoals w e die k e n n e n aan de gang te h o u d e n l i j k t een gemiddelde EROEI v a n 5:1 het m i n i m u m . Nog een extra goede reden o m op duurzame b r o n n e n over te schakelen.
Het v o o r u liggende r a p p o r t m a a k t d u i d e l i j k dat de p r o v i n c i e Zuid-Holland zich n i e t door de schaliegasdiscussie h e e f t l a t e n a f l e i d e n v a n de doelstelling o m 16% duurzame energie i n 2020 te realiseren; de eerste stappen op w e g naar de, i n Europees v e r b a n d afgesproken, 80% reductie v a n COa-uitstoot i n 2050. Het rapport bevat de resultaten v a n een zoektocht naar de m o g e l i j k h e d e n o m de infi-astructuur v a n deze energietransitie o o k r u i m t e l i j k i n te passen. W i e dacht dat de technische energiediscussie al i n g e w i k k e l d genoeg was, ziet i n d i t r a p p o r t n o g een laag c o m p l e x i t e i t toegevoegd: de r u i m t e l i j k e component. R u i m t e z i t e i g e n l i j k i n Icwantitatief o p z i c h t nergens op het k r i t i e k e pad, m e t u i t z o n d e r i n g w e l l i c h t v a n de mimtevi-etende biomassaproductie. I n Icwalitatief o p z i c h t b l i j k t r u i m t e echter vaak w e l de beperkende factor. R u i m t e is beladen m e t betekenissen, symbolen e n emoties die zich u i t e n i n protesten en NIMBY reacties. R u i m t e is daarmee het t o e r n o o i v e l d waarop de s t r i j d o m de energietransitie w o r d t g e w o n n e n o f verloren. Dat is het onderliggende m o t i e f v o o r het r u i m t e l i j k onderzoek waai-voor de p r o v i n c i e vier o n t w e r p c o n s o r t i a de opdracht
8 Verwarrende tijden
Zuid-Holland op St{r)ooml
h e e f t gegeven. W a t is het laadgewicht van het Zuid-Hollandse landschap v o o r deze nieuwe, vaak decentrale en i n de dagelijkse l e e f o m g e v i n g zichtbare i n f i ' a s t m c t u u r ? Samen k u n n e n we een d u u r z a a m en betekenisvol energielandschap m a k e n , maar gezien de complexe navigatie v a n de energietransitie, z i j n een adequaat kaart e n kompas daarbij o n o n t b e e r l i j k . Als kaart stel i k de EROEI voor, waarop afleesbaar is w a t de w e r k e l i j k e energiekosten v a n verschillende v o r m e n v a n e n e r g i e o p w e k k i n g z i j n . De COa-voetafdruk v a n de verschillende b r o n n e n v o r m t een n a u w k e u r i g kompas. Veel leesplezier, maar h o u d t kaart en kompas b i n n e n handbereik!
Dirk Sijmons
Hoogleraar Landschapsarchitectuur, Technische Universiteit Delft
F i g u u r 0 . 1 : E n e r g y r e t u r n o n e n e r g y i n v e s t m e n t (EROEI). Bron: Pimentel (2008) en Heinberg (2009).
1:1 5:1 h y d r o w i n d s o l a r ( p v ) s o l a r (est) c o r n b a s e d e t h a n o l b i o d i e s e l n u c l e a r n a t u r a l g a s s h a l e g a s o i l s h a l e US t a r s a n d s US o i l t o d a y US 1 9 3 0 c r u d e c r u d e S a u d i A r a b i a c o a l I 15 30
most o f t h e g o o d sites have been used investments f o r intermittency investments f o r intermittency no data, probably high on t h e best sites
no serious assessment study yi
45 60 75 90 105 120 135 150
ERGE! EROEI r a n g e / u n c e r t a i n t y
