RETT R. LUDWIKOWSKI
Kilka uwag o polskim liberalizmie XIX w.
I
R o zw ażania m n ie jsz e sta n o w ią rozw inięcie pew nych su g e stii z a w arty ch w k il
k u m oich w cześniejszych p u b lik a c ja c h , z k tó ry c h n a jisto tn ie js z e znaczenie posiada a r ty k u ł „K onserw atyzm czy zachow aw czy lib e ra liz m ? ” i d y se rta c ja „K o n serw aty zm K ró le stw a polskiego w o kresie m ięd zy p o w stan io w y m ” 1.
W p rac ach tych w sk azy w ałem n ie jed n o k ro tn ie n a p o trze b ę p o d ję cia p ró b u je - . d n olicenia k ry te rió w k la sy fik a c ji p o dstaw ow ych n u rtó w po lsk iej m y śli p olitycz
nej X IX w., p o d k reśla łe m rów nocześnie tru d n o śc i w szelkich podob n y ch zam ierzeń.
W iążą się one nie tylk o z w y ra źn y m za m ę tem te rm inologicznym o b serw ow anym w p olskiej lite ra tu rz e ale ró w n ież z p rzeszk o d am i o biektyw nym i, p o leg ający m i n a o p e ro w a n iu szeregiem pojęć o szero k im zakresie, u tru d n ia ją c y m ich p rec y zy jn e zdefi
niow anie. Z ac iera n ie się p ól sty k o w y ch k ie ru n k ó w m yśli p o litycznej, k tó re m ożna by sy tu o w a ć w ra m a c h p ew n ej w sp ó ln e j ro d zin y d o k try n (sąsiednich w w a c h la rz u n u rtó w politycznych) je st z jaw isk iem n o rm aln y m , m ogącym w p ew nych w y p a d kach u tru d n ia ć k la sy fik a c ję , in icjo w ać d y sk u sje, n ie m oże je d n a k negow ać p otrzeby u trz y m a n ia pew nych d y sty n k c ji term inologicznych. D ysk u sy jn o ść zakresów u żyw a
n ych t u te rm in ó w nie m oże z a cierać fa k tu , że p odstaw ow e elem e n ty ich treśc i są znane, uzgodnione i m ogą być w za jem n ie k o n fro n to w a n e, in n y m i słow y p am iętać należy, że sk o n stru o w an e zostały id e a ln e ty p y d o k try n um ożliw iające ta k ą k la sy fik ac ję.
Szczególne tru d n o ści w m o im p rz e k o n a n iu r y s u ją się p rz y p ró b ac h c h a ra k te ry sty k i lib e raln e g o i k o n se rw aty w n e g o n u r tu po lsk iej m y śli politycznej. W poda
nych w yżej p ra c a c h sta ra łe m się u zasad n ić pogląd, że p o djęcie s ta ra ń k la sy fik a c y j
nych n ie je s t ty lk o w a lk ą o słow a, ale nie w łaśc iw a ocena ideologiczna m oże isto tn ie w ypaczyć in te rp re ta c ję w ażn y ch decyzji p olitycznych i społecznych. P rz e c iw sta w iałem się w szczególności w szelkim te n d en c jo m pow adzącym do z a ta rc ia różnic m iędzy w a ria n ta m i d o k try n a ln y m i obu w spom nianych ideologii, czy te ż próbom k o n s tru k c ji je d n ej k o n se rw a ty w n o -lib e ra ln e j ideologii 2. P rz y z n a ją c m ożliw ość n a k ła d an ia się pól stykow ych obu n u rtó w , nie w y k lu czam istn ie n ia d o k try n "konserwa
tyw n eg o lib e ra liz m u czy też lib e raln e g o k o n se rw aty zm u , z a k ła d a m je d n a k , że w p ierw szy m w y p a d k u m a m y do cz y n ie n ia z w a ria n te m lib e ra ln e j, w d ru g im k onser
w aty w n e j ideologii. Z arów no lib e ra liz m ja k i k o n se rw aty zm ak c ep to w a ł pew ien w sp ó ln y katolog zasad i w arto śc i, co nie oznacza je d n ak , że ró w n ież u za sa d n ien ie ty c h w arto śc i b y ło d la obu ideologii ta k ie sam e. Z d ając sobie sp ra w ę z m ożliw ych tru d n o śc i je d n o lite j k la sy fik a c ji, n a le ż y stw ierdzić, że aczkolw iek często m ożna
1 E . R . L u d w i k o w s k i , K o n s e r w a t y z m c z y z a c h o w a w c z y l i b e r a l i z m ? Z r o z w a ż a ń n a d m o d e l e m p o l s k i e g o k o s e r w a t y z m u d r u g i e j -p o ło w y X I X w ., C zP —H 1976, z . 2 o r a z K o n s e r w a t y z m K r ó l e s t w a P o l s k i e g o w o k r e s i e m i ę d z y p o w s t a n i o w y m , z r o z w a ż a ń n a d id e o l o g i ą i p o l i t y k ą , Z e s z y t y N a u k o w e U .J ., P r a c e P r a w n ic z e 1976, z. 76.
2 Z n a c z e n ie s to s o w a n y c h p r z e z e m n ie p o ję ć , ja k id e o lo g ia , d o k tr y n a , p o lity k a , w y ja ś n ia m w e w s p o m n ia n y c h p r a c a c h (p o r . K o n s e r w a t y z m K r ó l e s t w a , s. 11 n n .).
F R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X V I I , 1976, z e s z . 4.
644
■RETT L U D W IK O W S K Im ów ić o a k c e n ta c h lib e ra ln y c h w d o k try n ie k o n se rw aty w n e j i vice versa, to nie
zm iern ie rz a d k o z d a rz a się sy tu a c ja , w k tó re j d a n a d o k try n a sta n o w i rec ep cją w ró w n y m sto p n iu dw u odręb n y ch ideologii. Z ad a n iem h isto ry k a d o k try n je st w y d an ie opinii w zględnie u zasad n ien ie niem ożliw ości je d n o lite j oceny w k ateg o riac h ideologicznych.
R ozm iary w spom nianych w yżej p ra c nie pozw alały n a rozw inięcie istotnych, w m oim p rze k o n an iu , w ą tk ó w za w a rty c h ta m rozw ażań ; w sk az y w ałe m przede w szystkim n a p ew n e dy sp ro p o rcje ro zw oju obu n u rtó w , an a liz a je d n a k p rzyczyn ich p o w sta n ia n ie została w ty c h ro zw aż an ia ch d o sta te czn ie pogłębiona. W zasadniczej części u w ag i te b y ły zre sztą pośw ięcone c h a ra k te ry sty c e ideologii k o n se rw a ty w n e j i je j p o lsk ich w a ria n tó w d o k try n a ln y c h ; u zu p e łn ie n ie ich k o n fro n ta c ją z szerzej za p reze n to w an ą p ro b le m a ty k ą polskiego lib e ra liz m u w y d aje się uzasadnione.
I I
D la u n ik n ię c ia dalszych n ie jasn o ści te rm in o lo g ic zn y c h w y jaśn iam , że Liberalizm
1
k o n se rw aty zm u jm u ję nie jako autonom iczne, u n iw e rsa ln e sy stem y id ei i w a r tości, ro z w ija n e w o p arc iu o w ykształcony od w iek ó w sposób m y ślen ia (pew ien m odel m e n taln o ści) ale ja k o u p o rzą d k o w a n e sy stem y n ajogó ln iejszy ch w arto ści, zasad i celów (czyli ideologie) w yo d ręb n io n e w k o n k re tn e j sy tu a cji histo ry c zn e j i sp e łn ia ją ce o k reślone klasow o f u n k c je 4.
P o d k re śla m t u siln ie k lasow y a s p e k t fu n k cji, gdyż n ie chodzi m i o fu n k c je , k tó re d a n a ideologia sp e łn ia w obec k o n k re tn e j rzeczyw istości p o litycznej, a je d y n ie o fu n k c je słu żeb n e w sto su n k u do p ozycji d a n e j klasy. Z d aję sobie bow iem spraw ę, że (przykładow o) w yodrębniony zgodnie z pow yższym założeniem k o n se rw aty zm sp e ł
n ia n ajcz ęśc iej fu n k c je zachow aw cze w sto s u n k u do istn ie ją c e j rzeczyw istości \ m oże je d n a k za istn ieć sy tu a cja, g d y d o k try n a polity czn a, treściow o zgodna z zało
żeniam i takiego k o n se rw a ty z m u '(i zb u d o w a n a n a u ż y te k ok reślo n ej M asy) będzie się s ta r a ła k o n se rw o w ać w artości, k tó re ju ż w d a n e j rzeczyw istości n ie is tn ie ją ; d o k try n a ta k a s ta je ®ię w ted y k o n se rw a ty w n ą u to p ią ·. F u n k c je k o n se rw u ją c e w sto su n k u d o rze czy w isto ści m oże ró w n ież sp e łn ia ć d o k try n a lib e ra ln a ozy reform dstyczna.
D latego też uw aż am lib e raliz m z a id eologię sfo rm u ło w an ą g e n e ra ln ie n a u żytek b u r ż u a z ji7, a k o n se rw aty zm za ideologię ro z w in ię tą -w in te re s ie k la s, k tó re w f o r
3 P r z y k ła d y takie go d e fin io w a n ia lib e r a liz m u i ko n se rw atyzm u m ożna zn ale źć w p ra ca c h R . К i г к a (T h e Conservative M ind, C h ica g o 1953) i K . M i n o q u e (T h e Liberal Mind, L o n d o n 1963).
* N a w ią z u ję do rozw ażań n ad définie])) k o n se rw atyzm u S. P . H u n t i n g t o n a , C o n s e rv a tism as a n Ideology, " T h e A m e ric a n P o lit ic a l S cie n ce R e v ie w ” vo l. L I , 1997, S. 4M—473.
* K o n se rw a tyz m e x definitione s p e łn ia zachow aw cze fu n k c je wobec rze cz yw isto ści, m e oznacza to je d n a k b y s p e łn ia ł je w obec c a łe j rze cz yw isto ści do k t ó re j p o siad a stosunek se le k ty w n y . P e w n e w a rto ści będą godne zach o w a n ia , do in n y c h będzie s ię ko nse rw atysta odnosił o b ojętn ie, in n e będzie c h c ia ł po prostu z m ie n ić. (T ru d n o np. negow ać ch ę ć zm iany p orozbiorow ej s y t u a c ji p o lity c z n e j P o ls k i przez ko n se rw atystó w , m im o te n d e n c ji do zachow ania całego k o m p le k su w a rto ści narodo w ych , spo łeczn ych , e ty c z n y c h itd .). M oże ró w n ie ż zaietnieć s ty tu c ja , że k o n se rw atyzm w p raw d zie in t e n c jo n a ln ie zachow aw czy, przez u szty w n ie n ie p o z y c ji będzie stym u lo w a ł re a k c je odw rotne, będąc w b re w założeniom p ro gram ow ym je d n y m z c z y n n ik ó w z m ia n y rze czyw isto ści; re z u lta ty d z ia ła ń ułożą s ię w te d y ù rebours do p ro gram u.
e o d re a k c jo n iz m u (c z y u ż y w a ją c za T o y n b e e m a rch a izm u ) ró ż n i ko n se rw atyw n ą utopię stosun ek do ce n io n yc h w a rto ści, k tó re re a k c jo n iz m uw aża za m in io n e (i chce re s ta urow ać) a ko n se rw atyw n a utop ia uw aża (choć m y ln ie ) za a k tu a ln e i chce konserw ow ać.
i S y tu a c je n ietyp ow e, w k tó ry c h id eo lo g ia ta w y k o rzy s ty w a n a b yła przez in n ą kla sę , p ro w a d ziły z r e g u ły do re c e p c ji t y lk o p e w n ych je j elem entów i u tru d n ia ły w yk sz ta łce n ie się , .czyste j” fo rm y tzn. ta k ie j w k tó re j m ożna b y od szukać groe założeń u w a żan ych obiegowo za lib e ra ln e dogm aty.
S z u k a ją c k la s o w y c h dete rm in an tó w p ow stania id e o lo g ii, w skazać n a le ż y , że lib e ra liz m rozbu d o w any został g e n e ra ln ie dla u sa n k cjo n o w a n ia n a ra sta ją c y c h z m ia n w u k ła d z ie s ił spo-
P O L S K I L IB E R A L IZ M X IX W IE K U 645
m a c ji feu d a ln ej sta ły n a szczycie h ie ra rc h ii społecznej, a w ięc szlachty i a ry sto k ra c ji {ideologia fe u d a ln o -a ry sto k ra ty c z n a ), b ro n iąc y ch sw ych zagrożonych pozycji. K ażda z tych ideologii w y tw o rzy ła się w określonych historycznie okolicznościach i w y
k sz ta łc iła pew ien ze sta w zasad i w arto ści, k tó re sta n o w ią „treścio w e” k ry te riu m k la sy fik a c y jn e ; oczyw iście nie w szystkie z nich m u szą być (przez lib e ra łó w czy k o n serw aty stó w ) a p ro b o w an e w całości, niem n iej sta n o w ią zrąb „ lib e ra ln e j czy k o n se r
w a ty w n e j w ia ry ” 8.
III
Tocząca się w la ta c h p ięćdziesiątych d y sk u sja n a d lib e raliz m e m polskim zostaw ia w cz y te ln ik u w ra że n ie pew nego n ie d o sy tu *. P o d k re ślan o w niej z je d n ej stro n y , konieczność stu d ió w nad lib e raliz m e m , w y o d rę b n ie n ia sam ego k ie ru n k u ja k o p rze d m io tu b ad a n ia , w rzeczyw istości n ie w iele uczyniono d la r e a liz a c ji tych p o stu lató w a d y sk u sja ogran iczała się zasadniczo do stosunkow o jało w y ch sporów o „ lib e ra liz m ” C zartoryszczyzny, H o ffm a n a, B rzozow skiego i in n y c h . R osła jed y n ie liczba p o lsk ich „lib erałó w ” a cz y te ln ik o d b ie ra w ra że n ie, że lib e ra liz m b y ł d o m in u jąc ą ideologią w śró d centrow ych a n a w e t u m ia rk o w a n ie praw icow ych k ie ru n k ó w pol
sk ie j m yśli politycznej X IX w .10. W y d aje się, że zasadnicza tru d n o ść polem ik i pole
gała po p ro stu n a b ra k u p orozum ienia, co rozum iano pod po jęciem lib e raliz m u ; pró b osiągnięcia szerszego consensusu niie podjęto, choć nieustande w sk az y w an o na tę p o tr z e b ę 11. O statecznie n ie k o n tro w ersy jn o ść ocen z a sta n a w ia ; o ideologiczną przynależność B u rk e ’a czy T o cq u ev ille’a od la t s p ie ra ją się lib e rało w ie i k o n se rw a tyści ; w y n ik d y sk u sji w obec uw zg lę d n ie n ia sty k ó w ideologicznych, b y n a jm n ie j nie m u si być jednoznaczny. Może być sp o rn a k la sy fik a c ja C zartoryskiego czy H offm ana,
ł e c z n y c h , n i e j e s t o n j e d n a k w y łą c z n ie t w o r e m b u r ż u a z ji. N ie r z a d k o id e o lo g ie m t e g o n u r tu b ę d z ie a r y s t o k r a ta (M o n te s q u ie u , T o c q u e v ille c z y H u m b o ld t), t r a f n ie o d c z y t u j ą c y n a d c h o d z ą c e p r z e g r u p o w a n ia s i ł s p o łe c z n y c h , c z ę s to n ie z a d o w o lo n y z w ła s n e j r o li i s z u k a j ą c y m ie js c a w n o w e j r z e c z y w i s t o ś c i, o s t a t e c z n i e je d n a k w y k o ń c z o n y k s z t a łt t e j d o k t r y n i e n a d a in t e l e k t u a lis ta b u r ż u a z y jn y ; b ę d z ie o n r z e c z n ik ie m w ł a s n y c h in t e r e s ó w s p o ł e c z n y c h i w s z e r e g u d z ie w ię t n a s t o w ie c z n y c h lib e r a ln y c h m y ś lic ie li b ę d z ie p r z e w a ż a ł z d e c y d o w a n ie . Z r o d z in y u r z ę d n ic z e j p o c h o d z ił A . S m ith , J . B e n t h a m — z r o d z in y p r a w n ic z e j , H . S p e n c e r — z n a u c z y c ie ls k ie j ; o j c ie c J . S t. M illa b y ł u r z ę d n ik ie m K o m p a n ii I n d y j s k ie j a s a m s y n e m d r o b n e g o k u p c a ; s łu s z n ie u z n a j e B . s o b o l e w s k a f r a n c u s k ic h d o ik tr y n e r ó w i n g r e m i o z a p r z e d s t a w i c ie li b u r ż u a z y j n e g o p a t r y c ja t u , p r z e c iw s t a w ia j ą c ic h k o n t r r e w o lu c y j n y m i a r y s t o k r a t y c z n y m p a t r y - c ju s z o m t y p u d e B o n a ld a c z y d e M a is t r e ’a ; w P o l s c e t e p r o p o r c je z o s t a n ą o d w r ó c o n e i to, ja k s i ę w y d a j e , z a d e c y d u j e o s p e c y f i c e r o z w o j u t e g o k ie r u n k u .
8 N ie o m a w ia m s z e r z e j w s p o m n ia n y c h k a t a l o g ó w z a sa d ; i c h p r z y k ła d y a n a li z u j e (o d n o ś n ie lib e r a liz m u ) M . S o b o l e w s k i , H is to r ia w s p ó ł c z e s n y c h d o k t r y n p o l i t y c z n y c h , C z P -H X X V , 19713, s. 142 o r a z B u r ź u a z y j n a m y ś l l i b e r a l n a X I X w ., „ S t u d ia n a u k p o l i t y c z n y c h ” 1975, n r 4(22);
t a k ż e J . L u t y ń s k i , P o j ę c i e l i b e r a l i z m u w b a d a n ia c h n a d m y ś l ą s p o łe c z n ą X I X ' w . , „ P r z e g lą d S o c j o lo g i c z n y ” X I , 1957. O d n o ś n ie k o n s e r w a t y z m u s z e r z e j o m a w iâ z a p r o p o n o w a n y p r z e z H u n t i n g t o n a k a t a lo g J . S z a c k i , T r a d y c j a , W a r sz a w a 1971, s . 234 n . w lit e r a tu r z e z a c h o d n ie j p o r . s z c z e g ó l n ie : J . S . S c h a p i r o , L i b e r a l i s m : I t s M e a n in g a n d H i s t o r y , N e w J e r s e y 1958; Q . H o g g , T h e C a s e f o r C o n s e r v a t i s m , W e s t D r a y t o n 1947; P . V i e r e c k , C o n s e r v a t i s m , P r i n c e t o n 1956.
» C ie k a w e m e r y t o r y c z n i e u w a g i z o s t a ły z a w a r t e w a r ty k u ła c h В . В а с z к o , W sp r a - w i e e t a p ó w r o z w o j u p o l s k i e j p o s t ę p o w e j p r z e d m a r k s o w s k i e j m y ś l i f i l o z o f i c z n e j i s p o ł e c z n e j X I X w . , „ M y śl F i lo z o f ic z n a ” 1953, z. 2(8); N . A s s o r o d o b r a j , W s p r a w i e k r y t e r i u m p o s t ę p o w o ś c i w h i s t o r i i h i s t o r i o g r a f i i (w z w ią z k u z k sią żk a . M. S e r e j s k i e g o , S t u d i a n a d h i s t o r i o g r a f i ą P o l s k i , Ł ó d ź 1953) K H 1953, z. 4, s. 150 n .; M . J a n i o n , J e s z c z e j e d n o n ie p o r o z u m i e n i e ip o k ó l l i b e r a l i z m u . Z p o w o d u n o w e j p u b l i k a c j i P r o f . C lia ła s iń s k ie g o , „ P a m ię t n ik l i t e r a c k i” 1954, n r 3; J. C h a ł a s i ń s k i , J e s z c z e j e d n o n i e p o r o z u m i e n i e w o k ó ł l i b e r a l i z m u ,
„ M y ś l F i lo z o f ic z n a ” 1954, n r 4.
i« T r a f n e tu u w a g i J . C h a ł a s i ń s k i e g o , o p . c it ., s . 276.
11 W y j ą t k ie m j e s t t u m o ż e w y r a ź n a p r ó b a d e f i n i c j i p r z y j ę t e g o w a r t y k u le p o j ę c ia „ lib e r a liz m u ” p r z e z В . В а с z к o , W s p r a w i e e t a p ó w r o z w o j u , s. 264. Z a ło ż e n ia a u t o r a s ą d y s k u s y j n e , n ie m n ie j j a s n o r y s u j ą j e g o s t a n o w is k o .
646
znacznie je d n a k pow ażniejsze w ątpliw ości r y s u ją się gdy zw ażym y, że w je d n y m lib e ra ln y m sz ereg u z n a jd u ją się N iem ojow scy obok A. W ielopolskiego, T re n to w sk i, C ieszkow ski i L ib e lt p rz y W ielogłow skim i „ ró w n ie lib e r a ln e j” C zartoryszczyźnie, z n a jd ą się w reszcie p rze d staw ic ie le T o w arzy stw a Rolniczego z A. Z am o y sk im n a czele, J . G ołuchow ski i Wł. S pasow icz. W sk az u je to raczej n a b r a k u je d n o lic en ia term in o lo g ii niż n a rzeczyw isty s p ó r m e ry to ry c zn y . S y tu a c ja ta zaw ażyła n a p ew nych te n d en c jac h w lite ra tu rz e , z k tó re j c z y te ln ik odczytuje (przykładow o) ideolo
giczną ocenę A . W ielopolskiego r a z w k a te g o ria c h zdecydow anego k o n se rw a ty z m u (R. С z e p u 1 i s), in n y m ra z e m sp o ty k a go obok W ielogłow skiego w sz ereg u lib e ra łó w (E. W a r z e n i с a) lu b w .„m iejscu p o śre d n im m ięd zy lib e ra ła m i a k o n se rw a ty s ta m i” z te n d e n c ją u le g an ia d o k try n ie lib e ra ln e j (B. S k a r g a ) “ . C ały p ro b lem w y k ra cz a poza z a k re s sporów o te rm in o lo g ię g d y w ideologii sz u k a się genezy k o n k re tn y c h d ec y zji p o litycznych; nie w łaśc iw a ocena ideologiczna m oże w ted y r z u to w ać n a o dczytanie m echanizm ów p olitycznego d ziałan ia. S zersza a n a liz a w sk a z a n ych sta n o w isk n a s u w a k ilk a uw ag do o dnoto w an ia.
1. P rz e w a ż a ją w naszej lite ra tu rz e te n d e n c je do k o n sty tu o w a n ia lib e ra liz m u w o p a rc iu o potocznie używ any sens tego p o ję c ia ; lib e ra łe m je s t w te j sy tu a c ji każdy, k to głosi h a s ła w olnościow e, je s t sk ło n n y do re a liz a c ji re fo rm a w ogóle w y ra ża „'U m iarkow ane” p o g lą d y ; lib e ra ln y m je s t ru c h polity czn y zo rg an izo w an y w u g ru p o w a n ia ch , w k tó ry c h p ro g ra m ie z a w a r te są p o stu la ty u m ia ik o w a n ie r e f o r- m isty czn e i h a s ła w o ln o śc io w e1S. W obec ta k ie g o p o ję c ia lib e raliz m u , o d sz u k an ie jego licznych prze d staw ic ie li w p olskiej m yśli p o lity czn ej n ie je s t :tru d n e ; w sy tu a c ji politycznej k r a ju , h a s ła w olnościow e głosi (poza s k ra jn y m i re a k c jo n ista m i) n ie m al każdy, „ lib e ra liz a c ja p o lity k i” oznacza sz an sę dopuszczenia P o lak ó w do u d z ia łu w rzą d ach , m ożliw ości re p re z e n ta c ji o p in ii spo łeczeń stw a dtd.
O czyw iste je st, że w obec R zew uskiego „ lib e ra ln ie jsz y ” je s t W ielopolski, dla niego C z arto ry sk i, w sto su n k u do C zarto ry sk ieg o C ieszkow ski i t d . 14. N ie n ależy tu chyba m ów ić n a w e t o in n y m p o ję c iu „ lib e ra liz m u ” a o „lib eralizo w a n iu ” czyli p rz e n ik a n iu p ew n y ch w ą tk ó w te j ideologii do d o k try n p o k rew n y ch n u rtó w m yśli p o litycznej. J e ś li je d n a k pod p ie rw sz y m z ty c h te rm in ó w będziem y ro zu m ieli (zgodnie z naszy m w yjściow ym założeniem ) ca ło k sz tałt o k reślo n y ch po glądów n a człow ieka, społeczeństw o, p ań stw o i in n e z ja w isk a społeczne — a w ięc określony św iato p o g ląd i id e o lo g ię łs, to szereg „lib e ra łó w ” należy w ydzielić znacznie ostrożniej.
O „lib eralizm ie” n ie będzlie w ięc decydow ał sto su n ek do refo rm , realizoiwać je będ ą w szakże ró w n ież k o n serw aty ści, in n a b ęd z ie je d n a k u nich m o ty w a cja po d ejm o w a
n ych decyzji; lib e r a ł będzie tu n ajczęściej re fo rm y in ic jo w ał (reform y, n ie rew o lu c y jn e zm iany) k o n se rw a ty sta ty lk o się godzi, idzie n a kom prom is w obec p rą d ó w z k tó ry m i m u si się liczyć, o p iera się zm ianom (zgodnie z założeniam i B u rk e ’ow skiego ew olucyjnego 'konserw atyzm u) dokąd to m ożliw e (opór m a być sp ra w d z ia n e m no-
l* H. C z e p u l i s , Myśl społeczna twórców Towarzystwa Rolniczego (1842—1881), W r o c ła w 1964, s. 15; E . W a r z e n i e a , P ozytyw istyczny „obóz m łodych” wobec tradycji w ielkiej pol
skiej poezji rom antycznej — lata 1866—1881, W a r s z a w a 196«, s . 72; B . S k a r g a , Praca orga
niczna a filozofia narodowa i konserwatywna katolicka przed 1864 r., „ A r c h iw u m H is to r ii i M y ś li S p o ł e c z n e j ” t. IX , 1962, s. 209.
i s O d w o ły w a n ie s i ę tu d o p o d o b n e g o r o z u m ie n ia lib e r a liz m u p r z e z M a r k sa i E n g e ls a n i e j e s t u z a s a d n io n e , g d y ż j a k s łu s z n i e z a u w a ż a J . L u t y ń s k i (o p . c i t ., s . 195) i c h d z ia ła ln o ś ć p is a r s k a „ p r z y p a d a n a o k r e s , w k t ó r y m p o j ę c i e lib e r a liz m u j a k o o b s z e r n e g o k o m p le k s u id e i d o t y c z ą c y c h r ó ż n y c h d z ie d z in ż y c i a s p o łe c z n e g o d o p ie r o s i ę f o r m o w a ło ” .
i* W t y m z n a c z e n i u p is a ł b ę d z ie n p . T . K r o ń s k i (Reakcja m esjanistyczna i katolicka w Polsce połow y X IX w., „ M y śl F i lo z o f ic z n a ” 1954, z. 3, s . 141) o E . Z ie m ię c k ie j , j a k o r e p r e z e n t a n t c e n a jb a r d z ie j „ lib e r a ln e g o s t a n o w is k a w r u c h u k a t o lic k im ” . „ L ib e r a ln ie j s z y ” n i e o z n a c z a je d n a k „ lib e r a ła ” , lib e r a ln e te n d e n c j e , a k c e n t y n i e tw o r z ą „ lib e r a liz m u ” . W y r a ź n ie j e d y n i e o „ t e n d e n c j a c h l ib e r a liz u j ą c y c h ” p is z e T . K r o ń s k i , lo c . c it .; p o d o b n ie В . В а с z к o , G lo s W d y s k u s j i, s . 220—221.
P O L S K I L IB E R A L IZ M X I X W IE K U g Ą J
w ych propozycji), gdy zm iany u w aża za n ie o d w ra caln e sa m p o d e jm u je się ich r e a liz a c j iie. R óżnica to su b te ln a a le isto tn a — lib e ra ł b ędzie p ro p o zy cje zm ian w y - p ró b o w y w ał w p ra k ty c e , k o n se rw a ty sta b ęd z ie się im o p ie ra ł do m o m e n tu uśw iad o m ien ia, że sp rzeciw m ógłby spow odow ać gorsze k o n se k w e n cje n iż z m ia n a 1J. Z godnie z ty m i u w ag am i, godzący się n a re fo rm ę ro ln ą (w te j czy in n e j fo rm ie) C z arto ry sk i, Z am o y sk i czy W ielopolski nie przech o d zili n a sta n o w isk a „lib eralizm u ” a postępo
w a li zgodnie ze s ia r ą B u rk e ’o w ak ą z a sa d ą „dopuszczać zm ian y , a le zm ien iają c z a bezpieczać”, z zasadą, k tó ra w y m a g a ła b y zm ianę tra k to w a ć ja k o „ le k a rstw o w cho
ro b ie ” i b y m ożliw ie „n a p ra w a b y ła n ajp o d o b n iejsza do s ta n u p ie rw o tn e g o ” w.
Z n aczn ą tru d n o ść w k la sy fik a c ja c h ideologicznych s p ra w ia ła zaw sze a k c e p ta c ja p rze z ziem iań sk ic h te o re ty k ó w , za sa d la isse z-fa iry zm u , w o ln ej k o n k u re n c ji, w y su w a n ie p rzez n ic h ż ą d a ń w olnego h a n d lu , o g ran ic ze n ia in te rw e n c ji p a ń s tw a itd.
W ielo k ro tn ie sta w ało się to jedno zn aczn y m w yznacznikiem lib e ra ln y c h p o sta w ; lib e ra łe m w te n sp œ ô b został A. Z am oyski, L, Gónski i ca ły szereg in n y c h au to ró w
„R oczników G o sp o d arstw a K ra jo w e g o ” bez ro zw ażen ia ich k o n ce p cji społeczeństw a i jego s tr u k tu ry , istoisunku je d n o stk i do p ań stw a, m o d elu w ład z y p ań stw o w e j itd.
R ów nież te oceny należy tra k to w a ć z n a le ż y tą ostrożnością, p o ja w ie n ie się laissez- -fa iry sto w sk ic h ak cen tó w u k o n se rw a ty stó w n ie je st zaskoczeniem , k o eg zy sten cja ekonom icznych w olności z siln ą politycznie w ła d z ą sto ją c ą n a stra ż y p o rz ą d k u i hie
r a r c h ii społecznej je st znana, a w sy tu a c i p o lsk iej p o sia d a szczególne u w a ru n k o w a n ia M.
2. D ruga w y ra źn a w lite ra tu rz e te n d e n c ja p ro w a d z i do w y o d rę b n ie n ia lib e ra lizm u ja k o określonej po staw y w obec politycznych i społecznych p ro b lem ó w n a ro d u w y n ik a ją c e j z dokonanego (w szacie lib e ra ln y c h haseł) k o m p ro m isu obszarniczo- -b u rż u az y jn eg o To stan o w isk o b u d zi ró w n ież p ew n e w ątpliw ości.
K ap italisty cz n e p rze m ian y n a ziem iach polskich n astęp o w a ły zgodnie z p rz e w aż ają cy m n a w schód od Ł ab y „m odelem p ru s k im ”, re a liz o w a n y m w obliczu s z la - check o -b u rżu azy jn eg o sojuszu. Z aró w n o je d n a k u k ła d s ił ja k sto p ień nasycenia w spom nianego so ju szu w a rto śc ia m i ideologicznym i b y ł ró żn y w zależności od lo k a l
n y ch w aru n k ó w . K om prom is dw óch ró w n o rzę d n y ch p a rtn e ró w (w ielkiej b u rż u a z ji
ie Ś w i e t n i e c h a r a k t e r y z u j e t o s t a n o w i s k o L e o n B i l i ń s k i , Znam iona p o l i t y k i narodowe) i krajow ej tak zw anych ,.stańczyków” , L w ó w 1883, s . V I I : „ w y r o b iłe m w s o b ie p r z e k o n a n ie u m ia r k o w a n e g o k o n s e r w a t y z m u — p is z e o n — c o t o a n i n i e b u r z y , n i e „ r e f o r m u j e ” w im i ę
„ r z e k o m y c h ” z a s a d lib e r a liz m u , a n i n i e o d p y c h a r e f o r m , r z e c z y w i ś c ie p o t r z e b n y c h k r a j o w i i n a r o d o w i, l e c z o w s z e m u r z e c z y w is t n ia z a z w y c z a j z r o z t r o p n y m s p o k o j e m r e f o r m y , d o k t ó r y c h t e o r e t y c z n i e i n i c j a t y w a w y s z ła o d s t r o n n i c t w li b e r a l n y c h ” .
м S z e r z e j w t e j k w e s t i i B . B . L u d w i k o w s k i , „Socjalistyczne niebezpieczeństw o” —
przyczyną kom prom isu w kw estii włościańskiej (z rozważań nad Ideologią polskiego kon
serw atyzm u okresu międzypowstaniowego), „ S t u d ia H i s t o r y c z n e ” r . X I X , 1976, z. 1.
18 C y t. z a L o r d e m H . С e с i 1 e m . K onserw atyzm , W a r sz a w a 1915, s . 50. C h a r a k t e r y s t y c z n y m w y r a z e m t e g o s t a n o w is k a j e s t l i s t W ł. Z a m o y s k ie g o d o A . Z a m o y s k ie g o z 13 m a r c a 1869 r .:
„ W ię c ł t y o t o s i ę t r o s z c z y ć p o w in ie n e ś , c o k o n ie c z n e , a b y ś s i ę u t r z y m a ł (n a p ie r w s z y m m ie j s c u w n a r o d z ie — B . L .); w t y m c e l u p o w i n i e n e ś s i ę w ż ą d a n ia i z d a n ia p r z e c iw n e z a g łę b ić , t a k b y t e j c z ę ś c i o n y c h zadość u c z y n ić , k t ó r a n i e t y l k o s p r a w i e d liw ą j e s t i n a r o z - t r o p o n o ś c i o p a r tą , a le d a s i ę w y p r o w a d z ić z w ł a s n y c h z a s a d t w o ic h p r z y i c h n a t u r a ln y m r o z w ij a n iu i d o s k o n a l e n iu s ię . S z t u k ą t o j e s t n i e m a ł e g o s k u t k u w t a k im r a z ie d o w ie ś ć , ż e n i e z z a s a d y p r z e c iw n e j , a le z w ła s n e j , a n a f a k t a c h d a w n y c h o p a r te j d a j ą s i ę w y p r o w a d z ić o w e k o r z y ś c i i ż e o n e o t y l e k o r z y ś c ia m i w ł a ś n i e , o i l e n ie z p r z e c iw n e j z a s a d y w y p r o w a d z o n e ” .
Jenerał Zam oyski 1803—1SS8 t. V I: 1853—Ü868, P o z n a ń 1930, s . 315 (c y t. z a I . K o b e r d o w ą ,
P olityka czartoryszczyzny w okresie .powstania styczniowego. W a r sz a w a 1957, s . 43).
1» S z e r z e j w t e j k w e s t ii p o r . В . B . L u d w i k o w s k i , K onserw atyzm Królestwa, s . 85—97.
W a r to p o r ó w n a ć tu ta j r ó w n i e ż s t a n o w i s k o n e o lib e r a ła p o ls k ie g o o k r e s u m ię d z y w o j e n n e g o F . Z w e i g a (Liberalizm polskiej m yśli ekonom icznej, K r a k ó w 1937), k t ó r y w o p a r c iu o p o w y ż s z e k r y t e r iu m w y p r o w a d z a s z e r e g lib e r a łó w , w k t ó r y m z n a jd u j ą s ię : S t. S t a s z ic , H . K o łłą t a j, F . N a x , H . i W . S t r o y n o w s c y , W . S u r o w ie c k i, P . M a le s z e w s k i, F r . S k a r b e k , J . H o e n e -W r o ń s k i, J . S u p iń s k i, H . K a m ie ń s k i i in n i.
2* P o r . В . В а с z к o , W sprawie etapów rozwoju, s. 264.
648
R E T T L U D W IK O W S K Ii w alczącego o u trz y m a n ie pozycji o bszarnictw a), u zg ad n ia jąc y ch p o lity k ę w obliczu podobnych in te re só w i w spólnych o b aw , stw a rz a ł w aruniki do za m a n ife sto w a n ia n ie ty lk o lib e ra ln e j frazeo lo g ii ale do rec ep cji odpow iednio w ym odelow anego (do p otrzeb sojuszu) w a ria n tu lib e ra ln e j ideologii*1.
N a ziem iach p olskich sy tu a c ja je s t je d n a k nieco in n a , b u rż u a z ja je s t p a rtn e re m zdecydow anie słabszym , w k o m p ro m isie w idzi ona szanse zabezpieczenia sw oich po
zy c ji — szan s d o o d eg ra n ia ro li hegem ona n ie p o sia d a i do r o li te j zasadniczo nie p re te n d u je . P re p o n d e ra n c ja ideologii lib e ra ln e j w ta k im u k ła d zie b y ła tru d n a do zrealizo w an ia. B u rżu a zja ak c ep to w a ła p o d sta w o w y k a ta lo g zasad i w a rto śc i w y su w a n y p rzez szlacheckich in te le k tu a listó w , o d p o w ia d a ją c y je j za ró w n o w pew nych lib e ra liz u ją c y c h założeniach ja k i w lib e ra ln e j szacie słow nej, n ie fo rm u ło w a ła n a to m ia s t w łasn ej, p rze ciw sta w n ej in te re so m o b sz a rn ic tw a id e o lo g ii**. R ecypow ana w tej sy tu a c ji (najczęściej od zachodnich ideologów ) lib e ra ln a fra ze o lo g ia b y ła w y ra ze m m a n e w ru politycznego, k tó ry m ia ł n a celu p o d an ie w odpow iednio złago
d zo n e j fo rm ie rze czy w istej ideoolgdj ziem iańskiego in te le k tu a lis ty czy p o lity k a, k tó re j k o n se rw a ty w n a osnow a n ie b y ła w szakże tru d n a do w y k ry cia. U zn an ie w tej sy
tu a c ji lib e ra liz m u za „ideologiczny w y ra z k o m p ro m isu szlach ec k o -b u rżu a zy jn e g o ” m ogło pro w a d zić do isto tn y ch n ieporozum ień; m oże n ie budzić o statecznie w ątp liw o śc i p rzy u w zg lę d n ie n iu w yraźn y ch zastrzeżeń in te rp re ta c y jn y c h a u to ra * 3 (choć i tu m oże m y lą co w pływ ać n a ocenę u k ła d u sił we w spom nianym obozie), sto so w a n ie je d n a k tego te rm in u bez uw ag w y ja śn ia ją c y c h p o sia d a isto tn e d ez o rien tu jąc e k o n se k w en c je.
C zy teln ik o d b ie ra w rażenie, że „lib e ra liz m ” je s t do m in u jącą id eologią w śró d c e n tro w y ch i p raw ic o w y c h n u rtó w po lsk iej m y śli p olity czn ej tego o kresu, za ciera się ró żn ic a m iędzy „lib e ra łe m ” N iem ojow skim a „lib e ra łe m ” z H otelu L a m b e rt, m iędzy C ieszkow skim a W ielopolskim itp .; w w a c h la rz u k ie ru n k ó w politycznych „ lib e ra liz m ” w y p ełn ia n ie m a l ca łą sferę m iędzy s k ra jn ie p ra w ic o w ą „rzew uszczyzną” a d e m o k ra ta m i* 4. C zęsto zre sztą w sp o m n ia n a te n d e n c ja p ro w a d zi ró w n ież do z a cieran ia
ró żn ic m iędzy sta n o w isk am i s k ra jn e j p ra w ic y („rzew uszczyzną”) a „ lib e ra ła m i” *5.
S p rz y ja ły te m u s ta ra n ia pro w ad zące do zd em a sk o w an ia w łaściw ego zachow aw czego sta n o w isk a „lib erałó w ”, s ta ra n ia b y udow odnić, że „ lib eralizm ” (obstaw ano tu u p o r
czyw ie p rz y ty m te rm in ie ) w łaściw ie „ lib eralizm em ” n ie był. K o n k lu zje b y ły słuszne, ale za m ę t te rm inologiczny n a ra s ta ł. Z d zierają c z „rzekom ego lib e ra liz m u ” lib e ra ln ą
21 W t y m s e n s i e p is z e o l ib e r a ln y m c h a r a k te r z e w s p o m n ia n e g o u k ła d u w ł . I. L e n i n ,
O statnie słowo rosyjskiego lib e r a liz m u , [w : ] Dzieła t. X V I , W a r sz a w a 19ЭТ, s. 128—13Л.
и N ie r z a d k o t e ż z m ie s z c z a ń s k ic h r o d z in w y w o d z ą s i ę c z o ł o w i p o ls c y t e o r e t y c y k o n s e r w a - · ty z m u : A . Z. H e lc e l — z k u p c ó w n i e m i e c k i c h (z r o d z in y u s z la c h c o n e j w p r a w d z ie i z a m o ż n e j a le o t y p o w o m ie s z c z a ń s k ic h t r a d y c j a c h ) , s y n e m le k a r z a k r a k o w s k ie g o b y ł M . B o b r z y ń s k i, z n ie b o g a t e j r o d z in y p o c h o d z ił M. M a n n ).
23 т а к в . В а с z к o , W sprawie etapów rozwoju.
2* Z d a j ę s o b ie s p r a w ę , że m o ż n a k r y t e r ia p o d z ia łu n a u g r u p o w a n ia p r a w ic o w e , c e n t r o w e i le w i c o w e , p r z y j ą ć w z a le ż n o ś c i o d s t o s u n k u d o k o n k r e t n i e a n a li z o w a n y c h k w e s t i i . D la u n ik n ię c ia n ie p o r o z u m i e ń p r z y j m u ję w a r t y k u le , ż e p o d z ia ł te n w y z n a c z o n y J e st p r z e z s t o s u n e k d o z m ia n p o s t ę p o w y c h (z g o d n ie z m a r k s is t o w s k im r o z u m ie n ie m p o s t ę p u ) . P r a w ic a ta k im z m ia n o m s i ę s p r z e c iw ia , w z g lę d n ie d ą ż y d o z m ia n à rebours e w e n t u a l n i e p o d p r e s ją b a r d z ie j
„ l e w i c o w y c h ” s i ł u le g a i n a z m ia n y s i ę g o d z i, c e n t r u m z m ia n y a p r o b u je , p o p ie r a je d n a k w y łą c z n ie ic h r e f o r m is t y c z n ą fo r m ę , le w ic a d ą ż y d o z m ia n n a g ły c h , r e w o lu c y j n y c h (p o r . Postęp i kryteria postępu [ w : ] Filozofia m arksistowska, W a r sz a w a 1970, s. 231—233.
25 P o r . В . В а с z к o , o p . c it ., s. 264 n .; p o d o b n ie w w i e l u s t w ie r d z e n ia c h A . S 1 a d - k o w s k a s(Poglądy społeczno-polityczne i filozoficzne Edwarda Dembowskiego, W a r sz a w a 1955, s. 36 n .) s u g e r u j e p e w n ą d y f e r e n c j a c j ę lib e r a liz m u , k o n k lu z j e p o z o s ta ją j e d n a k p o d o b n e Jak w a r t y k u le В . В а с z к i. S łu sz n a n a t o m ia s t w y d a j e s i ę c h a r a k t e r y s t y k a n u r t ó w p o ls k ie j m y ś li p o li t y c z n e j p r z e z T. K r o ń s k i e g o w „ P r z e d m o w ie ” d o E . D e m b o w s k i e g o ,
K ilka m y é li o eklektyzm ie, W a r sz a w a 1957, s . V III, a t a k ż e u T . Ł e p k o w s k i e g o , Polska —
narodziny nowoczesnego rfarodu. W a r sz a w a 1967. s . 328.
P O L S K I L IB E R A L IZ M X IX W IE K U
649
szatę, odrzucano, ja k o dem agogiczne, rów n ież te elem en ty , k tó re b y ły typow e dla ówczesnego ko n serw aty zm u , w y n ik a ły z im m a n e n tn ie w ideologii założonej skłon
ności do kom prom isu. Nie o d różniano w ięc lib e ra ln e j frazeologii od w spólnie z lib e
ra liz m e m akcep to w an y ch elem en tó w d o k try n y różniących rzeczyw iście zachow aw czy ew o lu c jo n iz m od rea k cjo n iz m u „rzew uszczyzny” ; o d rzucenie ob u czyn n ik ó w pozosta
w iało w spólne „tra d y cjo n a listy cz n e” ją d ro obu k ie ru n k ó w ” . W yolbrzym ianie de
m agogicznych e lem en tó w d o k try n y „Liberalnego” obozu (z с za r tor y s z czy z n ą n a czele), pro w ad ziło do p rzesad n y ch ocen doszu k u jący ch się w jego polityce n ie ty lk o „ a n ty - n a ro d o w y ch re z u lta tó w ” a le w ręcz „narodow ej z d ra d y ”. M ożna ®ię zgodzić, że in te re s k la so w y „czartoryszczyzny” i „rzew uszczyzny” b y ł podobny (pochodzenie społeczne ideologów o b u g ru p było ta k ie sam e), p ow ażne już je d n a k ró żn ice r y s u ją się w rozu
m ie n iu dróg re a liz a c ji tych in te re só w ; m ożna C z arto ry sk ie m u (i ch y b a w iększości przy w ó d có w k o n se rw aty w n e g o obozu) zarzucać, że z w ła sn e j in ic ja ty w y n i« dążył do r e fo rm społecznych, m ożna z p e rsp e k ty w y czasu d y sk u to w a ć n ad skutecznością p ro w a d zo n e j p o lity k i, n a w e t w skazyw ać, iż przez opór s ta w ia n y d em o k ra to m o bni
żano szan se n a zw ycięstw o — tru d n o negow ać ich p a trio ty z m i chęć w a lk i o n ie p odległy n aro d o w y b y t. W izja przyszłego p a ń s tw a b yła oczyw iście in n a n iż dem o
k r a tó w a le b y ła też ,inna niż R zew uskiego, G rabow skiego czy G urow skiego (po 1834 r.). T en sam z a rz u t .,n aro d o w ej z d ra d y ”, k tó ry k ierow ano w obec „rzew uszczy
z n y ”, w z e sta w ien iu z rzek o m y m i „ lib e ra ła m i” n a su w a znaczne w ątpliw ości.
IV
R ozw ażając proces k sz ta łto w a n ia się lib e ra liz m u polskiego (pojętego zgodnie z u w ag a m i p k t II), w skazać należy n a k ilk a m om entów , k tó re zaw ażyły n a jego specyfice. Ł ączony obiegowo ze w szelkiego ro d z a ju w olnościow ym i h asła m i, zd aw ał się b yć ideologią, k tó re j rozw ój m ógł pom óc w ro zw ią zy w an iu n a jisto tn ie jsz e g o p ro blem u — niezależnego narodow ego b y tu . Z d ru g iej je d n a k stro n y lib e ra ln e h a s ła self-dependence czy self-preference w y d aw ały się niezgodne z ro m an ty czn y m sty lem m y ślen ia, u p a tru ją c y m w o fiam dctw ie i pośw ięceniu w łaściw e cechy p atrio ty c z n e j p ostaw y. M anifestow any w pierw szy m szereg u lib e ra ln y c h zasad in d y w id u a liz m zgodny b y ł w p ra w d zie z p o zostałym i po o k resie „złotej w olności” cecham i szlachec
kiej m entaln o ści, do starczał je d n a k rów nocześnie a rg u m e n tó w a d w e rsa rz o m w sk az u ją cy m n a a n a rch isty cz n e k o n se k w e n cje podobnych p ostaw , k tó re doprow adzone w przeszłości do sk ra jn o ś c i ow ocow ały w obecnej sy tu a c ji n a r o d u 17.
гв S t a n o w is k o t o , z d a je s i ę p o m ij a ć z u p e łn i e f a k t , ż e k o n s e r w a t y z m k s z t a łt o w a ł s i ę w P o l s c e w o p o z y c ji d o „ r z e w u s z c z y z n y ” 1 w k o n f r o n t a c j i z n ią o k r e ś la ł s w o j e s t a n o w is k o w o b e c n a j w a ż n i e j s z y c h s p r a w n a r o d o w y c h 1 s p o łe c z n y c h . R e z y g n o w a ł c z ę s t o n a w e t 'z e t y k i e t k i
„ k o n s e r w a t y w n e j ” b y u n ik n ą ć s k o j a r z e ń z u w a ż a n ą z a „ f a ł s z y w y k o n s e r w a t y z m ” id e o llo g ią o b o z u H. R z e w u s k ie g o , M . G r a b o w s k ie g o , I . H o ło w iń s ik ie g o i in n y c h . S p o r ą d o z ę k r y t y k i w o b e c p o z y c j i k o n s e r w a t y s t ó w m o ż n a z n a le ź ć r ó w n i e ż w p is m a c h s a m e g o R z e w u s k ie g o (р о г . H . R z e w u s k i , W ędrów ki um ysłow e t. I , P e t e r s b u r g 1851, s . 18B; A . Z . H e l c e l , A fo ryzm y o praw
dziw ym i fałszyw ym konserw atyzm ie, [ w : ] Я . L i s i c k i , A . z . Helcel t . II, L w ó w 1882, s . 27—37); t a k ż e L . G ó r s k i , O konserw atorstwie w Polsce, [ w : ] W ybór Pism, P o z n a ń 1853, s . 161—182. P o t . r ó w n ie ż P . P o p i e l , A. Z . H e l c e l , [ w : ] Pisma t . I I , K r a k ó w 1893, s . 172.
K r y t y k ę r z e w u s z c z y z n y z n a j d z ie m y n a ła m a c h „ T r z e c ie g o M a ja ” gdzde w o d r ó ż n ie n iu od
„ w ł a ś c i w e g o s t r o n n ic t w a — r d z e n n e g o ” ( t u r ó w n ie ż n i e c h ę ć d o n a z w y „ k o n s e r w a t y z m ”) w y m ie n i a s i ę „ r z e w u s z c z y z n ę ” j a k o „ s z k o łę k a t o lic k ą lu b u lt r a - k o n s e r w a t y w n ą ” (p o r . n r y z 15 s t y c z n ia 1840 o r a z 30 c z e r w c a 1840). S z e r s z ą a n a l i z ę c a ł e g o p r o b le m u z a w ie r a a r t y k u ł R . L u d w i k o w s k i e g o , H enryk R zew uski — anachroniczny apologeta złotej wolności szlacheckiej,
„ Z e s z y t y N a u k o w e U . J .” , P r a c e P r a w n ic z e 1975, z . 70; w k w e s t i i k o m p r o m is o w e g o c h a r a k te r u k o n s e r w a t y z m u z o b . R . L u d w i k o w s k i , Socjalistyczne niebezpieczeństwo...
27 O c z y w i ś c ie w s p o m n ia n e t e n d e n c j e , s p r z y j a j ą c e lu b p r z e c iw n e r o z w o j o w i lib e r a liz m u w y s t ą p i ł y w r ó ż n y m n a t ę ż e n iu w r ó ż n y c h o k r e s a c h X I X w . N o tu j ę tu j e d y n i e u w a g i, k t ó r e w te j k w e s t i i w y m a g a j ą s z e r s z e g o r o z w in ię c ia .
650 R E T T L U D W IK O W S K I
N iek o rzy stn ie na rozw ój lib e raliz m u w p ły w ała polityczna s y tu a c ja P o lsk i — ab so lu ty sty c zn y m odel rzą d ó w zaborczych, u cisk narodow y. Z w iększenie u d ziału P olak ó w w rz ą d a c h w ydaw ało się w ty c h w a ru n k a c h sp ra w ą zasadniczą, p ro b lem y k o n k u re n c ji klasow ej w e w ładzy polity czn ej (sp rz y ja jąc e tw o rze n iu się w ła sn e j b u r - żu azy jn ej ideologii) czy w ogóle k w estie d em o k ra ty z a c ji w ładzy schodziły n a p la n dalszy. G dy d ziew iętnastow ieczny e u ro p e jsk i lib e ra liz m p olityczny ew oluow ał w k ie ru n k u dem oliberalnego w a ria n tu , ro zw aż ają c n iebezpieczeństw a n ie u ch ro n n ie zw ią
zane z rz ą d a m i dem osu (Tocqueville), z d eterm in o w an iem je d n o stk i o p in ią p u b lic z
ną, lib e ra liz m p o lsk i p ozostał n a p ierw szy m , w ym ien io n y m p rzez J . St. M illa e ta p ie rozw oju — w alk i z ab solutyzm em w ładców p olitycznych 28. Nie o znacza to oczyw iście, by w p o lsk iej m y śli politycznej n ie ro zw in ą ł się n u r t d em o k raty czn y ; b y ł on je d n a k zasadniczo p rze ciw sta w n y sta n o w isk u lib e rałó w , k tó ry c h u w aż ał za g ru p ę niezde
cydow aną, w a h a ją c ą się i o stateczn ie b a rd z ie j sk ło n n ą do ko m p ro m isu z k o n se rw a tyzm em niż re w o lu c y jn ą d e m o k ra c ją 19.
W spółzależność ro zw o ju lib e ra liz m u (ja k z re sztą i k aż d ej ideologii) od o kreślo
nego k lim a tu politycznego w idoczna je s t w filia c ja c h tego n u r tu w P olsce. N a jp e ł
n ie jsz y te o re ty cz n y w y k ła d tej d o k try n y sp o tk a m y u (recypujących z re sztą n ie m a l d o k ła d n ie B. C o n stan ta) przyw ódców se jm o w ej opozycji k alisk ie j B. i W. N iem o- jow skich. K o n sty tu c ja , u w aż an a za je d n ą z n a jb a rd z ie j lib e ra ln y c h n a ś w ie c ie 30, p rze k o n a n ie o lib e ra liz a c ji u s tro ju i sto p n io w e j re a liz a c ji m odelu rzą d ó w k o n sty tu cyjnych, w p ły n ęły n a n ajw yraźniejsze" b o d aj w p olskiej m yśli p o litycznej X IX w.
sfo rm u ło w an ie zasad lib e ra ln e j ideologii i lib e raln e g o p ro g ra m u p o lity c z n e g o 81. J u ż n a p ierw szy m se jm ie b ra c ia N iem ojow scy z a p o w iad a li w a lk ę z k le ry k a liz m e m i ciem n otą, w a lk ę o p o stęp i o św iatę, o k o n sty tu c ję , o p ra w a opozycji se jm o w ej и . Ich apologia w olności w a r ta je st k o n fro n ta c ji z w olnościow ą frazeologią „ lib eralizu jący c h k o n se rw a ty stó w ”. „W olność — n ap isze W incenty N iem ojow ski — je s t n ie ty lk o p r a w em , ale i n iezb ęd n ą p o trze b ą człow ieka, n a jp ie rw sz y m szczęściem i ch w a łą je d y n ą tow arzyskiego p o rz ą d k u — —. W olność n ie pochodzi od n a ro d u , n ie pochodzi od k ró la, nie w y p ły w a z p ra w a politycznego, lecz z p ra w a n a tu ry , alb o ra c z e j z p ra w a boskiego. P ochodzi od Boga sam ego, k tó ry zostaw ił człow ieka w oln ej w o li” ·*. Ja k ż e ż b la d o w y p a d a w obec te j ko n ce p cji ty p o w o k o n se rw a ty w n y w y w ó d P a w ła P o p iela , k tó ry p rze k o n u je , że wolność choć nie je s t dobrem sa m y m w sobie w a r ta je s t ochrony, ja k o „ n a g ro d a c n ó t n aro d o w y ch ”, „ n ie n a nliej je d n a k — doda zanaz — stoi b y t ludzkości, ale n a w ładzy i p r a w ie i d la te g o n a ró d , k tó r y tych dw óch w a ru n k ó w uszan o w ać nie um ie, n ie m a w a ru n k ó w b y t u --- ” Ni e mo j o ws k i m o d p o w iad a ł rec y p o w a n y od C o n sta n ta pog ląd n a pozycję k ró la , z w ie rzch n ik a n e u tra ln e g o i p o średniczącego, w obec któ reg o u p ra w n io n a b y ła w sze lk a k ry ty k a rz ą d u , nie b ę d ą ca
28 J . S t. M i l i , O w o l n o ś c i [ w : ] U t y l l t a r y z m . O w o ln o ś c i , W a r sz a w a 1959, s. 118.
2» P o r . s z e r z e j В . В а с z к o , op . c it ., s . 222 n .
30 J . W y b i c k i , Z b i ó r m y ś l i p o l i t y c z n y c h o r z ą d z i e r e p r e z e n t a c y j n y m c z. I , 1819, s . 21;
p o r . t e ż A . R e m b o w s k i , N a s z e p o g l ą d y p o l i t y c z n e w ISIS r ., [ w : ] P i s m a t. I, K r a k ó w 1901, s. 71, 73 n . J a k z a s a d n ie d o w o d z i H . W i ę c k o w s k a (O p o z y c j a l i b e r a l n a w K r ó l e s t w i e K o n g r e s o w y m 1815—1830, W a r sz a w a 1925, s . 29) p o d o b n e o c e n y m o ż n a s p o t k a ć w w ię k s z o ś c i b r o s z u r p o li t y c z n y c h t e g o c z a s u .
s i N a j w y r a ź n ie j s z e — a ż d o o k r e s u m ię d z y w o j e n n e g o , k ie d y t o w o k ó ł A . K r z y ż a n o w s k ie g o s k u p iła s i ę g r u p a n e o lib e r a łó w z F . Z w e ig i e m , S t . W y r o b is z e m , E . T a y lo r e m . D la w y k ła d u n e o lib e r a ln e j id e o l o g i i n a j i s t o t n i e j s z e z n a c z e n i e m ia ł y t u p r a c e F . Z w e i g a , Z m i e r z c h c z y o d r o d z e n i e l i b e r a l i z m u , L w ó w —W a r sz a w a 1938, o r a z L i b e r a l i z m p o l s k i e j m y ś l i e k o n o m i c z n e j , K r a k ó w 1937.
32 p o j . F . G r z y m a ł a , M y ś li P o l a k a K o n s t y t u c y j n e g o , „ O r z e ł B i a ł y ” t. I, n r 3 z 6 s t y c z n ia 1820; t a k ż e H . W i ę c k o w s k a , P r z e m i a n y m y ś l i p o l i t y c z n e j w K r ó l e s t w i e K o n g r e s o w y m , L w ó w 1930, s. 600 n.
S3 P r z e d m o w a d o p r a c y : O M o n a r c h i i k o n s t y t u c y j n e j i r ę k o j m i a c h p u b l i c z n y c h , W a r
s z a w a 1831, s. 1—2.
31 P . P o p i e 1, A . Z . H e lc e l, [w :] P i s m a t. I. K r a k ó w 1893, s . 174.
P O L S K I L IB E R A L IZ M X IX W IE K U 651
rów nocześnie opozycją w obec tro n u . T w orzyło to szanse n a n e u tra liz a c ję w p ły w u obcego m onarchy, n ad zieje, że sp ra w n a opozycja m oże z czasem p rze k aza ć istotne sfery rz ą d ó w w p ań stw ie w ręc e polskie. O dpow iadała im ró w n ież koncepcja, zgodnie z k tó rą le g ity m a cję do u d z ia łu w e w ład zy p ow inni posiadać p osiadacze ziem scy i p rzem y sło w i, tylk o b ow iem niezależność m a ją tk o w a m ia ła g w a ra n to w a ć w olność opinii. E w e n tu a ln a zm ian a stanow ego k ry te riu m n a b u rż u a z y jn y cenzus, o k tó rą w alczono uporczyw ie n a zachodzie E u ro p y , n ie zd aw ała się zm ien iać w iele w po lsk iej izbie; je j s tr u k tu r a k laso w a n ie uległa za ch w ia n iu — k ry te riu m w łasnościow e n ie m ogło n aru sz y ć w pow ażniejszym sto p n iu szlachecko-ziem iańskiej hegem onii.
T ru d n o n ie dostrzec t u zresztą sp e cy fik i tego polskiego lib e raliz m u ; poglądy recy p o - w a n e przez K aliszan b y ły w e F ra n c ji ideologią dom agającej się w ład z y burżuazja, w Polsce re p re z e n to w a li ją b ogaci ziem ianie N iem ojow scy — lib e ra liz m p rz e p la ta ł się u n ich ze szlacheckim te m p e ra m e n te m , z p rze k o n a n ia m i o w olnościow ych tr a d y cjac h sta n u , k tó ry n ie był n ic k ró lo w i w in ie n „jedno podym ne, w ojnę, a ty tu ł na pozw ie” 35, p rz e p la ta ł się ze 'szlachecką d u m ą i rów nocześnie o b o ję tn o śc ią w kw es
tia c h społecznych, ro zw iązan iem k tó ry c h n ie b y li b ard z iej za in te re so w an i niż k o n serw atyści.
O pozycja se jm o w a o d p o w iad ała im b a rd z ie j niż po w stan ie; w chw ili jego w y
b u ch u za ję li je d n a k w ysokie fu n k c je w e w ładzach pow stańczych, w y stę p o w a li p rz e ciw k a p itu la c ji i ostatecznie w y em ig ro w a li z k r a ju . W p o w sta n iu je d n a k an i na e m ig ra c ji (m im o o ficjaln y c h fun k cji), lib e rało w ie p o zb aw ien i dogodnej p la tfo rm y p olitycznego d ziałan ia, pow ażniejszej ro li n ie odegrali, n ie ro zw in ę li w ła sn e j d o k try ny, za ję li pozycje ch w iejn e, niezdecydow ane, przechodząc n ajcz ęśc iej (jak T eodor M oraw ski) w sz ereg i cziartoryszczyzny.
N a rozw ój o m aw ian ej ideologii n ie w p ły w ał ró w n ież k o rzy stn ie istn ie ją c y na ziem iach polskich u k ła d ó w sił k laso w y ch . L ib e ra liz m b y ł id eologią b u rżu a zji, skiero
w a n ą p rze ciw k rę p u ją c y m je j rozw ój w ięzom tra d y c ji, sta n o w y ch sił społecznych i ab so lu tn e j w ładzy, p o d b u d o w y w ał te o re ty cz n ie w a lk ę te j k la sy o p ra w a i n ie sk rę p o w a n e w a ru n k i bogacenia się o odpow iedni do pozycji ekonom icznej u d ział-w e w ładzy p olity czn ej, ew oluow ał w d em o k ra ty cz n y m a potem socjalnym k ie ru n k u , w ra z z p o ja w ie n ie m śię now ego p ro le ta ria c k ie g o k o n k u re n ta p róbow ał n ow ych fo rm d ialogu z ro z w ija ją c y m i się socjalistycznym i „ ro d z in am i” d o k try n . P rz y zn a ć je d n a k należy, że w iększość z czynników sty m u lu ją cy ch rozw ój lib e ra liz m u n a zachodzie w y stą p iła w P olsce w znacznie słab szy m zak resie.
„Do p ara d o k só w p olskiej h isto rii — p isa ł T. Ł e p k o w s k i — zaliczyć w y p a d n ie f a k t n aro d z in b u rżu a zy jn e g o n a ro d u polskiego b a rd z ie j ja k o tw o ru szlachecko- -chło p sk o -p leb ejsk ieg o niż m ie sz c z a ń sk o -p ro le ta ria c k ie g o --- . M iędzy dw om a spo
łecznym i b ie g u n am i rodzącego się n a ro d u : o b sz arn ictw a i chło p stw a w ik ła się i kłęb i dynam iczny, choć liczebnie m n ie jsz y od kla s ag ra rn y c h , zespół w a rs tw i .klas m ie j
sk ich ” W te j sy tu a cji, w ro d zącej się klasie o b szarn iczo -b u rżu azy jn ej, hegem onia sz lac h ty (posesjonatów ) b y ła n iep o d w ażaln a. W yłaniało tę g ru p ę k ry te riu m m a ją tk o w e, p o zo staw ia jąc e „gołotę” poza je j szeregam i; d odatkow e k ry te riu m u rodzenia k o n sty tu o w a ło je d n a k m ilcząco u z n a n ą elitę, o k re śla ją c ą zarów no ideologię ja k i w y
z n a cz ającą k ie ru n e k p olitycznych d z ia ła ń S7. O d cin a ją c się w y ra źn ie od m ie jsk iej b ie d o ty i p r o le ta r ia tu b u rż u a z ja n ie m a n ife sto w a ła o drębnych, w łasn y ch in te resó w ; p rz e n ik a n ie k a p ita łó w ziem iań sk ich do przem y słu i m ie jsk ich w sferę a g ra rn ą m iało
35 P o r . s t . O r z e c h o w s k i , V . D ia lo g , [w : ] W y b ó r P i s m , W r o c ła w 19T2, s. 384.
зв т . Ł e p k o w s k i , o p . c it ., s. 152; O c z y w iś c ie u k ła d t e n z m ie n ia ł s i ę , p r z e w a g a t o p n ia ła , n ie m n ie j j e s z c z e w s ie d e m d z ie s ią t y c h l a t a c h X I X w . b y ła b a r d z o w y r a ź n a : ta m ż e , s. 146.
37 s ł u s z n i e p o d k r e ś la T . Ł e p k o w s k i (ta m ż e , s . 317), że r ó w n ie ż p o li ty c z n a s y tu a c ja s tw a r z a ła k o r z y s t n e w a r u n k i u t r z y m a n ia t e j h e g e m o n ii ; „ t y lk o b o w ie m k la s a p o s ia d a ją c a , o ś w i e c o n a , a j e d n o c z e ś n ie u ś w ia d o m io n a n a r o d o w o , m o g ła p r o w a d z ić k r a j w p o w s ta ń c z y b ó j ” . W z m a c n ia ło to n ie w ą t p liw ie je j p r e s t iż s p o łe c z n y .
652 /RETT L U D W IK O W S K I
św iadczyć o p o trz e b ie scem en to w an ia tego u k ła d u . N o b ilito w an a liczn ie w 1790 r . u zy sk iw ała dow ód n a lik w id a cję p rze d zia łó w sta n o w y ch ; zró w n a n a w obec p ra w a i p o sia d a ją c a w olność w łasn o ści, za cel s ta r a ń u p a try w a ła zw iększenie sw obód w obrocie gospodarczym — w y su n ięcie ty c h p o stu la tó w w spólnie z o b sz arn ictw e m ro k o w a ło w iększe szanse pow odzenia. Z a in te re so w a n a ró w n ież zy sk am i z p rz e m y słu i h a n d lu sz la c h ta n ie w id ziała w m ieszczań stw ie do statecznie silnego k o n k u re n ta ;
„sten trz e c i” to, ta k d la k o n se rw a ty sty L. G ó rsk ieg o ja k i dla szlacheckiego re w o lu cjo n isty M. M ochnackiego, d ro b n a sz lac h ta (ew en tu aln ie zam ożny chłop) ·*.
W obec p o stę p u ją cej p ro le ta ry z a c ji m iejskiej., b iedoty i pospólstw a, w zm a cn ian e j liczebnie p au p e ry zo w an y m szlachcicem , nie p o sia d a ją c a w łasn ej niezależnej pozycji b u rż u a z ja (często zresztą obcego pochodzenia) zdaje saę być zadow olona z pozycji słabszego p a r tn e ra ; m a ją c n a uw adze stopniow o ro zw iązy w an y pro b lem ag ra rn y , k o rzyści w ta k im u k ła d zie u p a tru je ró w n ież ziem iaństw o. „Co n a zachodzie je s t so c ja lizm , to u n a s w S łow iańszczyźnie je s t k w e stia w ło śc iań sk a” — n ap isze J . G o łu - chow ski **. Zespół zag ad n ień a g ra rn y c h aż do l a t sz eść d z ie sią ty c h 40 sty m u lo w ać b ędzie p o d sta w o w e w ą tk i polem ik m ię d zy p rz e d sta w ic ie la m i w szy stk ich n u rtó w polskiej m y śli społeczno-politycznej. O bóz o b sz arn iczo -b u rżu azy jn y z a ją ł tu zdecy
d ow ane stan o w isk o , a k c e p tu ją c m o d el odgórnych, dobrow olnych (z in ic ja ty w y szlach ty n astę p u ją c y c h ) re fo rm , zap ew n ia ją cy ch zie m ia ń stw u p o k ry cie e w e n tu a ln y c h s tr a t ; m odel re w o lu c ji a g ra rn e j, m ogący otw orzyć drogę zdecydow anym k a p ita listy c z n y m przem ian o m n a w si z o stał odrzucony, p rz e c iw sta w ił się im zarów no k o n se rw aty w n y ja k i lib e ra ln y ideolog, p rze ciw sta w ił się obóz o b szarn icz o -b u rżu a zy jn y — to znow u c h a ra k te ry sty c z n e dla sto su n k ó w polskich tego o k r e s u 41.
P rz ew ag a zachow aw czej ideologii (n asy c an e j ew e n tu aln ie lib e ra ln y m i a k c e n ta mi) w y d a je się w ta k im układ zie zrozum iała. G dzie w obec tego w w a c h la rz u n u rtó w po lsk iej m yśli polity czn ej zn a jd u je się m ie jsc e dla lib e raliz m u ? L ib e ra ln e te n d e n c je (silniejsze lu b słabsze w zależności od sy tu a c ji) e w e n tu a ln ie fra ze o lo g ię lib e ra ln ą dostrzec m ożna, w zbu d zającej n ajw ięc ej k o n tro w e rsji in te rp re ta c y jn y c h , ideologii czartoryszczyzny. T u je d n a k ró w n ież p re p o n d e ra n c ja elem en tó w k o n se rw a ty w n y c h je st znaczna — m n ie j w y ra źn a m oże u A d am a C zarto ry sk ieg o {wiekowego ju ż po p o w sta n iu listo p ad o w y m polityka), k tó ry re p re z e n tu ją c stro n n ic tw o i zre sztą in te re sy P o lak ó w za g ran ic ą, czuł się zobow iązany do s ta ra n n e g o w yw ażenia w szy stk ich w y
pow iedzi i ta k ie j sty liza cji, k tó ra m o g łab y zjed n a ć sp ra w ie polskiej n a jsz e rsz ą p rz y chylność. N a egzagerację lib e ra ln y c h œ c h d o k try n y k się cia A d am a w p ły n ęły ja k się w y d aje , o pinie M. K u k i e ł a, k tó ry g lo ry fik o w a ł go ja k o lib e ra ła i tw ó rcę p ro g ra m u „e u ro p ejsk iej jedności” 42. W obec silnych w szakże trad y c jo n alisty c zn y c h
„Nous n'avons encore chez nous que d eux classes bien distinctes: la Noblesse et les p a y s a n s---” — p is a ł w 1830 r. d o k s . M e t te r n ic h a A n d r z e j Z a m o y s k i (P am iętnik z cza
sów Powstania Listopadowego (1830—1831) Moj e przepraw y, K r a k ó w 1911, s. 112); „---p o ls k ie m ie s z c z a ń s t w o r ó w n ie p o d w z g lę d e m k u lt u r y , ś w i a t ł a , w p ły w u it p . n ie s t a n o w i w y łą c z n e j w P o l s c e k l a s y — a t o d la t e g o , ż e lu d n o ś ć m n ie j s z y c h m ia s t e c z e k p o d w z g lę d e m u s p o s o b ie n ia n ic z y m s i ę o d w ie j s k i e g o lu d u n ie r ó ż n i ---l u d n o ś ć z a ś k il k u m ia s t g ł ó w n y c h --- z u p e łn i e w s i ą k ła i u t o n ę ła w s z la c h c ie ; („ T r z e c i M a j” z 15 m a r c a 1840); S z e r z e j w t e j k w e s t i i : R . W e r f e l , D embowski i Szela, „ T w ó r c z o ś ć ” 1946, n r й; t a k ż e J . S z a c k i , O jczyzna, naród, rewo
lucja, W a r sz a w a 1962, s . 26; R. С z e p u 1 i s , o p . c i t . , s . 100—108.
39 J . G o ł u c h o w s k i , Rozbiór kw estii włościańskiej w Polsce i to Rosji w r. 1850,
P o z n a ń 1851, s. 175.
40 N ie o z n a c z a t o b y n a j m n i e j , ż e c a ła k w e s t i a z o s t a ła o s t a t e c z n ie r o z w ią z a n a p o 1884 r.
« P o r . s z e r z e j S . K i e n i e w i c z , Problem rew olucji agrarnej w Polsce w XVI I I i X I X
w., W a r sz a w a 1955.
42 M. K u k i e ł , Czartoryski and European U nity 1770—1861, P r in c e to n , N e w J e r s e y 1955, n p . s. 159, 319.
43 W a r te r o z w a ż e n ia są u w a g i C z a r t o r y s k ie g o , k t ó r y je s z c z e w 1806 r. p r z e ik o n y w a ł o k o n ie c z n o ś c i „ u t r z y m a n ia s iln e g o i e n e r g i c z n e g o r z ą d u ” : M e m o r ia ł o p o t r z e b ie o d b u d o w a n ia P o l s k i d la u p r z e d z e n ia B o n a p a r te g o (5 g r u d n ia 1806) [ w : ] Pam iętniki ks. A. Czartoryskiego,
K r a k ó w 1905, s. 90. N a e m ig r a c ji p o g lą d y k s ię c i a u l e g ł y p e w n e j e w o lu c j i; n a le ż y j e d n a k p a -
