408 Z A P I S K I
strój p ałacu , a szczeg ó ln ie w sp a n ia ła k o le k c ja obrazów stw orzon a zo sta ła n ie w ą tp li
w ie ze w z g lę d u na o so b iste z a in tereso w a n ia p la sty czn e w ła d cy , z d ru giej jed n ak stro n y b y ła e lem en tem program u p o lity czn eg o O livaresa, g lo ry fik u ją ceg o rząd y F i
lip a IV, a w ię c i jego w łasn e.
W arto te ż p o d k reślić zn a czen ie d okonanej w p ra cy p ełn ej rek o n stru k cji p la sty czn ej p a ła cu w jego p ierw o tn ej fo rm ie. J est ona ty m cen n iejsza , że z sie d e m n a sto w ieczn eg o B u en R etiro z a ch o w a ło się, g łó w n ie ze w z g lę d u na zn iszczen ia z o k resu w o jn y fra n cu sk o -h iszp a ń sk iej z 1809— 1813 r., sto su n k o w o n ie w ie le .
L ek tu rę u ła tw ia ją i u p rzy jem n ia ją lic z n e rep rod u k cje w n ę tr z p a ła c u oraz d zieł sztu k i w n im się znajd u jących .
A. Zb.
B ib lio g ra f ia p i ś m i e n n i c t w a o b lę ż e n ia J a s n e j G ó r y w r o k u 1655 ora z j e j o b r o ń c y o. A u g u s t y n a K o r d e c k i e g o z a la ta 1655— 1975, op ra co w a li H en ry k C z e r w i e ń i J a n u sz Z b u d n i e w e k , A k a d em ia T eo lo g ii K a
to lic k ie j, W arszaw a 1979, s. 208.
Z aw artość tej b ib lio g r a fii ok reśla ty tu ł: w y ją tk ie m jest o d n o to w a n ie — w o d ręb n ym ro zd zia le — k ilk u prac d o ty czą cy ch b itw y jak ą s to c z y ł J erzy L u b om irsk i z w o jsk a m i k r ó le w sk im i pod C zęsto ch o w ą w 1665 r. B ib lio g ra fia re je str u je ponad 2000 p o zy cji d ru k ow an ych : źródła, op racow an ia h istoryczn e, u tw o r y litera ck ie: pro
za to rsk ie i p o ety ck ie, p u b lic y sty k ę , tea tra lia , a ta k że in scen iza cje obrony Ja sn ej G óry, film , p la sty k ę . O d n otow yw an o n ie k ie d y za w a rto ść p o szczeg ó ln y ch p ozycji.
K ażd e teg o rod zaju z e sta w ie n ie jest p om ocn e za in tereso w a n y m . C zasam i dobór p ozycji b y ł n ieco p rzyp ad k ow y: z n iek tó ry ch m ożna b yło zrezygn ow ać. C zy p o trzeb n ie np.: 1. p od aw an o n u m er stro n y z a rty k u łu F. M. S o b ieszcza ń sk ieg o „C zę
sto c h o w a ” zam ieszczon ego w e n c y k lo p e d ii O rgelbranda, n a k tó rej je s t w zm ia n k a o ob ron ie k la szto ru jasn ogórsk iego; 2. u m ieszczon o w b ib lio g r a fii re c e n z ję niżej p o d p isan ego zam ieszczon ą w „M ów ią W i^ki” z d ru giego w y d a n ia „ H isto rii P o ls k i”
H. S a m son ow icza; 3. u w zg lęd n io n o u tw ó r J. P ru tk o w sk ieg o d ru k o w a n y w „ S zp il
k a ch ” w k tó ry m b ram k arz J. T o m a szew sk i p o ró w n a n y jest do o. A u g u sty n a K or
deckiego? W p rasie sp ortow ej — o z n a czn ie w ię k sz y m za sięg u — ta k ich p orów n ań z n a la zło b y się krocie. B ib lio g ra fia n in ie jsz a u zu p słn ia za la ta 1954— 1975 b ib lio g ra fię p otop u za m ieszczo n ą w III to m ie w y d a w n ic tw a „P olsk a w o k r e sie II w o jn y p ó ł
n o c n e j”, o c z y w iśc ie w o d n iesien iu do ob lężen ia Ja sn ej G óry. B ęd zie ona n ie z a stąp ion ą p om ocą raczej n ie dla h isto r y k ó w od tw a rza ją cy ch p rzeszło ść sch y łk u roku 1655 i za jm u ją cy ch się o. K ordeckim , a le p rzed e w sz y stk im dla b a d a czy św ia d o m ości P o la k ó w : h istoryczn ej, r e lig ijn e j, p o lity czn ej.
K sią ż k ę w y d a n o tech n ik ą m a łej p o lig r a fii — p o w iela cz. -
R. K.
S ta n isła w A c h r e m c z y k , R e p r e z e n t a c j a s t a n o w a P r u s K r ó l e w s k ic h w la t a c h 1696— 1772. S k ł a d s p o ł e c z n y i dzia ła ln o ść, O środek B a dań N a u k o w y ch im . W ojciech a K ętrzy ń sk ieg o w O lszty n ie, W y d a w n ic tw o „P o jezierze”, O lszty n 1981, s. 268, tab l.
K sią żk a p rzyn osi źród łow e o p ra co w a n ie d ziejó w p arla m en ta ry zm u P ru s K ró le w sk ic h w X V III w . L iczn e sp ro sto w a n ia i u zu p ełn ien ia d o ty ch cza so w ej litera tu r y
Z A P I S K I 409
p rzed m iotu , a ta k że prac c h a ra k tery zu ją cy ch se jm y i se jm ik i ca łej R zeczy p o sp o lite j, n a jle p ie j d ow od zą lu k i w b ad an iach , któ rą praca ta za p ełn ia . R ozp raw ę oparto przede w sz y stk ie m na m a teria ła ch z W A P w B y d g o szczy , G d ań sk u i T oru
niu, a tak że z A rch iw u m D ie c e z ji W arm iń sk iej w O lsztyn ie, A G A D oraz z g łó w n y ch ręk o p iśm ien n y ch zb io ró w b ib lio teczn y ch . S ta ra n n ie zebrana b ib lio g ra fia źró
d eł dru k o w a n y ch i op racow ań dow od zi so lid n eg o w a r sz ta tu au tora, zaś w y ra źn e w y o d ręb n ien ie geo g ra ficzn e i p r a w n o -u str o jo w e zak resu badań p o zw o liło na p o szerzen ie k w estio n a riu sza p ytań w sto su n k u do w ie lu in n y ch p rac om a w ia ją cy ch d zieje p o szczeg ó ln y ch sejm ik ó w .
R ozd ział p ie r w sz y p rzy n o si o m ó w ie n ie zarów n o zasad, jak i p ra k ty k i fu n k c jo n o w a n ia s e jm ik ó w P rus K ró lew sk ich . P rzed sta w io n e z o sta ły term in y , m iejsco w o śc i i organ izacja se jm ik ó w p o w ia to w y c h i w o jew ó d zk ich , tryb ic h zw o ły w a n ia , p rzy czy n y zry w a n ia zja zd ó w i p ró b y zap o b ieg a n ia ta k iej p rak tyce. Osobno, choć w e d łu g pod ob n ego k w estio n a riu sza , sch a ra k tery zo w a n o se jm ik i g e n era ln e dodając o m ó w ie n ie k o n fed era cji pru sk ich , r y w a liz a c ji o fu n k c je m a r sz a łk o w sk ie oraz a n a liz ę fu n k c ji lim ity g en era łu p ru sk iego. R ozd ział z am yk a p rezen ta cja se jm ik ó w d ep u tack ich , gosp od arsk ich i e lek cy jn y ch .
S k ła d sejm ik u g en era ln eg o jest p rzed m iotem za in tereso w a n ia d ru giego ro z
d zia łu książk i. P o w y lic z e n iu u rzęd ó w P rus K r ó lew sk ich i o m ó w ien iu ich k o m p eten cji, h iera rc h ii fo rm a ln ej i p restiżu , autor p rzed sta w ia za sa d y p raw n e n o m i
n o w a n ia na u rzęd y , p r a k ty k ę ich sto so w a n ia w P ru sach K r ó lew sk ich oraz p rzeb ieg k a rier sen a to rsk ich i k ró lew sk ą p o lity k ę n om in acyjn ą.
R ozszerzen ie p ro b lem a ty k i ś c iśle h isto ry czn o -p ra w n ej o k w e stie sp ołeczn e n a le ż y p o w ita ć z za d o w o len iem , choć n ie k ie d y p o szczeg ó ln e z a g a d n ien ia w y d a ją się n ie dość zin terp retow an e. T ak np. au tor za u w a ża z w ią zek m ięd zy p osiad an iem sta r o stw i k rzeseł sen a to rsk ich , lecz n ie zad aje pytan ia o k o lejn o ść sięg a n ia po te e le m e n ty a w a n su (s. 110— 111). C zyn i to n a to m ia st w p ra cy p o św ięco n ej m a g n a - te r ii doby sa sk iej T eresa Z i e l i ń s k a , której książk a — jak s ię w y d a je — n ie dość sta ra n n ie została w y k o r z y sta n a przez au tora jako p o d sta w a p o ró w n a ń przy w n io sk a c h d otyczących k a rier sen a to rsk ich . N a dobre w y sz ło b y b o w ie m p racy p o r ó w n a n ie w n io sk ó w n ie ty lk o z op ra co w a n ia m i d otyczącym i se jm ik ó w in n y ch w o je w ó d z tw i z iem (co au tor su m ie n n ie robi), le c z ró w n ież — g d y to m o ż liw e — z w y n ik a m i b ad ań p o św ię c o n y c h c a łej K oronie. In teresu ją ce b y ło b y np. stw ie r d z e n ie, cz y w sto su n k u do re sz ty ziem koron n ych sto p ień k o n cen tra cji u rzęd ów sen a to rsk ich w p o szczeg ó ln y ch ro d a ch b y ł w y ż sz y w P ru sa ch K ró lew sk ich , czy n iższy (s. 109)?
R ozdział ten zam yk a w n ik liw a p rezen ta cja ro li w ie lk ic h m ia st w życiu s e j
m ik o w y m P ru s K ró lew sk ich , a ta k że om ó w ien ie g łó w n y c h p ro b lem ó w stosu n k u m a ły ch m ia st do sejm ik u gen era ln eg o .
W rozd ziale n a stęp n y m p rzed m io tem a n a liz y jest zb iorow ość p o słó w na sejm y z P ru s K rólew sk ich . A utor p rzed sta w ia ob ow iązu jące n orm y p ra w n e w yb orów , k o n fro n tu je je z p ra k ty k ą cza só w sa sk ich , om aw ia p o d zia ły p o lity c z n e w śród p o słó w , ich liczb ę przez d łu g i czas n ic z y m n ie ogran iczon ą (do 1764 r., stan u tego z r e g u ły n ie p o tra fili jed n a k p o lity c z n ie w y k o rzy sta ć), b y przejść do p rezen tacji u d zia łu szla ch ty p ru sk iej w elek cja ch . Z k o lei ch a ra k tery zu je t ę zb iorow ość pod w z g lę d e m p rzy n a leżn o ści rod ow ej, c z ę sto tliw o ś c i p o sło w a n ia , stru k tu ry m a ją tk o w ej, p ia sto w a n y ch u rzęd ów i w y k szta łcen ia .
R ozd ział czw a rty p o św ię c o n y zo sta ł p rezen ta cji d ep u ta tó w i k o m isa rzy do tr y b u n a łó w koronnych. T u ró w n ie ż om ów ion o in n e p o se lstw a w y s y ła n e przez sta n y — do k ró ló w , p ry m a só w i d ow ód ców w o jsk o w y ch .
O statn ią część p racy S ta n isła w A c h r e m c z y k p rzezn a czy ł n a sk o n fro n to w a n ie z a w a rto ści in stru k cji se jm ik o w y c h z w y p o w ie d z ia m i p o słó w n a sesja ch p ar
410 Z A P I S K I
la m en tu i z zach od zącym i w sp ó łc z e śn ie w R zeczy p o sp o litej w y d a rzen ia m i. Po p r z e d sta w ie n iu try b u p o w sta w a n ia in stru k cji i sch a ra k tery zo w a n iu ich jak o w y n ik u k om p rom isu m ięd zy ściera ją cy m i się sta n o w isk a m i p o szczeg ó ln y ch s i ł i u g ru p ow ań sejm ik o w y ch , autor p rzech od zi do a n a liz y ich treści w ty c h sp ra w a ch , które p r z e w ija ły s ię w e w sz y stk ic h in stru k cja ch . O bok p o lity k i zagran iczn ej b y ły to sp ra w y w y z n a n io w e , są d o w n ictw o , sk a rb o w o ść, cła i p rob lem y m on etarn e. N a z a k o ń czen ie om ó w io n a została p o sta w a i sp osob y u d zia łu p o słó w p ru sk ich w s e j m ach.
K siążk a zo sta ła sta ra n n ie (jak na d zisiejsze w aru n k i) w y d a n a . W yp osażon o ją w in d ek s osób i n iem ieck o ję zy czn e streszczen ie. N ie k ie d y sz w a n k o w a ła jed n a k k orek ta. P ra cę tę, w czy ta n iu n ieco n u żącą, n a leży ze w z g lę d ó w m a teria ło w y ch p o lecić w s z y stk im h isto ry k o m X V III w .
Ł. K.
Ś w i a t p o p r a w i a ć — z u c h w a l e rz e m io s ło . A n to l o g ia p o e z j i p o ls k ie g o O ś w ie c e n ia , op ra co w a li T eresa K o s t k i e w i c z o w a i Z b ig n iew G o - l i ń s k i , P a ń stw o w y In s ty tu t W yd aw n iczy, W arszaw a 1981, s. 592, X X IV ilu str. kolor., 51 ilu str. b ia ło -cza rn y ch .
T y tu ł w sk a z u je na jed n ą z g łó w n y c h cech p o ezji o św iecen io w ej: z w ią z e k z w y d a rzen ia m i a k tu a ln y m i, tr a k to w a n ie tw ó rczo ści jako słu żb y sp o łeczn ej, a m b icję k sz ta łto w a n ia op in ii p u b liczn ej. W szy stk o to zn a la zło sw o je m ie jsc e w w y d a n y m o b ecn ie w y b o rze, n ie p om in ięto jed n a k i nu rtu m o ra listy czn o -o b y cza jo w eg o , sa ty r y czy liry k i: zam iarem a u to ró w o p ra co w a n ia b y ło p r z e d sta w ie n ie p o ezji O św ie cen ia w c a ły m jej b ogactw ie. C h ro n o lo g iczn y u k ład a n to lo g ii op arty jest na d w óch zasadach: m o m en cie d ebiutu i o k resie n a jw ię k sz e j a k ty w n o śc i p o ety ck iej; p ozw ala to — ja k p o d k reśla T eresa K o s t k i e w i c z o w a w sy n te ty c z n y m w stę p ie , po
św ię c o n y m zarów n o te m a ty c e i form ie u tw o ró w , jak ob razow i śro d o w isk a li t e ra ck ieg o — na uk azan ie k ieru n k ó w przem ian: od E lżb iety D ru żb ack iej do K ajetan a K oźm iana i S ta n isła w a Starzyń sk iego.
W yd aw ać b y się m ogło, że p o ezja te j ep o k i je s t dobrze zn an a, lecz au to rzy w y b o ru rozp raszają to złu d zen ie: k ilk a w y d a ń p o e tó w w y ższeg o lo tu to n ie m a l w sz y stk o c z y m d y sp o n o w a ł dotąd c z y te ln ik . Stąd te ż zn a czen ie tej a n to lo g ii, st a rają cej s ię obok piór p ierw szo rzęd n y ch u m ieścić p o etó w często m iern y ch , lecz ty p o w y ch dla sw eg o czasu, a d alej jeszcze p o ezję a n on im ow ą. W yd an ie w ię k sz o ś c i u tw o r ó w op arte jest na zazw yczaj bardzo rzad k ich już p ierw o d ru k a ch , sporej części zaś na ręk o p isa ch (m.in. F ra n ciszk i U r sz u li R a d ziw iłło w ej, S ta n isła w a K o stk i P o to ck ieg o , K o łłą ta ja , M arii W irtem b ersk iej). W iersze opatrzone są k o m en ta rzem e d y to rsk im i p rzyp isam i; k oń czy p racę sło w n ik n a z w m ito lo g iczn y ch (rzecz n ie bez zn a czen ia w dobie u p ad k u w y k sz ta łc e n ia k lasyczn ego), a lfa b e ty c z n y sp is au torów i w ie r sz y oraz sp is ilu stra cji.
N a w ią zu ją c do ty c h ostatn ich : k siążk a w y d a n a zo sta ła z w y ją tk o w ą sta r a n nością, zarów n o co do g ra ficzn eg o u k ła d u te k stó w , jak i w ła śn ie ilu stra cji. P ełn ią on e r o lę p o n iek ą d sam od zieln ą, a jed n o cześn ie g łęb o k o zw ią za n ą z p oezją, choć n ie w se n s ie d osłow p ym ; d zięk i ic h u m iejętn em u d oborow i c z y te ln ik m oże ob co
w a ć z ó w czesn y m m a la rstw em , ry su n k iem , arch itek tu rą , rzem iosłem ; m oże ogląd ać p ejzaże p a r k ó w i m ie jsk ie sc e n y ro d zajow e. Z teg o p u n k tu w id z e n ia jest to n ie ty lk o a n to lo g ia poezji, lecz r ó w n ie ż u d an a p róba z b liżen ia w sp ó łc z e sn e m u o d b iorcy sty lu życia e p o k i i jej sk ło n n o ści estety czn y ch .
