• Nie Znaleziono Wyników

 KONSTRUKCJA UKŁADU DOLOTOWEGO SILNIKA SPALINOWEGO

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share " KONSTRUKCJA UKŁADU DOLOTOWEGO SILNIKA SPALINOWEGO"

Copied!
6
0
0

Pełen tekst

(1)

MODELOWANIE INŻYNIERSKIE nr 57, ISSN 1896-771X

 

KONSTRUKCJA UKŁADU DOLOTOWEGO SILNIKA SPALINOWEGO

Krzysztof Święcicki

1a



1Instytut Podstaw Konstrukcji Maszyn, Politechnika Śląska

akrzysztof.swiecicki@polsl.pl

 

Streszczenie

W artykule zaprezentowano proces konstruowania układu dolotowego silnika pojazdu konkursowego zapewniają- cego efekt doładowania dynamicznego Układ wyposażony został w aktuator liniowy pozwalający na zmianę długo- ści przewodów dolotowych w konkretnym przedziale obrotów. Modelowanie układu dolotowego obejmuje wykona- nie jego modelu wirtualnego oraz przeprowadzenie analizy wytrzymałościowej oraz symulacji przepływów. Do ce- lów modelowania i optymalizacji układu podciśnienia zastosowano oprogramowanie CATIA V5 oraz Ansys.

Słowa kluczowe: układ dolotowy, silnik spalinowy, modelowanie, przepływ, optymalizacja, CATIA, Ansys



THE DESIGN OF THE AIR INTAKE SYSTEM OF THE COMBUSTION ENGINE

Summary

The article presents the process of constructing the competition vehicle's engine intake system whitch providing a dynamic boost effect. The system is equipped with a linear actuator whitch allows to change the length of the intake ducts in a particular range of revolution speed of the engine. Modeling intake system includes performing his virtual model, stress analysis and flow simulation. For the modeling and optimization of intake system was used CATIA V5 and Ansys software.

Keywords: intake system, combustion engine, modeling, flow, optymalization , CATIA, Ansys

1.  WSTĘP

Od zbudowania pierwszych silników spalinowych uwaga badaczy oraz konstruktorów skupiała się na uzyskaniu jak najlepszych parametrów pracy. Wraz z rozwojem technicznym silników problem ich doskonalenia z uwagi na proces spalania wymagał uwzględnienia coraz więk- szej liczby parametrów. Podstawowym problemem pozo- stał jednak stopień napełnienia cylindrów czynnikiem roboczym, czyli mieszanką paliwowo-powietrzną. Jed- nym z podstawowych sposobów na zwiększenie stopnia napełniania cylindra jest doprowadzenie czynnika robo- czego pod zwiększonym ciśnieniem oraz w niezmienionej temperaturze względem temperatury otoczenia. Zabieg polegający na wprowadzeniu ładunku do cylindra w wyżej wymieniony sposób określany jest jako doładowanie. Doładowanie można podzielić na dwa podstawowe rodzaje: sprężarkowe oraz bezsprężarkowe (dynamiczne).

Do dziś poligonem doświadczalnym, na którym kon- struktorzy sprawdzają nowatorskie rozwiązania, których głównym celem jest zwiększanie parametrów roboczych silników, są zawody sportowe i związane z nimi ekstre- malne warunki eksploatacji. Jednym z przykładów ta- kich zawodów jest konkurs Formuła Student. Bierze w nich udział ponad 500 zespołów akademickich. Zawody odbywają się w wielu krajach i wszędzie obowiązują takie same ograniczenia regulaminowe, jak na przykład zwężka układu dolotowego. Podczas zawodów oceniane są rozwiązania techniczne przyszłych inżynierów oraz własności zbudowanych przez nich pojazdów.

Zastosowanie zwężki układu dolotowego zmusza uczest- ników zawodów do zaproponowania własnej konstrukcji takiego układu. Układ dolotowy jest źródłem wielu zjawisk fizycznych, które wykorzystane w odpowiedni sposób pozwalają na uzyskanie wzrostu współczynnika napełnienia cylindra, co przyczynia się do wzrostu osią-

(2)

gów. Jednym fizycznych w efektu dołado Zakres pracy koncepcji – z stotę mechan modelu wirtu dolotowego, napędzającym Racing. Proj układu, stano

2.  DO DY

2.1  KO DO

Układ doloto doprowadzen szanki paliw drów silnika.

tów, takich ja

• filtr pow

• przepus

• przewod

• kolektor Przewody d pojemność zb w których za nanych oblic powodować z pewnym zakr

2.2  OP DY

Ciśnienie na napełnienia z którym zw w przewodzie niczne lub tu nieść ciśnieni się z dodat doładowujące energii na n zwiększenie c dowujących, go. Podstaw i falowe zach Teoretyczne pełniania cyl wym na pod prowadził A.

pod uwagę otwartym, a śnienia w ko

m ze sposobó w układzie d owania dynam y obejmuje ob z uwagi na k nizmu, opraco ualnego oraz p

który będzie m bolid proje

ekt posłuży d owiącego podz

OŁADOW YNAMICZ

ONSTRUKC OLOTOWEG

owy jest to nie świeżego ł wowo-powietrzn

. Składa się z ak:

wietrza, stnica,

dy dolotowe, r dolotowy.

olotowe, głów biorcza kolekto

achodzące zjaw czeniach i pr zwiększenie st resie prędkości

PIS DOŁAD YNAMICZN

pełniania ma cylindra, jest wiązana jest e dolotowym.

urbosprężarkow ia napełniania tkowymi kosz ego, a także j

napęd. Rozw ciśnienia bez

jest zastosowa wą są tu

odzące w rurz badania nad lindra z indyw dstawie przeb

. Capetti [4].

przypadek p drugim zamk onkretnej chw

ów wykorzys dolotowym je micznego – bez

bliczenia, wybr ompaktową b owanie konstru

przeprowadzen e zamontowa

ektowany prz do wytworzen zespół pojazdu

ANIE ZNE

CJA UKŁAD GO

podzespół od ładunku powi nej do poszc z kilku podsta

wny przewód ora dolotowego

wiska przy pr rawidłowej k topnia napełn i obrotowych

DOWANIA NEGO

znaczący wp więc główny prędkość prze Stosując doła we, można do a, lecz takie ro

ztami (zabud ego koszt zak wiązaniem, któ

dodatkowych anie doładowa u zjawiska ze dolotowej [3

optymalnym widualnym pr biegów zjawisk

W swoich ro przewodu z kniętym, gdzi wili czasu jes

tywania zjaw est zastosowa sprężarkowego ranie optymal budowę oraz p ukcji, utworze nie analiz ukła

ny przy siln zez zespół P nia rzeczywist u konkursoweg

DU

dpowiedzialny ietrza oraz m czególnych cy awowych elem

dolotowy o o są to elemen rawidłowo wy

onstrukcji m nienia cylindra

[4].

pływ na stop ym parametre epływu czynn adowanie mec ość znacznie p ozwiązanie wi dowa urządze kupu) oraz str óre pozwala h urządzeń do ania dynamicz bezwładnościo 3].

m warunkiem zewodem dolo k falowych pr ozważaniach b jednym końc e wartość pod st funkcją ruc

wisk anie o.

lnej pro- enie

adu niku olsl ego go.

za mie- ylin- men-

oraz nty, yko-

ogą a w

pień em, nika cha- pod- iąże enia ratą na oła- zne- owe

na- oto- rze- brał cem dci- chu

tłoka Podciś częścio się i stają doloto

gdzie:

ñò – d

¦ – pr

Czas doloto o kąt:

gdzie:

n – pr Kąt te

2.3

Efekt rzenia doloto pracy tuda p małe, przelo Zjawis czas przyby końca zmieni pełnie Można sprzyj lindra

Rys. 9.

nie spr

i współczynni śnienie to tra owo rozprasza

od otwarteg ąc się impuls owego po upły

długość przewo rędkość dźwięk

t jest okrese owej, a wał ko

ó

w



rędkość obroto en nazwano pa

3  TEORIA

falowy związa mi ciśnienia, owej. Zaburze

silnika na sku początkowego to fala stojąc cie zaworu, a sko to ma mie

efektywnego ycia pierwsze

przewodu d ia ciśnienie i nia cylindra [9 a wyróżnić w

ające i niespr (rys. 6) [3].

. Warunki w prz zyjające zjawisk

ika przepływu aktować nale a się na zewną

go przewod sem podciśnie wie czasu:

∆a  2

odu dolotoweg ku.

em drgań wła orbowy silnik

 360”

∆Q



owa silnika arametrem spi

A FALOWA

any jest ze sta które tworzą enia ciśnienia utek ssania. W

impulsu jest ca ma wpływ

tym samym n ejsce wtedy, g okresu nape ego impulsu o do otworu wl

tym samym 9]

warunki w rzyjające spra

zewodzie doloto ku doładowania

u przez zawór eży jako impu

ątrz, a częścio du, zmieniaj enia wraca d

ö÷

•



go,

asnych słupa a w tym okre

 12”

ö•÷

iętrzenia falow

A

ale występując ą falę stojącą wynikają z W przypadku, g duża, a tłum

na ciśnienie w na napełnienie

gdy



ów jest mn ełnienia cylind odbitego od lotowego, gdz wpływa na st

przewodzie d awności napeł

owym: a) sprzyja dynamicznego

dolotowy.

uls, który owo odbija

ąc znak do zaworu

(1)

gazu w rurze esie obróci się

(2)

wego [9].



cymi zabu- ą w rurze

cyklicznej gdy ampli- mienie fali

w wolnym cylindra.

niejsze niż dra, czyli

otwartego zie impuls

topień na-

dolotowym nienia cy-

ające i b) [9]

e ę

(3)

KRZYSZTOF ŚWIĘCICKI

2.4  EFEKT BEZWŁADNOŚCIOWY

Efekt bezwładnościowy związany jest z ruchem całej masy gazu wewnątrz rury dolotowej w pierwszym okre- sie ssania. Pęd gazu, który zostaje w ten sposób wywo- łany, może zostać wykorzystany pod koniec okresu na- pełnienia tuż przed zamknięciem zaworu dolotowego do zwiększenia napełnienia cylindra, poprzez zwiększenie gęstości gazu w cylindrze. Pęd gazów dopływających do cylindra podczas suwu napełnienia jest w pewnym stopniu wykorzystywany we wszystkich silnikach. Wraz ze zmniejszeniem przekroju przepływu gazu przez zamykający się zawór dolotowy ma miejsce wzrost ciśnienia w otworze dolotowym. Zjawisko to pozwala na dalszy wzrost ciśnienia oraz dalsze napełnie- nie cylindra po przekroczeniu przez tłok dolnego mar- twego położenia [5].

2.5  DOBÓR UKŁADU DOLOTOWEGO

Zmienność amplitudy fali ciśnienia w przewodzie dolo- towym może polepszać lub pogarszać sprawność napeł- nienia cylindra w zależności od ciśnienia panującego przed zaworem dolotowym podczas jego otwarcia, a zwłaszcza w końcowej fazie zamykania się zaworu.



Dzię-

ki odpowiedniemu dobraniu długości przewodów doloto- wych możliwe jest zapewnienie odpowiedniego czasu powrotu impulsu – dobieganie impulsu nadciśnienia do otworu dolotowego w najkorzystniejszych chwilach cza- su.

Poprzez zmianę długości przewodów dolotowych można sprawnie zwiększać lub zmniejszać prędkość obrotową, przy której silnik osiąga maksymalny moment obrotowy.

Poniższy wykres przedstawia charakterystykę zmiany długości w funkcji obrotów silnika otrzymaną w wyniku obliczeń (rys. 2). Zmiana długości przewodów doloto- wych w celu wykorzystania zjawiska doładowania dy- namicznego odbywać się będzie w zakresie od 300 mm do 400 mm.





Rys. 10. Charakterystyka zmiany długości rur dolotowych w funkcji obrotów silnika [5]

3. MODEL WIRTUALNY UKŁADU DOLOTOWEGO

Model wirtualny układu został utworzony w środowisku systemu CATIA v5. Ponieważ postać geometryczna układu jest skomplikowana, do utworzenia i optymaliza- cji modelu niezbędne było wykorzystanie możliwości modelowania powierzchniowego. Praca w systemie CA- TIA v5 umożliwia również zastosowanie parametrów, dzięki którym możliwe były szybkie, a także proste zmiany głównych własności geometrycznych układu.

Model kolektora dolotowego ze względu na niesprecyzo- wany początkowo podział technologiczny został utwo- rzony jako model wielobryłowy, gdzie poszczególne bryły symbolizowały wstępnie założony podział. Ostatecznie układ został podzielony na dwa elementy: część górną oraz dolną (rys. 1). Część dolna została wyposażona w gniazda wtryskiwaczy i elementy montażowe listwy paliwowej, natomiast część górna wyposażona została w gniazdo montażowe przepustnicy powietrza.

Rys. 11. Model części górnej i dolnej kolektora [5]

Ze względu na jedno z głównych założeń, jakim była zmienna długość kanałów dolotowych, niezbędne było zamodelowanie elementu, który odpowiadałby za ten efekt. Elementem tym stały się cztery dysze dolotowe połączone płytą (rys. 4). Profil dysz dolotowych został ukształtowany z zachowaniem poprawności aerodyna- micznej. Zgodnie z badaniami G.P. Blaira optymalnym profilem kończącym rurę dolotową jest profil eliptyczny [2].

Rys. 4. Model ruchomych dysz dolotowych [5]

(4)

4. REALIZACJA ZMIANY DŁUGOŚCI UKŁADU

Ciągła i automatyczna zmiana długości układu, wybrana konstrukcja oraz mechanizm zmiany długości kanałów dolotowych wymagały zastosowania odpowiedniego elementu wykonawczego ruchu liniowego dysz doloto- wych znajdujących się wewnątrz górnej części kolektora – w komorze zbiorczej.

Po analizie dostępnych na rynku rozwiązań ostatecznie wybrany został aktuator liniowy firmy Heydon Kerk.

Rozwiązanie tego typu oparte jest na silniku krokowym z przymocowaną do wału silnika śrubą pociągową wraz z nakrętką teflonową.

Rys. 4. Wymiary gabarytowe aktuatora liniowego [5]

Widoczny na powyższym rysunku aktuator charaktery- zuje się kompaktową budową o wymiarach gabaryto- wych silnika wynoszących 35,2x35,2x44,1. Takie wymia- ry umożliwią zamontowanie siłownika centralnie, pomię- dzy kanałem 2, a 3 w osi symetrii dysz dolotowych oraz kanałów dolotowych dzięki temu siła pochodząca od ruchu siłownika przyłożona będzie centralnie, co powin- no zapewnić równomierny rozkład sił w elemencie prze- mieszczanym – dyszach dolotowych.

5.  ANALIZY

Każdy projektowany element, od którego wymagana jest niezawodność i prawidłowe działanie w najbardziej wy- magających warunkach, powinien na etapie projektowa- nia zostać poddany analizom, które pozwolą ocenić, czy w układzie nie następują niekorzystne zjawiska, takie jak np. zbyt duże lub niewłaściwe odkształcenia, zakłó- cenia przepływu itp. W projektowanym układzie dolo- towym podstawowymi wymaganiami są wytrzymałość mechaniczna oraz poprawność aerodynamiczna, dlatego układ został poddany analizie wytrzymałościowej oraz analizie przepływu, których wyniki przedstawione zosta- ły poniżej.

5.1  ANALIZA WYTRZYMAŁOŚCIOWA

Analizę wytrzymałościową wykonano w środowisku CATIA v5. Analizie został poddany element najbardziej obciążony – górna część kolektora.

W pierwszym etapie ważną kwestią było określenie wielkości elementu skończonego. Następnie przeprowa- dzono analizę przy następujących warunkach brzego- wych (rys. 4):

• ciśnienie wewnątrz kolektora równe 0,3 bar,

• utwierdzenie stałe w części łączenia z dolną częścią kolektora i w miejscu podłączenia z korpusem przepustnicy,

• materiał PVC.

Rys.4. Warunki brzegowe analizy wytrzymałościowej [5]

Analiza wytrzymałościowa wykazała niedoskonałości w konstrukcji górnej części kolektora. Maksymalne od- kształcenie wyniosło ponad 18 mm, co wiązałoby się ze zniszczeniem układu. Na podstawie wyników analizy konstrukcja została wzmocniona żebrami usztywniają- cymi w dwóch płaszczyznach (rys. 5) dzięki czemu mak- symalne odkształcenie wyniosło 1,19 mm (rys. 5).

Rys.5. Wynik analizy kolektora z żebrami [5]

5.2  ANALIZA PRZEPŁYWU

W przypadku projektowanego układu symulacja została przeprowadzona w środowisku ANSYS. Analiza została przeprowadzona dla dwóch wariantów i trzech przypad- ków dla każdego z wariantów. W przypadku wariantu pierwszego ładunek powietrza pobierany jest do cylindra skrajnego, a w przypadku warunku drugiego ładunek powietrza pobierany jest do jednego z cylindrów we- wnętrznych. Dla obu wariantów przeprowadzono symu- lację dla minimalnego wysunięcia dysz dolotowych (0 mm), maksymalnego wysunięcia dysz dolotwych (100 mm) oraz pozycji środkowej (50 mm). Warunki brzego- wo przeprowadzanych analiz ograniczone były do ciśnie- nia na wejściu do układu równego 1 bar oraz ciśnienia na wyjściu układu równego 0,2 bara (rys. 6).

(5)

KRZYSZTOF ŚWIĘCICKI

Rys.6. Warunki brzegowe analizy przepływu [5]

Poniżej przedstawione wyniki analiz dla wariantu pierw- szego i wysunięcia 0 mm pokazują (rys. 7), że podczas zasysania powietrza przez cylinder zewnętrzny część powietrza znajdującego się w komorze zbiorczej zostaje skierowana również do cylindrów środkowych. Widoczny jest również powstający wir powietrza, w górnej części komorze zbiorczej, który niewątpliwie związany jest z nagłą zmianą przekroju układu i zmianą pojemności (przejście z kanału dolotowego do komorze zbiorczej, w której panują zupełnie inne warun- ki). Niestety, fakt występowania takiego zjawiska może wpływać niekorzystnie na proces napełniania cylindra, jednak trudno jest ustalić, jak duży będzie jego wpływ na ten proces.

Rys.7. Wyniki analizy dla wariantu 1 (wysunięcie 0 mm) [5]

Analiza przepływu ukazała niedoskonałości w konstruk- cji aerodynamicznej układu, jednak ze względu na brak wiedzy na temat wielkości wpływu występujących zawi- rowań oraz ograniczenie czasowe nie zostały podjęte próby rozwiązania tego problemu. Niemniej jednak pro- blem ten będzie stanowił temat rozważań podczas przy- gotowań pojazdu do nowego sezonu, a doświadczenie zyskane podczas przeprowadzonych w przyszłości testów oraz startów w zawodach pozwoli na lepsze zrozumienie problemu i da wiedzę niezbędną do poprawy lub pozbycia się tego problemu.

6.  POSTAĆ KOŃCOWA UKŁADU

Podczas konstruowania układu dolotowego na każdym etapie nie można było zapomnieć o zapewnienie łatwego połączenia współpracujących ze sobą elementów.

Wszystkie połączenia w układzie zostały zaprojektowane jako połączenie rozłączne pozwalające na proste zmon- towanie oraz rozmontowanie układu. Jest to cecha nie- zwykle istotna ze względu na warunki, w jakich układ będzie działał oraz ze względu na fakt, iż projektowany układ jest prototypowy i należy zapewnić łatwą obsługę serwisową w każdym momencie, aby prosta usterka nie powodowała unieruchomienia pojazdu.

Rys.8. Złożenie układu [5]

Wszystkie połączenie zostały skonstruowane z wykorzy- staniem śrub imbusowych M4 z łbem walcowym oraz nakrętek sześciokątnych z podkładkami. Przepustnica zamontowana została zgodnie z zaleceniami producenta za pomocą dwóch śrub (rys. 9).

Rys.9. Połącznie przepustnica-kolektor [5]

Górna oraz dolna część zostały połączone za pomocą kołnierza centrującego, a także, jak w przypadku połą- czenia przepustnica-kolektor, ośmiu śrub imbusowych M4 z łbem walcowym oraz nakrętek sześciokątnych z podkładkami (rys. 10).

Rys.10. Połączenie górna część kolektora-dolna część kolektora [5]

Siłownik zmiany długości układu został również przy- mocowany z wykorzystaniem śrub imbusowych M3 – zgodnie z otworami montażowymi w obudowie siłownika (rys. 11). Połącznie trąbek z siłownikiem realizowane

(6)

jest za pomocą ruchomej nakrętki siłownika oraz 3 sworzni blokujących możliwość obracania się nakrętki względem ruchomych dysz dolotowych.

Rys.11. Połącznie siłownik-podstawa komory zbiorczej [5]

W celu zapewnienia braku oporów ruchu trąbek we- wnątrz rur dolotowych pomiędzy przemieszczającymi się względem siebie elementów zapewniono odpowiednie luzy – 1 mm, ze względu na technologię wytworzenia elementów – drukowanie 3D (rys. 12).

Rys.12. Przekrój obrazujący połączenie ruchomych dysz dolo- towych z rurami dolotowymi [5]

7.  PODSUMOWANIE

• W artykule przedstawiono proces konstruowania układu dolotowego wykorzystującego zjawisko do- ładowania dynamicznego. Dzięki wykorzystaniu systemu CATIA V5 możliwe było łatwe i płynne dostosowywanie postaci geometrycznej układu do postaci optymalnej.

• Przeprowadzone symulacje wytrzymałościowe po- zwoliły na określenie położenia niebezpiecznych stref, gdzie układ mógł zostać uszkodzony. Na pod- stawie uzyskanych wyników układ został odpo- wiednio wzmocniony żebrami.

• Analiza przepływu ukazała niedoskonałości w konstrukcji aerodynamicznej układu, co pozwoli na lepszą analizę rzeczywistych testów, a także na poprawę konstrukcji w przyszłości.

• Zastosowanie programów klasy CAx w procesie konstrukcyjnym pozwala na łatwiejszą i płynniej- sza pracę nad optymalizacją postaci przyszłego środka technicznego. Możliwość przeprowadzania odpowiednich symulacji daje możliwość analizy problemów, występujących w trakcie pracy rzeczy- wistego elementu na etapie konstrukcyjnym, co pozwala na oszczędność czasu, a przede wszystkim środków materialnych niezbędnych to wytworzenia prototypów, modeli itp.

Literatura

1. www.heydonkerk.com

2. Blair G.P.; Cahoon W.M.: Best Bell. “Race Engine Technology” 2006, No. 9 (17), p. 34-41.

3. Mysłowski J.: Doładowanie silników. Warszawa: WKŁ, 2006.

4. Capeti A.: Effect of intake pipe on the volumetric efficience an Internal-Combustion Engine. NACA TM, nr (2) 501, Feb. 1929.

5. Święcicki K.: Konstrukcja układu dolotowego do pojazdu konkursowego. Praca dyplomowa magisterska. Gliwice:

IPKM, Pol. Śl., 2015.

6. Hartmann J.: How to tune and modify engine management systems. Motorbooks Workshop 2004, nr 2 (13).

7. Sobieszczański M.,: Modelowanie procesów zasilania w silnikach spalinowych. Warszawa: WKŁ, 2000.

8. Święcicki K.: Projekt układu dolotowego do pojazdu konkursowego. Praca przejściowa. Gliwice: IPKM, Pol. Śl., Gliwice 2015.

9. King F.R.B.: The inertia theory of engine breathing. “Automobil” 1968, No. 3-5.



Cytaty

Powiązane dokumenty

Oznacza to, że kaon żyje siedem razy dłużej w ukła- dzie odniesienia związanym z laboratorium niż w swoim ukła- dzie spoczynkowym — czas życia kaonu ulega

Aby określić potencjał odzysku strumienia energii gazów wylotowych przez generator ATEG2 zdefiniowano sprawność odzysku strumienia energii odpadowej (sprawność generatora

Podczas instalacji konstrukcji fotowoltaicznych, należy postępować zgodnie z lokalnie obowiązującymi przepisami budowlanymi; zasadami technicznymi; normami (EN i PN)

Właściwy dobór systemu mocowań paneli fotowoltaicznych oraz elementów wchodzących w jego skład należy do osób, które bezpośrednio dokonują montażu w/w systemu.. Elementy

Zapomniałeś sześciocyfrowe hasło logowania si¸e

 Prawa fizyki są takie same we wszystkich inercjalnych układach odniesienia.. Halliday „Podstawy fizyki”, PWN Warszawa

Układ zasilania powietrza silnika wolnossącego składa się z filtra powietrza, kanałów dolotowych, przepustnicy powietrza oraz z kolektora dolotowego rozdzielającego

Maksymalna wartość momentu siły wytworzone- go przez rozrusznik zależy od jego cech konstrukcyjnych oraz od zdolności akumulatora – źródła energii do oddawania