MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XLI, 2016
ELŻBIETA TRELA-KIEFERLING
KRZEMIENNE PŁOSZCZE Z KRAKOWA NOWEJ HUTY-PLESZOWA
Keywords: Flint spearheads, Mierzanowice culture
W zbiorach nowohuckiego Oddziału Muzeum Archeologicznego w Krakowie znajduje się krzemien- ne płoszcze o nr inw. MAK/NH/230. Zabytek ten został przekazany jako dar w 1975 r. Znaleziono go w pobliżu załomu drugiej terasy Wisły w rejonie stan.
17 w Nowej Hucie-Pleszowie (ryc. 1). Stanowisko to leży w centralnej partii dużego, wielokulturowego kompleksu osadniczego (stan. Pleszów 17-20) zlo- kalizowanego na lewobrzeżnej terasie nadzalewowej Wisły. Stanowiska te odkryte były w latach pięćdzie- siątych, a badane w latach siedemdziesiątych XX w.
(Godłowska, Rook 1980, 18; Górski, Włodarczak 2000, 11).
Opisywany zabytek to płoszcze z dobrze wy- odrębnionym długim trzonkiem, o wierzchołku trójkątnym, typ BBI, krępe wg klasyfikacji J. Libery z 2001 r. (ryc. 2).
Opis i dane metryczne
Zabytek mierzono wg klucza pomiarów zastoso-
Surowiec
Płoszcze wykonane jest z surowca wołyńskiego.
Na podstawie trzonka jest fragmentarycznie zacho- wana kora. Masa krzemienna jest dwubarwna, w czę- ści środkowej matowa, mleczno szara, podstawa i szczyt wierzchołka są przejrzyste, brązowe.
Technologia
Narzędzie jest regularne i precyzyjnie wykona- ne. Poza niewielkim fragmentem kory, zachowanym na podstawie, całość jest retuszowana. Nie zachowa- ły się powierzchnie negatywowe mogące wskazywać na użyty półsurowiec. Widoczne są szerokie, płaskie negatywy formujące płaszczyzny górną i dolną. Kra- wędź retuszowana jest dookolnie regularnymi, rów- noległymi wręcz odbiciami układającymi się prawie naprzemiennie: raz od jednej raz od drugiej strony.
Trzecia seria odbić to, fragmentarycznie tylko wy- stępujący, bardzo drobny retusz wyrównujący granie
jasna, mimo że w starszej literaturze sugerowano jego związek z kulturą mierzanowicką. Na stan. 17 odkryto również cmentarzysko grupy krakowsko- -sandomierskiej kultury ceramiki sznurowej (Górski, Włodarczak 2000, 11 i n.). Trudno więc traktować luźne znalezisko płoszcza z Pleszowa jako wyposaże- nie zniszczonego grobu. Spośród 350 płoszczy znale- zionych na terenie Małopolski i Wołynia prawie 90%
to znaleziska luźne, jednak pozostałych 39 pochodzi bądź z grobów bądź z warstw ze zniszczonych gro- bów, w tym kultury mierzanowickiej (Bargieł, Libera 2005, 3; Bąbel 2013, 105).
Chronologia
Zabytek jest znaleziskiem luźnym, bez konteks- tu. W tej sytuacji jego datowanie opierać można na cechach samego wyrobu. Według Libery regularne płoszcza wykonane z surowca wołyńskiego należa- łoby w strefie A (m.in. Małopolska) łączyć raczej z wczesną fazą kultury mierzanowickiej (Libera 2001, 108). Od fazy klasycznej znacznie częściej występują formy asymetryczne (np. zabytek z grobu w Świniarach Starych – Kraussowie 1971, ryc. 23) lub wykonane z innego niż wołyńskie typu surowców.
Podobnie z wczesną fazą kultury mierzanowickiej łączy bifacjalne narzędzia rdzeniowe Budziszewski (1991, 205). Dwa inne płoszcza z trzonkiem znale- zione w Małopolsce, tj. z Łężkowic (ryc. 5:1), pow.
wielicki (Jodłowski 1967, 542) i Wojnicza (ryc. 5:2), pow. tarnowski (Szpunar 1994, 307) wiązane były przez odkrywców z kulturą ceramiki sznurowej, jednak wobec przyrostu bazy źródłowej oraz szcze- gółowych opracowań należy to datowanie zwery- fikować. Z badań w Modlniczce stan. 5 z ob. 4437 pochodzi zabytek określony jako płoszcze typ BB wg. Libery (Wilczyński 2011, 527). Wyrób ten jest wiązany z osadnictwem mierzanowickim, które na
tym stanowisku reprezentuje fazy: klasyczną i późną (Górski 2011, 472).
Próba wydatowania płoszcza przez kontekst osadniczy jest bardziej skomplikowana. Zabytki krzemienne z kompleksu stanowisk w Nowej Hucie- -Pleszowie odkryte w kontekście ceramiki mierza- nowickiej, zostały niedawno opublikowane (Kopacz 2010).
Łącznie jest to nieco ponad 110 wyrobów:
• stan. 17: w ob. 800 znaleziono pojedynczy rdzeń;
• stan. 18: z ob. 184 pochodzi rdzeń, łuszczeń, zatępiec, grocik i 15 odłupków;
• stan. 20: z mierzanowickiej warstwy kulturowej wydzielono ponad 20 rdzeni i fragmentów, 4 łuszcznie, 16 narzędzi retuszowanych, 53 od- łupki oraz siekierkę dwuścienną z krzemienia wołyńskiego.
Charakter zbioru nie pozwolił autorowi na ści- ślejsze określenia chronologiczne. Natomiast cerami- ka mierzanowicka pochodząca ze stan. 20 Kraków Nowa Huta-Pleszów łączona jest z grupą pleszowską tej kultury (Madej 1998).
Rozwój grupy pleszowskiej przypadał na póź- ną fazę kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, 122). Od fazy klasycznej pojawiają się importy wyrobów ze środowiska kultury strzyżowskiej, jak np.
siekiera z Pleszowa stan. 20, a także sierp z Mogiły stan. 62 (Kopacz 2010, 97). Z tego ostatniego sta- nowiska pochodzi też amforka kultury strzyżowskiej łączona z klasyczną fazą rozwoju tej kultury (God- łowska 1984, 41). Faza ta jest zazwyczaj korelowana z rozwiniętą fazą klasyczną kultury mierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997, 80). W tym kontekście, płoszcze powinno być raczej wiązane z klasyczną lub późną faza kultury mierzanowickiej.
Muzeum Archeologiczne w Krakowie
LITERATURA Bargieł B., Libera J.
2005 Zespoły grobowe z krzemiennymi płoszczami w Małopolsce i na Wołyniu, Wiadomości Ar- cheologiczne 57, 3-29.
Bąbel J. T.
2013 Cmentarzyska społeczności kultury mierzano- wieckiej na Wyżynie Sandowmierskiej. Część 1.
Obrządek pogrzebowy, Collectio Archaeologi- ca Ressoviensis 24/1, Rzeszów.
Budziszewski J.
1991 Krzemieniarstwo ludności Wyżyny Środkowo- małopolskiej we wczesnej epoce brązu, [w:]
Schyłek neolitu i wczesna epoka brązu w Polsce Środkowowschodniej, Lubelskie Materiały Ar- cheologiczne 6, 181-209.
Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J.
1976 Neolityczne zespoły pracowniane z kopalni krze- mienia w Sąspowie, Wrocław.
Godłowska M.
1984 Znalezisko amforki kultury strzyżowskiej z Kra- kowa–Nowej Huty na tle występujących tam śla- dów osadnictwa z przełomu neolitu i początków epoki brązu, Sprawozdania Archeologiczne 36, 39-49.
Godłowska M., Rook E.
1980 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowa- dzonych w latach 1975-1977 w Nowej Hucie na stanowisku 17 (Nowa Huta-Pleszów), MANH 6, 18-29.
Górski J.
2011 Kompleks osad kultury mierzanowickiej w Mod- lnicy, st. 5, pow. krakowski, [w:] J. Kruk, A.
Zastawny (red.), Modlnica, st. 5 od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu, Via Ar- chaeologica. Źródła z badań wykopalisko- wych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 463-511.
Górski J., Włodarczak P.
2000 Groby kultury ceramiki sznurowej z Krakowa- -Nowej Huty-Pleszowa (stanowisko 17) na tle
znalezisk grobowych tej kultury nad dolną Dłub- nią, MANH 22, 11-20.
Jodłowski A.
1967 Narzędzia neolityczne z okolic Bochni, Wiado- mości Archeologiczne 32, z. 3/4, 541-544.
Kadrow S., Machnik J.
1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksono- mia i rozwój przestrzenny, Kraków.
Kopacz K.
2010 Próba rekonstrukcji przemysłu kamiennego kul- tury mierzanowickiej na podstawie materiałów osadowych z terenu Nowej Huty, MANH 25, 81-159.
Kraussowie J. i A.
1971 Cmentarzysko kultury mierzanowickiej w Świ- niarach Starych, pow. Sandomierz, Materiały Archeologiczne 12, 109-136.
Libera J.
2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski i Zachodniej Ukrainy (od środkowego neolitu do wczesnej epoki żelaza), Lublin.
Madej P.
1998 Inwentarz ceramiczny grupy pleszowskiej kultu- ry mierzanowickiej ze stanowiska w Krakowie- -Pleszowie IV/20, MANH 21, 27-70.
Szpunar B.
1994 Trzy zabytki krzemienne z województwa tar- nowskiego, Materiały i Sprawozdania Rze- szowskiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1993, 307-311.
Wilczyński J.
2011 Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki brązu z wielokulturowego stanowiska w Mod- lnicy, st. 5, pow. krakowski, [w:] J. Kruk, A.
Zastawny (red.), Modlnica, st. 5 od neolitu środkowego do wczesnej epoki brązu, Via Ar- chaeologica. Źródła z badań wykopalisko- wych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków, 513-533.
ELŻBIETA TRELA-KIEFERLING
Flat flint spearheads from Krakow Nowa Huta-Pleszow Summary
In the collection of the Nowa Huta Branch of the Archaeological Museum in Krakow there is a flat flint spearhead inv. no MAK/NH/230 from the region of site 17 in Nowa Huta-Pleszow (fig. 1). The artefact was donated to the Museum in 1975.
The described artefact is a flat flint spearhead with a distinct, long tang with a triangular tip, type BBI, stocky acc. to the classification by J. Libera from 2001. (fig. 2:1). The tool is made from raw material from Volhynia.
The flat flint spearhead is regular and precisely worked (dimensions are given in fig. 3 and 4a-c).
Broad flat negatives can be seen forming the top and bottom planes. The other series of almost parallel punches covers the edge of the tool. The third series of punches were, only fragmentarily occurring, very fine retouching evening out the ridges between negatives.
Other flat flint spearheads with tangs have also been found in Lesser Poland: in Łężkowice, Wiel- iczka County (fig. 5:1), in Wojnicz, Tarnow County (fig. 5:2) and in Modlnica, site 5.
The flat flint spearhead is a loose find. In the site 17 in Pleszow, a double children’s grave (feature 1219) was discovered where only 2 pendants from a wild boar’s tusk, and in its direct vicinity another damaged burial without any grave goods was found.
Considering the fact that the vast majority of finds of flat flint spearheads in the area of Lesser Poland and Volhynia come from graves, it cannot be ruled out that also the flat flint spearhead from Pleszow was an element of grave goods.
According to J. Libera, regular flat flint spear- heads made from the raw material from Volhynia, in zone A (e.g. Lesser Poland) ought to be associated with the early phase of the Mierzanowice culture.
Similarly J. Budziszewski associates bifacial core tools with the early phase of the Mierzanowice cul- ture. On the other hand, the ceramic context from site 20 in Pleszow and imports of products from the Strzyżow culture environment such as e.g. an axe from Pleszow site 20, as well as a sickle and a little amphora from Mogiła site 62, might indicate the classical or late phase of the Mierzanowice culture.
Ryc. 1. Lokalizacja kompleksu stan. 17-20 w Krakowie Nowej Hucie-Pleszowie z wykorzystaniem wizualizacji Numerycznego Modelu Terenu programu ISOK
Fig. 1. Location of the complex site 17-20 in Krakow Nowa Huta – Pleszow using Numerical Model Terrain visualization program ISOK
Ryc. 3. Punkty pomiarów płoszczy (za Libera 2001) Fig. 3. Measuring points on the flat flint spearhead (after Libera 2001)
długość mm
całkowita (l) 119
od wierzchołka do pkt max szer. (l w) 72 od pkt max szer. do końca nasady (l n) 47
szerokość mm
maksymalna (s max) 51 nasady (n) max 29
podstawy (sn) 22
grubość mm
g max (w) 10 trzonka (g t) 8 nasady (n) 9
Ryc. 4. Dane metryczne płoszcza z Krakowa Nowej Huty Pleszowa mierzone w punktach oznaczonych na ryc. 3:
