Alienacje dóbr królewskich w latach 1578-1668

KRZYSZTOF CHŁAPOWSKI

Alienacje dóbr królewskich w latach 1578— 1668*

Przedm iotem rozważań są dwa typy alienacji dóbr ziemskich domeny monarszej — darow izny i nadania lenne. Darowizna równoznaczna z prze­

niesieniem ty tu łu własności, oznaczała nieodw racalne wyłączenie z zasobu dóbr królewskich. N adanie w lenno różniło się od darowizny tym , że było połączone z długotrw ałym użytkowaniem dóbr przenoszonym na potom­

ków w linii m ęskiej, bez przekazywania jednak ty tu łu własności. Dzie­

lenie, zamienianie, zastawianie lub czasowe przekazywanie lenna osobie trzeciej mogło nastąpić jedynie za zgodą króla. P raw a takiej osoby trw ały tylko do czasu wygaśnięcia męskiego potom stwa osoby przekazującej 1.

Zasady tej przestrzegano w interesującym nas okresie 2.

K onstytucja 1565 r. stw ierdzała: „S tatu t A leksandra o dobrach stolice naszej królew skiej deklarując zwalamy [zezwalamy], aby dziedzictwa [da­

rowizny] an i lenna wieczne nie były nigdy daw ane” 3. Chodziło o ściślej­

szą interpretację statu tu króla A leksandra z 1504 r. „De modo bonorum regalium inscribendorum ” zakazującego alienacji i zastawów dóbr kró­

lewskich 4.

Darowizny i nadania lenne dokonane po 1504 r. (głównie w latach 1548

— 1561) zostały anulow ane w trakcie reform egzekucyjnych przez sejm 1562/63 r. 5, a konstytucja 1565 r. m iała dzięki swej jednoznacznej r e ­ dakcji ostatecznie położyć kres um niejszaniu zasobu dóbr królewskich.

Właściwą podstawą iprawną nadania była odtąd konstytucja sejmowa, zaś wpis m etryczny m iał jedynie znaczenie porządkujące. Sejm jako prawo- twórca mógł uczynić odstępstwo od przyjętej zasady w konkretnych i uza­

sadnionych w ypadkach, ale zasada weszła n a trw ałe do kanonu praw Rze­

czypospolitej .

* U w agi poniższe, zebrane na m arginesie obszerniejszej pracy o dobrach za­

staw ionych w latach 1563—1668, zreferowałem na zebraniu Pracowni Polski N ow o­

żytnej Instytutu Historii PA N dnia 21 grudnia 1977 r. Osobom, które zechciały w ziąć udział w dyskusji nad referatem , dziękuję za cenne uwagi i sooetrzeienia.

1 A. P r o c h a s k a , Lerma i m ań stw a na R usi i na Podolu, RAU w hf t. XLII, Kraków 1902; I. B a r a n o w s k i , Nadania iure feu di w n o w o żytn ej Polsce, „Themis Polska”, seria 2, t. II; P. D ą b k o w s k i , P raw o p ry w a tn e polskie t. I, L w ów 1910, s. 31 n. i it. II, Lwófw 1911, s. 119— 121, 245—247; S. R u s s o c k i , Form y w ładania ziem ią w pra/wie ziem sk im M azow sza (koniec XIV — połow a X V I w ieku ), W arsza­

wa 1961, s. 66—75, 207—209.

2 Natom iast liczba nadań lennych dóbr królew skich sprzed 1504 r. jest n iezna­

na. Dotychczasowa Jiitera/tura (A. P r o c h a s k a , I. B a r a n o w s k i , J. D e r e - s i e w i c z , A. W y c z a ń s k i , A. S u с h e n i - G r a b o w s k a, J. L u c i ή s k i ) po­

daje jedynie przykłady takich rnadań. Osobną k w estią, czekającą również na w y ­ jaśnienie jest stw ierdzen ie jaka część -tych dóbr kied ykolw iek wróciła do króla i skarbu.

* VL t. II, f. 681.

4 VL t. I, f. 136.

5 VL It. H, f. 612.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1979, Z E S Z . 4

648 K R Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

Ustawodawstwo sejmów z lat 1562— 1569, odnoszące się do dóbr Rze­

czypospolitej, nie obowiązywało na terenach, które zostały inkorporow a- ne do K orony w 1569 r. W tekstach aktów inkorporacyjnych zostało to zastrzeżone. Niejednoznaczność sform ułow ań użytych w ty ch aktach nie pozwala ponadto stw ierdzić z całą pewnością, w jakim stopniu panujący miał być praktycznie skrępow any co do rozdaw nictw a królewszczyzn na tych obszarach n a przyszłość. Poprzednio w tych kw estiach obowiązywał na nich s ta tu t litewski, prawo lokalne, a obecnie wkraczało praw o pol­

skie e.

Rozdawnictwo dóbr Rzeczypospolitej na tych terenach ma więc b a r­

dziej złożony ch arak ter niż n a daw nych obszarach K orony i dlatego roz­

ważania niniejsze ograniczone zostały do tery to riu m państwowego w gra­

nicach sprzed 1569 r. oraz dla Podlasia ściślej związanego z K o ro n ą 7.

Donacje obejm ujące darow izny i lenna m ogły dotyczyć dóbr: a) pozo­

stających w dyspozycji sk arbu bez żadnych obciążeń; b) zastawionych bądź obciążonych z ty tu łu zadłużeń skarbow ych; c) odzyskanych przez skarb po wygaśnięciu lenna; d) części dóbr będących przedm iotem nie- równoważnych zamian; e) uzyskanych z k aduka i konfiskaty. Dobra obu ostatnich kategorii k ró l m iał praw o rozdawać we w łasnym zakresie, nie włączając ich do domeny ziemskiej Rzeczypospolitej (konstytucja z lat 1562/63 i 1565). Rozdawnictwo to pomijamy, gdyż stanow i osobne zagad­

nienie praw ne 8. Darowizny i nadania lenne przedstaw ia poniższa tabela (możliwości ujaw nienia nieznanych darow izn n ie można wyeliminować).

Dane tabeli pochodzą z wpisu do M etryki lub z konstytucji sejmowej.

Jedynie dane w rubryce „wielkość” zostały zaczerpnięte z innych źródeł, jeśli a k t darow izny nie w ym ieniał szczegółowo osad nią objętych. Źród­

łam i tym i były: lu stracja z 1569 r. (Zamech, Szaraw ka i Lubomi), lu stra ­ cja z 1616 r. (Tykocin), reje str poborowy z 1589 r. (Horożana, Krzeszów) ·.

Należałoby właściwie podać liczbę osad w poszczególnych ten utach w ed­

ług stanu n a rok, w który m uczyniona została darowizna i to n a pod­

staw ie jednego ty p u źródła. Je st to jednak niemożliwe. Liczba osad w cho­

dzących w skład starostw , zwłaszcza n a ziem iach ruskich, nie była wiel­

kością stałą, co powodowało kontrow ersje, które osady obejm uje nada­

nie. Tak było w w ypadku starositwa barskiego, o czym poniżej.

• VL it. II, f. 747—748 (Podlasie), i. 755 (Wołyń i w oj. bracławskie), i. 762 (woj.

kijowskie). Przykładem praw a lokalnego m oże Ibyć konstytucja „Danina pustyń za Białą Cerkwią leżących z roku 1590” (VL t. II, f. 1345), na mocy której król zyski­

w ał swobodę alienacji dóbr leżących „za B iałą Cerkwiią”, cz y li w e w schodniej części województwa kijow skiego. Por. też sprawy rozdawnictwa na Ukrainie niżej i przyp.

73.

7 Takie ograniczenie terytorialne ma tak że w alor praktyczny, gdyż um ożliwia konfrontację uzyskanych w yników liczbow ych z d anym i dotyczącym i darowizn i lenn za czasów Zygmunta S tarego ł Zygmunta Augusta. Rozm iary, gen ezę i znaczenie rozdaw nictw a za ich panow ania przedstaw iają prace A. W y c z a ń s k i e g o (R oz­

d aw n ictw o dó b r królewskich, za Z ygm un ta I, PH t. XLIV, z. 3, 1953, s. 292—308) i A. S u c h e n i - G r a b o ^ y s k i e j (M onarchia d w u ostatnich Jagiellonów a ruch egzeku cyjn y, cz. I: G en eza egzeku cji dóbr, W rocław 1974, s. 100—114).

8 VL t. II, f. 622 („Dobra na króla IMci przypadające”), i . 681 („Statut A leksan­

drów”). Por. też K. G o ź d ź - f l o s z i k o w s k d , R ozdaw n ictw o skon fiskow an ych dóbr ziem skich w p ra w ie p o lsk im X V —X V I w iek u , W rocław 1974.

» AGAD, A SK dz. L. XVIII, n r 45, f. 29—41v (Lubomi), 136v—.145 (Szarawka), 368—374 (Zamech) oraz A SK dz. X L V I,,n r 149, f. 99— 1.17 (Tykocin); P olska X V I W.

pod w zględem geograficzn ym i sta ty sty c z n y m t. VII, cz. I—II, W arszawa 1903, s.

24 i 222 (Krzeszów), s. 66 i 223 (Horożana).

Darowizny i nadania lenne w Koronie w latach1578—1668Tabela

A L I E N A C J E D Û B R K R Ó L E W S K IC H

CdС a* o

» -OO

«лС X)J3 X>cd O

' i' ГЧ à 1

M Ö

^2 cd

g E -Û ^o I

6 Mg ü .0 o>

cd

>»

ОH

■§ N M с cd cd

>

R

8

Γ*Ί I

»-H --Î <N _M

g

О CU

w

C/5

ε

£

4©ON

00 «

X) 3 X ^ CU

J Ξ

* "ί СЛ J

< >

O N С Ό •'ł' s :§ 40

<4 40 (N l/“j 40 Tf n- 5 ел

i

-

ηm

«O «o t" 40

««■Î V

m

‘ (4_* tH <4^ 4pJ V~) »o (

m

> > > > > >

_(Λ

Jg

>

P*

)— t

•*J *-* Ч -* -*-* cd N

^*■*

hJ J -1 J J

^h

J -J

> > > > > > > ai >

a:

OO 40cn 40 чО m r^40 co 40

<Q O<

o>

<N

»

C

/3

^»r»

- . - « i o\

© «<4 c J

>

£o

a M a? o

s я

* s M(Л

i N

ecd

•л

«л£ W

£

cd

«

cd

ю£

<e

·—

S ·*

cd и

*ä> 'o'

« s

cd

С

ю£ 3•a

£о лυ

£

cd

й S

cd u

£ S

* SΌ

M O

£ Ü О S

£ °

•N С

2" S

*i5 cd

о_{υ с}

й с -2 д

Ο ‘υ

й ä s s

с ε _ JS з S .а м

S .ϋ e Ö _J4

с * в 'Ы rt Λ JA N

О j j f

й ^л ä s

£ ? s

cd

*

-* £ .У О с .с

О *3

■* §со ^° Он

‘О£

*3

N C d

rt δ M PU

&

и

*

О

о.

cd N cd

С

S оα с

cd

1 1

■G £

·* 2

£

*о

■j? IS

p* У 5

>v j£

n cd a о W3

cd

& >·

&« ^ 'S .2

>2? M

?P >» с JS В § о Ö s

^ n M Λ г-О

^ g g ·§

^ iS

о О -S .

*e ^ î s ' i l

• G *3

•fa

V £

£ *<3 cd .2 N

z - a

>> *C Ui (h

üN

r . ,— , ed N υ «t;

^ S ^<ü fî

О

с 1Л

о

яо j*

<л s*

£ *

О 2

ε ε о so

•в .S Tt 1“t

ё

.Й'{Λ гч

.-. .й

'и '53

£ ?

00 гч

'W5 О о О ‘СЯ О

(A• й t/) • й

$ # ί ί i ï ί *

m VH m ON Г*“) «Λ 0 0 <Ν

< s <Ν —i

ε ε ε ε

ł-H T f »-и ιρΗ

В

.2

•й с

cd cd

_'Ό

cd cd

cd cd

С G

N N

'5 >о о_{u. u.}

cd cd

•Ο Ό

Ό 1 ο

« ВБ"

.2 « ε 1

•8 -ο

N C d

Jb c

CU

.й'S2

■S .s

•n ^ О 3Û. Ьи

cd cd cd cd cd cd cd cd cd cd cd cd ed cd cd cd cd

С С С с с С

^С

с С С С С С С С С с

N N N N N N N N N N N N N N N N N

'S *5 ‘S *5 ‘S

'%

* ’S

^{% '% %}

‘S *5 о о

^'%

‘5 О о cd cd u u cd ъ- О о о cd cd l~t Ьн О О cd cd «X w cd Ui О О о О О О u> Ix u< 1ч 1н cd cd cd cd cd u 1ч о о д g О cd cd с с cd к4 cd >ч о Ό Ό тэ Ό Ό *тэ

Ό

Ό Ό TJ Ό Ό Ό Ό •о 4)

X)

Ό

.32'ύά S>

•2 S *3

a l l

I S ’S ä ^ α

Ό

ο

Οα υ

*•2 i

.8 I

I I 2 ś I

1 1 и a I

•s .2О ^

Т (Л

* ь 2(АV ΌО

Оа

а> о £ 2 ^

а>

.2 2

^ о «> а>

^ ·* N 3 ^

3 5 5 ri j«! ε с о.j о

й ^

^ ’£

.Й .й .8 -я 8

“ “ « η ^ з з э S S (н ь и Û< Q.

^ £ cd cd £ W ’S

^ ю й ε

£ n ε о

л Я л ·* ^- g 8 N g .8 !

N Λ U

a

Λ

w ä и Д и

cd 8 * о 8 £ 4$

? N cd 4>

_‘с,

о о N

_V)

3 S

р С/5 3 сл

^о

Он С cd cd

« rt

cd

û

O O O O r·« O O

•n y>

О 00 m C\ ON Ή ΙΛ Г) VO

(N

_VO

»-< <N Tt «П

40 ^O

^{Tf 00»Ο ι/Ί}

40 40

Λ M

cd

И з

ls с g

,ίΛ О P

о

О cd Q, . .

ü ^{M и}

S cd cd

Z e n

cd

§ &■§

,S ü о a g j i о Ö

- I -5 Я i ^ «i

s Λ о в >*

»J ώ »*J w H

O O 00 00 os

o\

»n «n «о »n «о

40 40 ^O 40 40

O' Os On н т·—

Ό Ό «О 40 40 40 40 40 40 40

£

•1 *С < 3

Я 3

л ft- Razemlim. 155 wsi miasto LR»Lustraqawojewództwa ruskiego1661—1665

650 K R Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

D la okresu 1573— 1668 nie obserwujemy szerszego procesu rozdaw­

nictwa dóbr, lecz rejestrujem y konkretne nadania, które w większości w ynikają z pobudek dyktowanych racją stanu lub polityką monarchii.

W pojedyńczych wypadkach geneza nadań tkw i w czasach dawniejszych.

Celem nadań lennych dokonywanych przez Zygm unta Starego na zie­

miach ruskich było m .in. zasiedlenie pustek osadniczych na pograniczu wschodnim. W iele z tych nadań miało pozory zastawów dzięki drobnym zapisom dokonywanym na nadawanych dobrach10. W innych wypadkach król darowywał część zastawionych dóbr, aby w ten sposób -uzyskać umo­

rzenie dawnych zapisów u . Zygm unt August traktował darowizny i na­

dania w lenno przede wszystkim jako sposób uposażenia wynoszonych przez się dostojników, tak, by ich pozycje m ajątkow e odpowiadały pozy­

cjom politycznym, w ynikającym z pełnienia najwyższych urzędów pań­

stwowych. Tą drogą król zyskiwał oparcie polityczne w nowokreowanej elicie 12. Darowizny stanowiły skądinąd źródło dochodu dla szkatuły króla były też bowiem niejednokrotnie udzielane odpłatnie 1S.

Szerokie rozdawnictwo dóbr królewskich w latach 1548— 1562 pod­

cięło trw ały stan posiadania państwa

1

wywołało sprzeciw opinii szla­

checkiej, przyczyniając się pośrednio do realizacji reform egzekucyjnych.

Natomiast darowizny okresu 1562— 1667 dokonywane były przez sejm sporadycznie w im ię racji szczególnych, akceptowanych przez wszystkie trzy sejmujące stany. Inne niż ipoprzednio funkcje społeczne darowizn i nadań w lenno oraz fakt, że sejm stał się prawnym dysponentem dóbr Rzeczypospolitej szafowanych w ten sposób (nadania czasowe, dożywo­

cia i cesje pozostawały przy królu), spowodowały wydatne ograniczenia zasięgu rozpatrywanego rozdawnictwa. Ogółem w latach od 1578 do 1668, darowizny objęły na obszarach Korony, w granicach sprzed 1569 r. i na Podlasiu, 10 m iast i 147 wsi, a nadania w lenno 1 m iasto i 8 wsi M. W e­

dług A. W y c z a ń s k i e g o , Zygm unt Stary darował w ciągu 41 lat rządów ogółem 5 miast, 98 wsi i 1 zameczek, zaś Zygm unt August, we­

dług A. S u c h e n i - G r a b o w s k i e j , w ciągu lat zaledwie trzynastu rozdał 17 miast i 246 wsi oraz nadał w lenno 14 miast i 209 w s ils. Poli­

tyczne i społeczne funkcje darowizn m iały też w pływ na ich terytorialne rozłożenie. Darowizny, zwłaszcza za Jana Kazim ierza, koncentrowały się na ziemiach ruskich.

Teksty konstytucji sejmowych oraz arengi wpisów do M etryki zawie­

rają oficjalne uzasadnienia dokonanej donacji, natomiast racje politycz­

ne stają się lepiej czytelne, gdy weźmie się pod uwagę, kto i w jakich okolicznościach politycznych został obdarowany. Zasługi obdarowanego, wymienione w arendze wpisu, mogły być wyolbrzymione lu b co n a j­

10 A. W y c z a ń s k i , o,p. cit., s. 289—290; A. S u с h e n i-G r a b o w s к а, ор. ей·, s. 104.

11 A. S u c h e i n i - G r a b o w s k a , O dbudow a d o m en y k ró le w sk ie j w Polsce 1504-■

1548, Wrocław 1967, s. 73; t a ż , M onarchia, s. 110.

12 A. S u c h e i n i - G r a b o w s k a , Badania nad elitą w ła d zy w latach 1551—1562, [w :]S połeczeństw o staropolskie t. I, Warszawa 1976, s . 57, 65, 78—79, 113—-114.

13 A. S u с h e n i-G r a b o w s к a, M onarchia, s. 108—110.

14 Stanow iło t o zaledw ie 4°/o dóbr królew skich, przyjm ując ich liczbę według A. S u c h e n i - G r a b o w s k i e j i A. W y c z a ń s k i e g o (Les révisions d es biens fonciers appartenan t au dom aine d e la Couronne en Pologne au cours des X V I—

X V II siècles. Là source e t son edition, „Studia H istoricae Oeconomice” t. VII, 1972,

s. 84—85). ,r

15 A. W y c z a ń s k i , R ozdaw nictw o] s. 299 п.; A. S u с h e n i-G r a b o w s к а , M onarchia, s. 103 п.

A L I E N A C J E D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 651

mniej stereotypowe, lecz te, które wspom niane zostały w konstytucji se j­

mowej m usiały być rzeczywiste i przekonyw ające dla posłów. Niektóre sejm iki protestow ały przeciw darowiznom i lennom w ogóle, jako n a ru ­ szającym prawo, czasem występow ały też przeciw konkretnym donacjom, zwłaszcza w czasach Jana Kazimierza. P ro testy te w ynikały często z nie­

zrozumienia celów politycznych, do realizacji których m iały się nada­

nia przyczynić (np. donacje wieczyste na rzecz Wyhowskiego i starszyzny kozackiej). Sejm iki w yolbrzym iały zjawisko alienacji; ich stosunek do tego zjawiska będzie omówiony poniżej. Powróćmy do spraw y interesu­

jących nas donacji, dokonując ich przeglądu w porządku chronologicz- nym.

Z 1578 r. pochodzi darowizna Szarawki. Powody jej uznania przez sejm zostały obszernie przedstawione w arendze wpisu do M etryki, stw ier­

dzającej, że w czasie egzekucji dóbr unieważniono darowiznę dokonaną w 1550 r. na rzecz B ernarda Pretw icza, starosty trembowelskiego i że jego sy n Jak u b posiada tę te n u tę jako dożywocie 16. N astępnie przedsta­

wiono wielkie zasługi wojskowe ta k B ernarda Pretw icza, jak i jego syna Jakuba, związane z obroną pogranicza przed T a ta ra m i17. Na liście świad­

ków w idnieją nazw iska 63 osób — senatorów , m inistrów , urzędników kancelarii królew skiej. Zaznaczono, że świadkam i są też posłowie ziemscy i wszyscy in ni obecni na sejmie. Obszerne listy świadków pow tarzały się przy następnych darowiznach. Druga większa darowizna z tego o k re­

su: starostw krzeszowskiego i zamechskiego na rzecz Jana Zamoyskiego, była jego w ynagrodzeniem za przeforsowanie elekcji Zygm unta III i zwy­

cięstwo pod Byczyną 18. Należy dodać, że starostw o zamechskie było nie zastawione, a zatem lustrow ane w 1565 i 1569 r., natom iast starostwo krzeszowskie, obejm ujące nowolokowane m iasto Tarnogród i 8 wsi, było zastawione w starej sum ie (pożyczka na w ojnę pruską w roku 1520 19).

N adanie lenne m iasta Serokomli i czterech wsi na rzecz M ikołaja Firleja, wojewody krakowskiego, pochodziło z poprzednio wygasłego len­

na, które w 1498 r. otrzym ał M arcin Wrocimowski, obejm ującego wieś Chordziedzę, na której gruntach w pierwszej połowie XVI w. osadzono miasteczko Serokomlę i 3 wsie 20. Rewizja listów n a sejm ie 1563/64 n a ­ danie to, przedstawione przez Jan a F irleja, wojewodę lubelskiego, uznała za dokonane przed 1504 r. z zastrzeżeniem, że praw a Firlejów będą trw ać

16 MK nr 118, f. 290—293; tzw . M etryka Litew ska IV В 8, f. 214v—216. Daro­

w izna na rzecz Bernarda — tzw . Metr. L it. IV В 17, f. 171v— 172v; MK nr 79, f.

177v—179. D ożywocie n a Szaraw ce otrzym ał w 1569 r. Jan Firlej, w ojew oda lu b el­

sk i (zm. 1574) — MK nr 108, f. 42—42v; A rch iw Jugo-Zapaclnoj Rossii cz. VII, t. II, K ijew 1890, s. 202—206; ASK dz. L. XV III, n r 45, f. 136v— 145.

17 „Za pana Pretficza w oln a od Tatar granica”. Na temat ich zasług obszernie pisał P a p r o c k i , H erby ry c e rstw a polskiego przez B artosza Paprockiego, w yd. K. J.

T u r o w s k i , K raków 1858, s. 643.

w MK nr 134, f. 224—229 oraz A rch iw u m Jana Zam ojskiego t. IV, wyd. K. L e p ­ s z y , K raków 1948, s. 428—434. Starostą zam echskim był od 1572 r. (A. S u c h e n i- - G r a b o w s к a, M onarchia, s. 251), natom iast starostw o krzeszowskie przejął w 1580 r. po śm ierci Marcina O ssolińskiego (A rch iw u m Jana Zam ojskiego, t. II, wyd.

J. S i e m i e ń s k i , W arszawa 1909, s. 406).

i» D escriptiones bonorum regalium in terris U kraino-R ussicis saeculo X V I con- festae, w yd. M. H r u s z e w s k i , t. II, L w ów 1897, s. 211—225; ASK dz. XLVI, nr 119 oraz ASK dz. L. XVIII, n r 45, f. 368—374 (Zamech); tzw . Metr. Lit. IV В 8, f.

105— 106, zastaw z 1520 r. — MRPS t. IV, nr 3512; tzw. Meitr. Lit. IV В 9, f. 42—43.

20 MK nr 16, f. 258; MK nx 98, f. 203v; I. B a r a n o w s k i , op. cit., s. 3—5.

W 1556 r. w ym ienione eą obok m iasteczka Serokom la wsie: Chordziedza, Ruda, Czar­

na i Zakępie (MK nr 89, £. 42).

652 K H Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

do wygaśnięcia męskiego potomstwa Wrocimowskiego. Okazało się, że Wrocimowscy wymarli, a więc lenno upadło, a z nim prawa Firlejów.

Dobra pochodzące z wygasłego lenna mogły być jednak powtórnie na­

dane w ten sam sposób i król skorzystał z tej możliwości. Zgodnie z pra­

wem lennym zastrzeżono jednak, że Firlejowie zostali zobowiązani do wypłacenia potomkom Wrocimowskiego po ‘kądzieli 780 grzywien czyli 1248 z ł 21. Dobra Serokomla pozostały lenne aż do 1775 r., kiedy to spad­

kobierca Firlejów po kądzieli, Ignacy Scipio del Campo, podstoli litew ­ ski (zm. 1791), uzyskał konstytucją prawo wykupienia tych dóbr na włas­

ność dziedziczoną. Do otaksowania dóbr i wyliczenia sumy należnej skar­

bowi wyznaczona została specjalna komisja Z2.

Darowana Marcinowi Mazowieckiemu, szlachcicowi ziemi dobrzyń­

skiej, wieś Dziewiąciele była w 1552 r. ofiarowana Mikołajowi R ejow i23, lecz daninę tę unieważniono podczas rewizji listów, i dlatego wieś była lustrowana w 1565 r.24. Kilka lat ciągnęła się natomiast kwestia ważności dożywocia na tej wsi, a to w związku z podejrzeniami, że należała ona ongiś do wielkorządów (przy ewentualnej rewindykacji do wielkorządów, dożywocia upadały2S). Ostatecznie utrzymał się przy niej Rej, a następ­

nie przeszła w ręce Mazowieckiego.

Wśród darowizn z lat 1652— 1667 wyróżnić należy dokonane na rzecz zasłużonych wojskowych, szczególnie Czarnieckiego, ale też zasługi jego były ogromne, a ponadto za darowizną Tykocina stała chęć ściślejszego związania wojewody ruskiego z dworem i jego planami politycznym i2e.

Zasłużonymi wojownikami byli: Zaćwilichowski, Wolf, Sokolnicki, Papa-

11 tzw . Meitr. Lit. IV В 8, f. 226v. F irlejow ie posiadali tę ten utę od 1557 r. — MK nr 89, f. 422—422v. Nadanie z r. 1590: M K nr 90, f. 720—721; por. też Zbiór doku m en tów zn ajdu jących się w B ibliotece h r. P rzezdzieckich , w yd. A.

C h m i e l , K raków 1890, nr L. I. B a r a n o w s k i , (op. cit., s. 5 n.) tw ierdził, że lenno na M szczonowie z 1554 r. (MK nr 84, i . 388—392v) zostało skonfiskow ane H ieronim owi R adziejowskiem u i przywróoone biskupowi M ichałowi Radziejow skie­

mu w 1678 r. konstytucją „Deklaracja praw na M szczonowie” (VL t. V, f. 585). L en­

no na Mszczonowie zostało zniesione, podobnie jak część sum obciążających te dob­

ra, w trakcie rew izji listó w n a sejm ie w 1563/4 r. (tzw. Metr. Lit. IV В 8, f. 400—401).

Starostwo to w następnym ok resie z e w zględu na obciążające je stare sum y nie b yło lustrow ane (Instrukcja Skarbowa z 1650 r., s. 17 — m aszynopis «przejm ie udostępniony porze z prof. Jerzego W iśniewskiego). Zlustrow ane zostało w 1661 r.

(L ustracje w o je w ó d z tw a raw skiego w X V II w ., w yd. Z. K ę d z i e r s k a , W rocław 1965, ,s. 166— 170). Sform ułow ania konstytucji iz 1678 r. ( fe u d u m --- fatali quadam rerum viccissitudin e odpadłe) odnosi się zatem d o rew izji lisitów.

s VL t. VIII, f. 243 (dobra Serokomla). O jciec Ignacego, Józef Scipio d el C am ps ożenił się z Weroniką Firlejówną.

23 MK nr 82, f. 75— 76; M K nr 98, f. 31. Darowizna M azowieckiem u — ASK ds.

L. XVIII, nr 19, f. 28—28v; nierealizcxwane dożyw ocie dla Jana W ielopolskiego z 1594 r. —MK nr 138, f. 418v—419.

24 tzw . Meltr. Lit. IV В 8, f. 8, 28; L u stracja w o je w ó d ztw a krakow skiego 1564—

1565 1. 1 ,.wyd. J. M a ł e c k i , W arszawa 1962, s. 115— 117.

« tzw . Metr. Lit. IV В 7, i . 46; A SK dz. XLVI, nr 41, f. 10. Garść informacji w tej spraw ie podał W. P a ł u c k i (D rogi i b ezdroża ska rb o w o ści p o lsk ie j X V I i p ie rw szej p o ło w y X V II w ieku , W rocław 1974, s. 88 — tamże omyłka drukarska:

M akowiecki zam iast M azowiecki). Marcin M azowiecki dzierżył tę w ieś już w 1581 r.

(Źródła d ziejo w e t. III, w yd. A. P a w i ń s k i , W arszawa 1886, s. 38).

*· Dyplomy oryginaln e i ich odpisy zestawu! А. К e r s t e n , S tefan C zarniecki 1599— 1665, W arszawa 1963, s. 440, przyp- 285; o okodicznościaoh darowizny tamże,

S . 441 n.

A L I E N A C J E D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 653

ra, Tomkiewicz i Silnicki 27. W w ypadku Tomkiewicza i P ap ary darow izny połączone były z aktam i nobilitacji i m iały dodatkowo ułatw ić im w ejśc:e w szeregi szlachty. Interesującym zjawiskiem jest darow ywanie zasłużo­

nym wojskowym wsi, które — z w yjątkiem Klonówki i m ałej ten u ty Baklatycze vel Batatycze — były ongiś zastawione, a niektóre naw et darowane. Darowizny te skasowała rew izja listów 28, zaś zastawy upadły

— pozostała jednak trad y cja obciążania lub alienow ania właśnie tego ro ­ dzaju dóbr.

Zupełnie w yjątkow ą spraw ą jest donacja wsi H erm ak vel Hermaki.

Darowizna z 1550 r. Jędrzejow i Terlikowskiemu, uczyniona była jak inne podobne, celem zasiedlenia pustek. Nadanie to zakwestionowano w 1563 r.

przy rew izji listów 29. Decyzje co do losu szeregu darow izn tej kategorii były stale odkładane, co stw ierdzili lu stratorzy w 1616 r.30. Spraw a H er­

mak doczekała się jednak finału blisko sto la t po sejm ach egzekucyjnych.

Uznano, że ak tu aln y posiadacz K rzysztof Kawiecki, pisarz ziemski po­

dolski (zm. 1672), jako praw ny spadkobierca Terlikowskiego, w inien otrzy­

mać tę wieś na własność 31.

Ze sprawą unii hadziackiej związane są liczne darowizny poczynione na sejm ie 1659 r. na rzecz pułkowników kozackich, przy czym w grę wchodziły tu dobra położone w województwie kijo w sk im 32. Szczególnie w yróżnieni zostali główni zwolennicy unii z Rzecząpospolitą, Jerzy Nie- mirycz i Iw an W yhow ski33. N adania m iały umocnić ich osobistą pozycję przez wywyższenie m ajątkow e. Jerzy Niemirycz, podkomorzy kijowski, otrzym ał w lenno ten u tę Łopiennik -wydzieloną ze starostw a krasnostaw ­ skiego 34. Jako lenno przetrw ała ona do XVIII w. W 1765 r. lustratorzy uczynili adnotację, że m ają te dobra podane w in strukcji skarbowej do zlustrowania. Nie rwdając się w rozstrzyganie, czy tak być powinno i po­

zostawiając tę spraw ę do decyzji S karbu dokonali lustracji, ab y — póki nie zapadnie decyzja — dzierżawca Michał Prażmowski, staro sta mszczo-

27 K. N i e s i e c i k i , H erbarz Polski, w yd. J. N. B o b r o w i c z , Lipsk 1839—

1846, t. X , s. 13 (Zaćwilichowsiki), t. IX, s. 397 (W oli), <t. VIII, s. 445 (Sokolnicki), t.

IX, s. 92 (Tomkiewicz), t. VIII, s. 373 (Silnicki). O Pąparze por. S. U r u s к i, Ro­

dzina. H erbarz szla ch ty po lsk iej t. X III, W arszawa 1916, s. 198.

28 Wieś Januszów,ice była zastawiona w sitarej sum ie (MK nr 98, f. I67v—168);

w ieś Janiszów veü Januszów należała do zastawionej w starej su m ie tenuty Łąko- rek, Szynwald eitc., zaś Klonówka ibyła osobną dzierżawą (L u stracja w o je w ó d ztw a pom orskiego 1565, w yd. S. H o s z o w s k i , Gdańsk 1961, s. 158—160); tenuta Horo­

żana zastaw iona w starej sum ie, została nadana na własność w 1550 r. (MK nr 78, f. 153); tenuta Kreohów została wydzielona w XVII w. ze starostw a jaw orow skiego niegdyś zastawionego w starej sum ie (Lu stracja w o je w ó d ztw a ruskiego 1661—1605 t. II, w yd. E. ,i K. A i ł a m o w s c y , W. K a p u t , W rocław 1974, s. 177—184); w sie Puków i Dubrniów v e l Dubowiec zostały nadane w lenno w 1549 r. (MK nr 77, f 252) a w roku następnym n a w ieczność (MK nr 78, f. 73). W 1662 r. zostały nadane Silniokiem u na praw ie em fiteutycznym (VL t. IV, f. 860). O darowiźnie ten u ty Bak- latycze v e l Batatycze, w ydzielonej w ХЛШ w . ze starostwa kamionackiego por.

L u stracja w oj. ruskiego 1661— 1665 t. II, s. 176— 177; tzw. Metr. Lit. IV В 8, f. 72v—

73 (Januszowice), J. 436—437 (Janiszów), f. 110v—111 i 162v—163 (Horożana), f. 147v—

148 (Jaworów), f. 133v—134v (Puków, Dubrniów).

*» MK nr 79, f. 302; tzw . Metr. Lit. IV В 17, f. 81—82; tzw . Metr. Lit. IV В 8, f. 198v— 199.

30 Zródla d zie jo w e t. V, wyd. A. J a b ł o n o w s k i , Warszawa 1877, s. 33—34.

31 A. B o n i e c k i, H erbarz p o lski t. IX, s. 351; VL t. IV, i. 536.

52 VL t. IV, f. 647—653.

33 Na temat roli Niem irycza w doprowadzeniu do unii hadziackiej por. J. T a z ­ b i r , J erzy N iem irycz, P SB t. X X II, s. 811—816.

34 O nadaniu tyim informuje też L u stracja w o j. ruskiego 1661—1665 t. III, Wroc­

ław 1976, s. 298—300. Por. też I. B a r a n o w s k i , op. cit., s. 8 n.

654 K R Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

nowski, płacił k w artę w edług ich taksy. Podobną adnotację uczynili lu ­ stratorzy w roku 1789 35. Powyższa uw aga wskazuje, że skarb nie tracił z pola widzenia nadań lennych.

Niemirycz był w spółautorem tekstu unii hadziackiej, natom iast za­

w arte w jej tekście postanowienia miał realizować hetm an zaporoski, Iwan Wyhowski. Rola, którą podjął się odegrać, wiązała się głęboko z racjam i politycznym i reprezentow anym i przez polityków Rzeczypospoli­

tej i wymagała zapewnienia m u silnej i trw ałej pozycji osobistej. Stąd aw ans na wojewodę oraz darowizna dwóch dużych sta ro s tw 36. Darowizny dokonane zostały w 1658 r. ex senatus consulto, a sejm zatwierdził je w roku następnym . W dyplomie nadania starostw a barskiego powołana zo­

stała, co znamienne, jako precedens, darowizna Krzeszowa i Zamechu.

Starostw o lubom elskie należało do opraw y M arii Ludwiki, która udzie­

liła n a darowiznę starostw a specjalnego konsensu 37. N atom iast dotychcza­

sowemu staroście barskiem u, którym od 1651 r. był ks. Bogusław Radzi­

wiłł, obiecano za zrzeczenie się starostw a rekom pensatą, którą otrzym ał w 1661 r. na starostw ie b ra ń sk im 38. Darowizna Baru i Lubomli została odnotowana w lustracji województwa ruskiego w 1661 r., przy czym lustratorzy opisali odpowiednie dokum enty w raz z konstytucją 1659 r.39.

W dyplomie donacyjnym nie wyliczono osad, których darowizna dotyczy­

ła, co w przyszłości spowodowało kontrow ersje.

Koncepcja polityczna, w której osoba Wyhowskiego m iała odegrać wybitną rolę, · w krótce upadła, a on sam stał się dla nowej polityki Rze­

czypospolitej wobec kozaków wręcz zawadą 40. B rutalnym wyrazem tego stanu rzeczy była egzekucja Wyhowskiego wiosną 1664 r. pod zarzutem zdrady; 'nadane otnu dobra zostały skonfiskowane. O starostw o barskie starał się eksstarosta Bogusław Radziwiłł, przypadło ono jednak w stycz­

niu 1665 r. wojewodzie krakow skiem u i hetm anow i wielkiemu koronne­

m u Stanisławowi Rewerze Potockiemu. Zawiedziony Radziwiłł skomen­

tował to następująco: „Baru nie otrzym ałem dla łakomstwa bzdyka Wo­

jew ody Krakowskiego, i jego już cale zgniłej B aby” 41. Po śmierci Potoc­

35 ASK, dz. X LVI, nr 127, f. 66 (1765 t.) oraz A SK dz. XLVI, nr 133, f. 47—43 (1789 r.).

3e Na ten tem at por. obszerniej Wł. T o m k i e w i c z , Unia hadziaclca, „Sprawy N arodow ościow e” t. X I, 1937, nr 1—2, s. 23—25.

®7 L ustracja Шoj. ruskiego 1661—1665 t. III, s. 250; VL t. IV, f. 648; H istorya partowania Jana K a zim ierza z k lim akteru W espazjan a K ochow skiego t. I, w yd. E.

R a c z y ń s k i , Poznań 1859, s. 347; R u daw skiego Szym on a W aw rzyń ca H istorya P ol­

ska 1648—1660, t. II, w yd. Wł. S p a s o w i cz, Petersburg 1858, s. 363; MK nr 196, f. 175—178v; MK nr 201, f. 98v—99 (nadanie Baru). „LubomlskŁe zaś starostw o, na którem kródowa IMCi m iała spraw ę u stąpiła lenn em praw em dom ow i W yhowskich i do niego należeć ma” (Latopisiec albo kron iczka Joachima Jerlicza t. II, wyd.

K. M. W ó j c i c k i , W arszawa 1853, s. 13).

38 Albrycht Stanisław R a d z i w i ł ł , M em oriale R erum G estarum in Polonia 1632— 1656 t. IV, w yd. A. P r z y b o ś i E. Ż e l e w s k i , W rocław 1974, ś. 222; VL t.

IV, f. 706; \AiSK dz. XVIII, nr 64, f. 561.

39 Por. w yżej przyip. 37.

40 Z. W ó j c i k , T ra k ta f an dru szow ski 1667 roku i jego geneza, W arszawa 1959, s. 76. W testam encie zapisał Lubom ię żonie a Bar syn ow i Konstantemu (A. P r o ­ c h a s k a , W yh ow ski tw órca unii hadziackiej i jego rodzina, „Przewodnik Naukowy i L iteracki” 1920, z. 1, s. 18—19).

41 MK nr 203, f. 372—373v. Lustracja w oj. podolskiego z 1665 r. w ym ienia jako starostę już Potockiego (ASK dz. XLVIf n r 10, f. 92); H. M a l e w s k a , L isty s ta ­ ropolskie z ep o k i W azów , w yd. II, W arszawa 1977, s. 351.

A L I E N A C J E D O B R K R Ó L E W S K IC H 655

kiego, w m arcu 1667 r. Radziw iłł otrzym ał wreszcie starostwo barskie 42.

Starostwo lubom elskie wróciło w ręce Marii Ludw iki, a po jej śm ierci w 1667 r. nadane zostało w ojew odzie bełskiem u, D ym itrow i W iśniowiec- k ie m u 4S. Sejm 1666 r. zrehabilitow ał pośm iertnie W yhow skiego i uznał prawa jego syna Eustachego do dziedziczenia w szystkich dóbr, w tym także Baru i L u b o m li44, ale postanowienie to nie b yło egzekwowane.

Z prawnego punktu widzenia kasacja nadań d la hetmana W yhowskiego i rozdanie Baru i Lubom li jako dożywoć powinno b yło b yć potwierdzone uchwałą sejm ową. Tego domagał się sejm ik korczyński w 1669 r.45. A u to ­ rzy laudum stanęli n iew ątpliw ie na stanowisku, że skoro sejm aprobo­

w ał darow izny to także powinien aprobować ich kasatę. Zapew ne oba­

wiano się niebezpiecznego precedensu. Eustachy W yhow ski odstąpił swe prawa do starostwa barskiego w 1698 r. Jerzem u Dom inikowi Lubom ir­

skiemu, któ ry też w 1702 r. został starostą barskim po Stanisław ie Jabło­

n o w sk im 46. W nuk Jerzego Dominika Lubom irskiego, Jerzy Marcin, uzy­

skał od sejm u w 1775 r. potwierdzenie sw y ch tytu łó w praw nych jako spadkobierca Eustachego W yhowskiego, a zatem rów nież prawo posiada­

nia na własność Baru. Należało w ięc ustalić, któ rych w si i miast to pra­

wo dotyczy, i tenże sejm 1775 r. w yzn aczył kom isję w tej sp ra w ie 47.

Kom isja w zięła pod uwagę, że starostw o „w liczbie i równości jednostaj­

nej w siów swoich nigdy pew nie i na długo utrzym ać się nie m ogło” , uw zględniła „możność osadzenia wsdów na pustujących gruntach bar­

skich” oraz powołała się na inw entarze z lat 1552 i 1613 oraz lu strację z 1564 r., a także na sform ułow ania u żyte w akcie darow izny Janowi W yhowskiem u i w kon stytu cji 1659 r., w reszcie na inne przedstawione dokum enty, sporządzając listę 4 miast, 9 w si i 3 futorów, któ rych do­

tyczyć m iała d aro w izn a iS.

U regulow ania doczekała się też sprawa starostwa lubom elskiego. Roz­

patryw ał ją sejm w 1768 r., któ ry w yzn aczył kom isję dla rozstrzygnięcia, czy spadkobiercą praw Eustachego W yhowskiego do tego starostw a jest potomek W yhowskiego po kądzieli, Józef M aurycy K urdw anow ski (zai.

1771), c z y też Franciszek K sa w ery Branicki, legitym u jący się nabyciem

42 AGAD, dok. perg. nr 8253 (nadanie z 17 marca); ASK dz. LVI, В 5/1, f. 264—

265v (introm isja z 3 czerwca). P o R adziw ille otrzym ał je w 1670 r. Jan Sobieski (AGAD, dok. perg. 8262).

49 P ortofolio M arii L u d w ik i t. П, w yd. E. R a c z y ń s k i , Poznań 1844, s. 366.

Po raz pierw szy w ym ieniony jako starosta lubom lski w 1670 r. (A kta sejm ik o w e w o je w ó d ztw a krakow skiego t. III: 1661— 1673, w yd. A. P r z y b o ś , W rocław -K ra- ków 1959, s. 301). Po nim starostą był Jerzy K arol Lubom irski jako drugi mąż w do­

w y po W iśniowieckim — T eofili Ludwilki z Zasławskich.

44 W spomniano o tym dwukrotnie w X VIII w . (VL t. VII, f. 791 oraz t. VIII, f. 246) przy konstytucjach dotyczących tych starostw. Diariusz nic n ie m ówi o tej sp raw ie (Bibl. PA N Kórnik, rkps nr 362 (mikrofilm Biblioteki Narodowej nr 2628), f. 217—240).

45 A k ta se jm ik o w e t. III, s. 261.

46 Wspomina o tym konstytucja sejm u 1775 r. (VL t. VIII, f. 244). Por. też T. Z i e l i ń s k a , M agnateria polska epoki saskiej. Funkcje u rzędów i k ró lew szczyzn w procesie przeobrażeń w a r stw y społeczn ej, W rocław 1977, s. 125—126.

47 VL t. VIII, f. 244—246 (dobra Bar). Lustracja starostwa w 1765 r. (ASK dz.

X LVI, nr 12, f. 72 nJ.

48 Inwentarz z r. 1613 znajduje się -w ASK dz. LVI В 5/1, f. 213—260v. Proto­

kół kom isji w raz z dokum entam i — A SK dz. LVI B/5/V. Ta liczba umieszczona została w tabeli. Skład w si starostw a w edług lustracji z 1569 r., inwentarza z 1613 r., lustracji z 1616 r. i postanow ień kom isji różnią się dość znacznie. W lustracji z 1665 r. znajdują się tylk o fragm enty lu stracji z lat 1569 i 1616.

I

656 K R Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

tych praw w 1734 r. od spadkobierców K onstantego Wyhowskiego. Komi­

sja przyznała prawo własności starostw a Branickiem u, co zatw ierdził sejm w 1775 r.49. Dożywotniczką n a starostw ie lubom lskim była A ntonina z Potockich Rzewuska, wojewodzina w o ły ń sk a50. Sejm wyznaczył jej do­

żywotnio 60 tysięcy rocznej pensji w zamian za u tratę starostw a. Tak więc dopiero w 1775 r. nastąpiła egzekucja decyzji z 1666 r. rehabilitującej Wyhowskiego i przyw racającej moc praw ną darowiznom uczynionym na jego rzecz w 1658 r.

W 1661 r. sejm dokonał szeregu nobilitacji, darow izn i nadań lennych dóbr w województwie kijowskim n a rzecz ty ch pułkowników kozackich, którzy opowiedzieli się za Rzeczypospolitą po bitwie pod Cudnowem.

Jeden z nich, Michał Zieleński, w raz z nobilitacją otrzym ał w lenno wieś Serebrynę w województwie podolskim, dawniej zwaną Srebrną. Była ona ongiś zastawiona w s»tar ej su m ie 51. W 1768 r. ówczesny jej posiadacz, Franciszek Salezy Potocki, zam ienił ją za sw ą wieś dziedziczną K rusze- n ió w k ę 52.

Za panowania Jan a K azim ierza dw iem a dużymi donacjami wieczy­

stym i obdarzono zgromadzenia zakonne. Klasztor Jasnogórski otrzym ał w 1658 r., jak stw ierdza dyplom nadawczy, za w ybitne zasługi w obronie przed Szwedami, za (poniesione nakłady i stra ty m aterialne oraz dla za­

bezpieczenia na przyszłość urządzeń obronnych tw ierdzy i jej załogi — ten u tę Kłobuck wydzieloną ze starostw a krzepickiego. P aulini weszli w rzeczywiste posiadanie te n u ty dopiero w 1664 r., kiedy to skupili doży­

wocie od Prażm ow skich i dlatego podlegała ona zlustrow aniu w 1660 r.5S.

Niechęć szlachty do powiększania m ajątków duchow nych i k o n stytucyj­

n y zakaz nie okazały się przeszkodami; widocznie decyzja nagrodzenia klasztoru częstochowskiego była dlla opinii uzasadniona. Protestow ał je­

dynie sejm ik lubelski 1659 roku, ale nie przeciw darowiźnie jako takiej lecz przeciw jej rozmiarom. Sejm ik postulował, by nadanie unieważnić i uczynić nowe, obejm ujące samo m iasto Kłobuck, bez otaczających je w s iM.

W 1654 r. królow a M aria L udw ika zwróciła się do sejm u o zgodę na kupno przez nią starostw a kamieńczykowskiego na Mazowszu; zamie­

rzała uposażyć nim zgromadzenie sióstr w izytek, któ re właśnie sprow a­

dziła z Francji. D obra Rzeczypospolitej ja k wiadomo, nie mogły ibyć sprze­

daw ane i zam iar królow ej wywołał sprzeciwy. Sprzeciwy te zostały prze­

łamane, przy czym oponentów przekonały m etody zastosowane przez

49 VL t. VII, f. 791—793 (dobra Lubomi); VL t. VIII, f. 246—247 (W yznaczenie spraw iedliw ości w zględem dóbr Lubomia).

i0 K olejnych starostów lluibomls.kioh w pierwszej p ołow ie XVIII w . w ym ienia T. Z i e l i ń s k a , op. cit., s. 123. Lustracja starostw a w 1765 r. — ASK dz. XLVI, nr 127, f. 14 n.

51 W 1616 r. tenutariiusizlką tej w si w raz z szeregiem, innych b yła Eleonora z Ostrogskich R adziw iłłow a, żona Jana Jerzego, kasztelana trockiego (Źródła d zie jo w e t. V, s. 68; I. B a r a n o w s k i , op. cit., s. 19). Por. też tzw. Metr. Lit. IV В 8, f.

214v—215. *

52 VL t. VII, f. 79.

53 MK 201, f. 70v—72v. »Tekst oryginalnego dyplom u in exten so por. L ustracja w o je w ó d z tw a krakow skiego 1789, w yd . A. P a l n i o w s k a - G r a d o w s k a i I.

R y c h l i k o w a , t. III, W rocław 1963, s. 635—638. Por. też Z. P e r z a n o w s k i , Z arys d zie jó w m ia sta K łobu cka, „M ałopolskie Studia H istoryczne” t. I, 1958, z. 2, s. 46—47; A SK dz. L. XVIII, n r 24, f. 31v—60 i zwłaszcza f. 59—60 („Opowiadanie Przew ielebnego Zakonu Jasnogórskiego”).

54 Babi. PAN Kraków, rkps 8324 — fT eki P aw ińskiego [cyt. dalej: TP] nr 7, f. 174.

A L I E N A C J E D Ó B R K R Ó L E W S K IC H 657

królową. P lurim i su n t reluctati — pisał A lbrecht Radziwiłł — tandem et donis, et m inis et deducatione ad regem placati sunt. K onstytucja sfor­

m ułowana je st jako darowizna starostw a na rzecz królowej, za to, że

„sumę sto trzydzieści tysięcy złotych w gotowych pieniądzach in rem Reipublicae do skarbu wyliczyła”. Królowa wpłaciła tę sumę z górą mie­

siąc po zakończeniu sejm u, co stw ierdza kw it podskarbiego Bogusława Leszczyńskiego55. Była to więc faktycznie transakcja kupna-sprzedaży, i tak ją określali współcześni 5®. S ejm 1661 r. wyznaczył komisję, która w 1663 r. dokonała szczegółowego opisu granic starostw a przed ostatecz­

nym przekazaniem go w izy tk o m 57. Do tego m om entu starostwo form al­

nie pozostawało królewszczyzną i dlatego zostało zlustrow ane w 1662 r.58.

Komisarze stw ierdzili: „Praw o fundacji dóbr K amienieckich za sumę ko­

respondującą na K onw ent P ryncypałek kupionych prawem pow tórnym na Comissji teraźniejszej uczynionym approbow ane i ratyfikow ane jest, które to oboje praw a bez w iny i k ary na gwałcących praw a publiczne postanawiamy, protestacjam i fałszywem i ani żadnemi na .późniejszym sejmie prosekuracjam i, jako nic nie ważącymi i n a k arę zasługuj ącemi, nie m ają być osłabione an i wątpliwości jakiej podpadające” S9. Dochody z tych dóbr oszacowane na 22 tys. zł rocznego dochodu przeznaczone były na budowę klasztoru i kościoła i na utrzym anie sióstr. Na pensję dla panien m iało iść tylko 1600 zł (7,3°/» dochodu rocznego), bowiem uposa­

żeniem tej pensji był darow any przez królow ą 1660 r. dom w Ujazdo- wie eo.

Rozgraniczenia wsi starostw a od wsi szlacheckich, król zatwierdził wraz z ostatnim nadaniem w 1668 r., zaś sejm w 1678 r.61.

Jest to jedyny w om awianym okresie w ypadek sprzedaży dóbr Rzeczy­

pospolitej, dokonany w dodatku lege artis, bo za zgodą sejm u. Ja k się okazuje, sejm był skłonny, choć nie bez oporu, pójść n aw et na takie odstępstw a od niew zruszalnych w ydaw ałoby się zasad, a to ze względu

— jak należy przypuszczać — na osobę petentki, jakkolw iek 130 tys. zł

55 A. S. H a d z i w i ł ł , M em oriale t. IV, s. 313 — pod d atą 18 liipca; V L t. IV, f. 452: od p is o b ia ty tej k o n sty tu c ji w k się g a c h ziem sk ich w a rsza w sk ich ; A rch iw u m k lasztoru SS. W izy tek w W arszaw ie, „P raw a d o k la szto ru y Dóbr k a m ien ieck ich w M azow szu sy tu o w a n y c h W ieleb n y m JMC P an n om W izytk om W arszaw sk im n a ­ d a n e y s łu ż ą c e ”, n r 1 oraz tam że nr 2: k w it p o d sk a rb ieg o z 28 sie r p n ia 1654 r. i od­

pis o b ia ty te g o ż k w itu w k sięg a ch grod zk ich w a r sz a w sk ic h w 1679 r.

5e L. J. J a s t r z ę b s k i , Fundacya w iz y te k w W arszaw ie, [iw:] Portofolio k ró ­ lo w e j M arii L u d w ik i t. I, P o zn a ń 1844, s. 148 n.; S ta n isła w a T em berskiego roczniki, w yd . W. C z e r m a k, „S crip tores R eru m P olon ie aru m ” t» X V I, K ra k ó w 1907, s. 282.

57 O b szerny p rotok ół c z y n n o śc i tej kotmisji, u w ie r z y te ln io n y p o d p isa m i i p ie c z ę ­ ciam i, liczą cy 115 stron, zn a jd u je się w A r c h iw u m S S . W izytek w W arszaw ie, rkps.

n iesy g n o w a n y . T am że zn ajd u je się k op ia w języ k u p o lsk im , w sp ó łczesn a o r y g i­

n a ło w i lu b n ie w ie le od n ie g o p óźn iejsza. Za u d o stęp n ien ie ty c h a r c h iw a lió w w in ie n je ste m w d zięczn o ść P rzełożon ej S S . W izytek , M atce M arii K la u d ii N ik lew icz.

58 A S K dz. L . XjVIII, nr 64, f. 519— 521 ('lustracja z 1662 r.).

58 P ro to k ó ł k o m isji, tekslt p o lsk i s. 4.

eo B. F a b i a n i , W arszaw ska P en sja Panien W izy te k w latach 1655—1680, [w:]

W arszaw a X V I—X V II w iek u z. 2, W arszaw a 1977, s. 177.

51 O dpis o b ia ty w k się g a c h ziem sk ich w a r sz a w sk ic h p r z y w ile ju Jan a K a zim ie­

rza z 20 sierp n ia 1668 r. (data o b ia ty 1797 r.) — A r c h iw u m SS. W izytek, ,ÿP raw a d o k lasztoru ”, nr 3; V L t. V, f. 5871—588. O dpis o b iaty te j k o n sty tu c ji w k sięg a ch z iem ­ sk ich w a r sz a w sk ic h w 1679 r., A rch iw u m SS. W izytek , „P raw a d o k la szto ru ”, n r 4. W a rch iw u m ty m z n a jd u je s ię też m ap a s ta r o stw za p ew n e w sp ó łczesn a o p is o w i granic z 1663 r. i z a p ew n e oparta n a za w a rty ch w n im in form acjach . D ostarcza ona o b fitszy ch d a n y ch o liczb ie sta r o stw niż lu stra cja . M ap ie tej p o św ię c iłe m osobny k om u n ik at (K-HKM r. X X V I, 1978, z. 4 — w druku).

658 K R Z Y S Z T O F C H Ł A P O W S K I

nie było ceną nadm iernie wygórowaną i zapewne ze względu na istotne dla opinii cele fundacji, tzn. założenie pensji dla dziewcząt. Pozory zo­

stały jednak zachowane i konstytucji nadano charakter darowizny, z za­

znaczeniem, że nie stoi ona w sprzeczności z konstytucją z 1635 r. za­

braniającą alienacji dóbr na rzecz duchow nych62. Chodziło bowiem, aby nie stw arzać precedensów.

Między 1629 a 1635 r. kolegium jezuitów w Barze zostało uposażone dwoma wioskami w województwie podolskim — K ur żelową i Siniakow- cami, których tenutariuszem do tego m om entu był Łukasz Miaskowski, podstoli podolski. Za zgodą króla zrzekł się ich na rzecz jezuitów es. Wieś Kurzelowa była niegdyś zastawiona w stary ch sumach, zaś sytuacja praw ­ na Siniakowdec pozostawała niejasna 64. W 1635 r. sejm zatwierdził fu n ­ dację kolegium dodając zarazem, że „fundos, areas, im m unitatibus eccle­

siastic is inkorporujem y i approbujem y” 6S. Bliższe okoliczności tej daro­

wizny nie są znane. Kolegium jezuitów w Warszawie otrzym ało od króla w 1658 r. wieś N iep o rę tee.

Darowizna dóbr królew skich mogła dotyczyć, jak wspomniano, części dóbr będących przedm iotem zamiany za dobra szlacheckie, czyli fry m ar- ku. W przypadku, gdy wartość zam ienianych dóbr królew skich była w ięk­

sza od wartości dóbr szlacheckich, które w zam ian przechodziły do za­

sobu dóbr ziemskich Rzeczypospolitej, a więc w w ypadku fry m ark u n ie­

równego, m am y do czynienia z alienacją nadw yżki dóbr. Były to alie­

nacje nieoficjalne. K onstytucje sejmów 1562/63 i 1569 określiły w arunki dokonywania frym arków , starając się umożliwić sejmowi i skarbowi kontrolowanie ich równoważności ®7.

Za panowania S tefana Batorego i w początkach panow ania Zygm un­

ta III przeprowadzano rew izje frym arków . Protokoły tych rew izji znaj­

dują się w M etryce K oronnej n r 116 68. Przypuścić wobec tego należy, że

62 VL t. III, f. 854—856.

•3 S I Z a l ę s k i , Jezuici w Polsce t. IV, cz. III, K raków 1905, s. 1154.

M tzjw. Metr. Lit. IV В 8, f. 178v—179v oraz IV В 17, f. 10— llv ; Źródła d zie ­ jo w e t. V, s. 63—64 (Kurzelowa). Wieś ta była osadzona w 1559 r. i nadana jako danina w ieczysta z warunkiem służby zam kowej w Barze. Podobnie jak inne tego typu daniny, odesłana została w trakcie rew izji listów „na rew izją”. Rozstrzygnię­

cie tej k w estii b yło stale odkładane i w rezultacie sytuacja praw na takich nadań pozostała niejasna (por. M etr. Litt. IV В 8, f. 189— 190 oraz IV В 17, f. 41—42).

** VL t. III, f. 871. W edług rejestru dóhr k rólew skich ,ζ 1690 r. darowiznę dla kolegiu-m w Barze potw ierdził sejm w 1650 r. (AGAD, Archiw um Publiczne Potockich nr 112, f. 63).

ee S. Z a ł ę s k i , op. cit. t. IV, cz. II, s. 855. Sytuację prawną tej w si począwszy od XV w. oraz skom plikow aną sprawę jej rew indykacji przez króla przedstaw ił wyczerpująco W. P a ł u c k i (A tlas H istoryczn y Polski, M apy szczegółow e X V I w ie ­ ku: M azow sze w dru giej połow ie X V I w ieku , pod red. Wł. Pałuckiego, opr. A. D u · n i n-W ą s o w i c z, I. G i e y s z t o r o w a , J. H u m n i e к i, W. K a l i n o w s k i , W.

L e w a n d o w s k a , K. P a c u s k i , Wł. P a ł u c k i , W. S z a n i a w s k a , Warszawa 1973, s. 90, przyip. 11).

*7 VL t. II, f. 615 i VL II, i. 785. W 1565 r. lustratorzy kontrolow ali rów noważ­

ność w ielu frym arków.

68 W M etryce tej znaj<fują się również dokumenty .i rew izje dwóch fry,mar - ków, dokonanych przed sejm em egzekucyjnym , które zostały zakwestionowane pod­

czas rew izji listów i dopiero w czasach Batorego przeprowadzono ich rew izję i osta­

tecznie je zatwierdzono. Chodzi o frymark w s i Dzierzików, Gołębiów, Wola Gołę­

biow ska w w oj. sandom ierskim za w si Blizocin, Wola Blizooka, Podlodów, M azow- szany, Mleczków w tym że w ojew ództw ie, oraz o frym ark w si Wiilkolas, WilkoJaska Wola, Zalesie, P ielaszkow ice w woj. lu belskim za w si Żabianice, Tyśm ienica, Ba- bianka, Ruda, Kuźnica, Kiuźnicka Wola w tym że w ojew ództw ie.

A L I E N A C J E D O B R K R Ó L E W S K IC H 659

frym arki z tego okresu nie przynosiły rażących stra t skarbowi. Później jednak nadużycia popełniane przy ich dokonywaniu spowodowały, że czasownik „frym arczyć” nab rał w ybitnie pejoratyw nego znaczenia. Do­

dać tu jednak należy, że w wypadku, gdy zamianie ulegały dobra zasta­

wione, zam ieniający zrzekał się sum y je obciążającej, niejako dodając ją do w artości dóbr, którą oferow ał do zamiany. Dostrzeganie tego fak tu po­

zwala n a bardziej w nikliwą ocenę równoważności niektórych fry m ar- k ó w 69. Nie sposób realnie obliczyć, ile dóbr alienowano na skutek nie­

praw idłow ych zamian, gdyż — analizując poszczególne frym arki, które uważam y za nierów ne — tru d n o określić rozm iary nadużycia. Dlatego w niniejszym szkicu nie zająłem się szczegółowo tą form ą alienacji dóbr Rzeczypospolitej.

Stosunkowo znaczna liczba darow izn za panow ania Jan a Kazimierza sugeruje, że w okresie tym iprzełamano zakaz umniejszania domeny ziem­

skiej Rzeczypospolitej. Jest to jednak złudzenie, bowiem już w okresie następnym (aż po rok 1700) darowizn było niewiele. W zględna mnogość darowizn za czasów Jana Kazimierza spowodowana była bowiem .nie zanikiem oporów przeciw alienacji dóbr Rzeczypospolitej, lecz nagrom a­

dzeniem w ydarzeń przynoszących sytuacje, w których daniny te spełnić mogły określoną rolę polityczną.

A lienacje dóbr ziemskich Rzeczypospolitej, mimo że dokonywane na mocy konstytucji sejmowych, budziły sprzeciw opinii szlacheckiej, gdyż m otywacje uznane przeiz sejm nie zawsze trafiały do szerokich rzesz szlacheckich. Do skrótowego przedstaw ienia reakcji opinii szlachty po­

służą lauda sejmikowe. Już w 1590 r. sejm ik proszowicki domagał się, aby

„panowie posłowie nasi przenagabywania około dóbr królew skich nie od­

nosili, tedy zakazujem y im in diserte, aby n a żadne daniny wieczne i len­

na praw u pospolitemu przeciwne nie pozw alali”. Sejm ik w iszneński z 1597 r. postulował, by „konstytucja o rozdawaniu wieczności była do effectii przywiedziona, gdyż siła ludzi zasłużonych może tem JK M opa­

trzyć, co niektórzy privata autoritative gruntów Rzplitej posiedli” 70. Da­

row izny zmniejszały bowiem zasób dóbr ziemskich Rzeczypospolitej, któ­

re mogły być nadane w czasowe użykowanie jako panis bene m erentium . Dlatego też sprzeciwy wobec darow izn, le n n a także frym arków pow­

tarzają się w laudach tego okresu n . Sejm ik lubelski 1611 r. domagał się naw et, „aby się nie działy alienacje ani n a tym an i na innych sejm ach bez podania tego na sejm iki i zezwolenia powszechnego, o czym aby była K onstytucja in vim objaśnienia statu tu króla A leksandra de non alienan-

·* P. D ą b k o w s k i , op. cit. t. II, s. 520. Ten aspekt przy ocenie równoważności frym arków p om inął w sw ych rozważaniach W. P a ł u c k i , op. cit., s. 11— 13.

70 A k ta se jm ik o w e w o j. krakow skiego t. I: 1572— 1620, w yd. S. K u t r z e b a [cyt. dalej: A k ta sejm ikowe'], Kraków 1932, s. 142; AGZ t. X X , s. 102.

71 1593 r. — (proszowicki (A kta se jm ik o w e t. I, s. 196); średzki (Akta se jm ik o w e w o je w ó d ztw a pozn ańskiego i kaliskiego t. I, cz. I: 1572—1616, w y d . W. D w o r z a ­ c z e k [cyt. dalej: Dworzaczek], Poznań 1957, s. 164; 1597 r. — proszow icki (A k ta s e j­

m ikow e t. I, s. 217) .i średziki (Dworzaczek, s. 201); 1598 r. — łęczycki (Bibl. PAN Kraków, rkps 8327 — TP nr 10); i średziki (Dworzaczek, s. 208), 1600 r. — proszo­

w icki (A k ta se jm ik o w e ,t. I, s. 236); średziki (Dworzaczek, s. 224) j łęczycki (TP nr 10, f. 85); 1601 r. — łęczycki (TP nr 10, f. 96—7); 1604 r. — proszowicki (A k ta se jm i­

k o w e t. I, s. 255) i średizki (Dworzaczek, s. 262); 1606 r. — proszowicki (A k ta sej m ik o w e t. I, s. 284); 1611 r. — łęczycki (TP n r 10, f. 149) i Szadkowski (Bibl. PA N Kraków, rkps 8342 — TP nr 25, f. 230); 1613 r. — łęczycki (TP nr 10, f. 156); średzki (Dworzaczek, s. 418 n., 488) i- lubelski (Bibl. PAN Kraków, rkpe 8323 — TP nr fi.

f. 132).