Rocznik XXIV • 2017 • nr 2 (58)
2017 © copyright by Muzeum Niepodległości w Warszawie Rada naukowa:
dr hab. Arkadiusz Indraszczyk (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach), dr hab. Marek Władysław Kolasa (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), dr hab. Janusz Mierzwa (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie), prof. dr hab. Jan Wiktor Sienkiewicz (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), ks. prof. dr hab. Henryk Skorowski (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), dr hab. Jacek Szczepański (Muzeum Historyczne w Legionowie), prof. dr hab. Janusz Szczepański (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), prof. dr hab. Andrzej Szmyt (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie), dr hab. Maciej Szymczyk (Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju), PhDr. Ladislav Volko (Uniwersytet św. św. Cyryla i Metodego w Trnawie), prof. dr hab. Zbigniew Wawer (Politechnika Koszalińska)
Kolegium redakcji:
dr Tadeusz Skoczek (redaktor naczelny), dr Jolanta Załęczny (zastępca redaktora naczelnego), Dorota Panowek (sekretarz redakcji),
dr Stefan Artymowski (muzealnictwo), Paweł Bezak (historia wojskowości), dr hab. Adam Buława (członek kolegium), Jan Engelgard (historia), Małgorzata Izdebska-Młot (redaktor językowy), prof. PUNO dr hab. Zbigniew Judycki (biografistyka), Małgorzata Maywald (redaktor tekstów anglojęzycznych), Halina Murawska (bibliologia), dr Endre László Varga (członek kolegium), ks. dr Jerzy Zając (członek kolegium), Łukasz Żywek (źródła)
Recenzenci naukowi:
Prof. dr hab. Małgorzata Dajnowicz (Uniwersytet w Białymstoku), prof. dr hab. Adam Czesław Dobroński (Uniwersytet w Białymstoku), prof. dr hab.
Helena Krasowska (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk), prof. dr hab. Piotr Matusak (Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku-Białej), prof.
dr hab. Henryk Żaliński (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), doc. dr Olga Gorbaczewa (Białoruski Uniwersytet Państwowy w Mińsku), dr hab. Radosław Domke (Uniwersytet Zielonogórski), dr hab. Jerzy Mazurek (Uniwersytet Warszawski), dr hab. Grzegorz Nieć (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie)
ISSN 1427-1443
Tadeusz Skoczek, Słowo wstępne. Historia, edukacja, pamięć ... 11 ARTYKUŁY
Elżbieta Klimus, Prekursorzy haseł pozytywistycznych. Elementy pracy organicznej i pracy u podstaw w programie Towarzystwa Filomatów (1817–1823) ... 17 Katarzyna Buczek, „Żeby Wołyń, wzór biorąc z najlepszych
modelów, Wydał sam kiedyś Lokków, Russów i Kornelów”, czyli o pracowniach Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu ... 45 Karol Jadczyk, Weteran dwóch powstań. Rzecz o Józefi e Śmiechowskim
(1798–1875) ... 71 Kinga Fink, Początki muzycznej edukacji Wojciecha Kilara w szkole
Malwiny Reissówny we Lwowie ... 97 Sebastian Fikus, Plan Hermana. Kapitulacja III Rzeszy w koncepcjach
opozycji antyhitlerowskiej ... 119 Krzysztof Filipow, „Kde domov můj, kde domov můj?”.
Czechosłowaccy i polscy żołnierze dekorowani w czasie II wojny światowej ... 137 Józef Smoliński, Koncepcje formowania i użycia Wojska Polskiego
we Francji (wrzesień 1939−czerwiec 1940) ... 151 Jolanta Załęczny, Życie kulturalne w Samodzielnej Brygadzie
Strzelców Karpackich ... 175 Izabela Prokopczuk-Runowska, W nagrodę za dzielność. Na pierś
i na nagrobek – odznaczenia za walki o Tobruk ... 203 Ewa Jaska, Joanna Mosiejczuk, Zmiany na rynku prasowym w Polsce
i ich determinanty ... 233 MUZEALNICTWO. Materiały, sprawozdania, omówienia
Regina Madej-Janiszek, Wileńska Państwowa Szkoła Techniczna im.
Marszałka Józefa Piłsudskiego − pamiątki w zbiorach Muzeum Niepodległości w Warszawie ... 249 Andrzej Kotecki, Odzyskana niepodległość medalami utrwalona.
Część 1. Lata 1914−1939 ... 271 Tadeusz Skoczek, Straże ogniowe u progu stulecia niepodległości ... 297 Marzena Milewska, Muzeum Niepodległości w Warszawie na XXIII
Targach Wydawców Katolickich ... 307
w tym dla osób niepełnosprawnych ... 309 RECENZJE, NOTY, BIBLIOGRAFIE
Jolanta Załęczny, O pamiętaniu i upamiętnianiu (Joanna Gierczyńska, Ślady pamięci. 50 lat Muzeum Więzienia Pawiak, Słowo wstępne Tadeusz Skoczek, Muzeum Więzienia Pawiak – Oddział Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2016, ss. 228) ... 313 Stefan Artymowski, Wspomnienia z internowania (Władysław
Krzyściak, Wśród wojennej nawałnicy. Wspomnienia ofi cera z lat 1939–1945, oprac. Łukasz Borkowski, Adam Kondracki, Wojciech Krupa, Jarosław Łabowicz, wstęp Wojciech Krupa, Katowice 2014, ss. 510) ... 316 Marian Marek Drozdowski, Nieznana ikonografi a powstania
sierpniowego 1944, (Powstanie Warszawskie. The Warsaw Uprising, album pod redakcją Tadeusza Skoczka, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Prowincjonalna Ofi cyna Wydawnicza, Warszawa−Proszówki 2016, ss. 232) ... 319 Katarzyna Buczek, Po prostu dobra książka o Sienkiewiczu (Jolanta
Załęczny, Sienkiewicz. Dwa pogrzeby, red. Tadeusz Skoczek, Wydawnictwo M-D-M, Warszawa 2016, ss. 84) ... 328 Adam Stasiński, Mazowszanie na obczyźnie (Z Mazowsza na obczyznę.
Materiały z XIV Międzynarodowego Sympozjum Biografi styki Polonijnej, praca zbiorowa pod redakcją Janusza Gmitruka, Zbigniewa Judyckiego i Tadeusza Skoczka, Wydawca CAN, Warszawa 2016, ss. 340) ... 331 Nasi autorzy ... 340
Tadeusz Skoczek, Introduction. History, Education, Memory ... 11 ARTICLES
Elżbieta Klimus, Precursors of Positivistic Catchphrases. Elements of Organic Work in the Program of the Filomat Society (1817−1823) ... 17 Katarzyna Buczek, “Żeby Wołyń, wzór biorąc z najlepszych modelów,
Wydał sam kiedyś Lokków, Russów i Kornelów”. The Story About the Volhynia Junior High School in Krzemieniec ... 45 Karol Jadczyk, Veteran of Two Insurrections. The Story of Józef
Śmiechowski (1798−1875) ... 71 Kinga Fink, The Beginnings of the Musical Education of Wojciech
Kilar at the Malwina Reissówna School in Lviv ... 97 Sebastian Fikus, Herman’s Plan. Capitulation of the Third Reich in
the Concepts of anti-Nazi Opposition ... 119 Krzysztof Filipow, “Kde domov můj, kde domov můj?”. Czechoslovak
and Polish Soldiers Honored During the World War II” ... 137 Józef Smoliński, Concepts of Formation and Use of the Polish Army
in France (Sept. 1939−Jun. 1940) ... 151 Jolanta Załęczny, Cultural Life in the Independent Carpathian Rifl e
Brigade ... 175 Izabela Prokopczuk-Runowska, As a Reward for Bravery. On the
Chest and on the Gravestone − Decorations for the Battle of Tobruk ... 203 Ewa Jaska, Joanna Mosiejczuk, Alterations in the Polish Press
Market and Their Determinants ... 233 MUSEUM. Materials, reports, discussions
Regina Madej-Janiszek, Marshal Józef Piłsudski Vilnius State Technical School. Mementos in the Collection of the Museum of Independence in Warsaw ... 249 Andrzej Kotecki, Regained Independence Commemorated with
Medals. Part One. 1914−1939 ... 271 Tadeusz Skoczek, Fire Brigades at the Dawn of Independence ... 297 Marzena Milewska, The Museum of Independence in Warsaw at the
23rd Catholic Publishing Fair ... 307
Ones for the Disabled ... 309 REVIEWS, NOTES, BIBLIOGRAPHIES
Jolanta Załęczny, About Remembering and Commemoration (Joanna Gierczyńska, The Traces of Remembrance. 50 Years of the Museum of Pawiak Prison, Introduction by Tadeusz Skoczek, Museum of Pawiak Prison – the branch of the Museum of Independence in Warsaw, Warsaw 2016, p. 228) ... 313 Stefan Artymowski, Memoirs of Internment (Władysław Krzyściak,
Amidst Military Storm. Memoirs of an Offi cer from 1939−1945, Ed. Łukasz Borkowski, Adam Kondracki, Wojciech Krupa, Jarosław Łabowicz, introduction by Wojciech Krupa, Katowice 2014, p. 510) ... 316 Marian Marek Drozdowski, Unknown Iconography of the 1944
August Uprising (The Warsaw Uprising album, edited by Tadeusz Skoczek, the Museum of Independence in Warsaw, Provincial Publishing House, Warsaw–Proszówki 2016, p. 323) ... 319 Katarzyna Buczek, Simply a Good Book About Sienkiewicz (Jolanta
Załęczny, Sienkiewicz. Two Funerals, edited by Tadeusz Skoczek, published by M-D-M, Warsaw 2016, p. 84) ... 328 Adam Stasiński, Mazovians in Exile (From Mazovia to the Exile.
Materials from the 14th International Symposium of Polonia Biographies, collective work edited by Janusz Gmitruk, Zbigniew Judycki, and Tadeusz Skoczek, Published by CAN, Warsaw 2016, p. 340) ... 331 Our authors ... 340
Tadeusz Skoczek, Geleitwort. Geschichte, Ausbildung, Gedächtnis ... 11 AUFSÄTZE
Elżbieta Klimus, Wegbereiter für positivistische Ansätze. Elemente der organischen Arbeit und der Arbeit an der Basis im Programm der Gesellschaft der Filomaten (1817–1823) ... 17 Katarzyna Buczek, „Żeby Wołyń, wzór biorąc z najlepszych modelów,
Wydał sam kiedyś Lokków, Russów i Kornelów”,[Damit Wolyn, indem es sich die besten Modelle zum Vorbild nimmt, irgendwann selbest Lokks, Russen und Kornels hervorbringen kann] d.h. über Wrkstätten im Wolynischen Gymnasium in Krzemieniec ... 45 Karol Jadczyk, Veteran von zwei Aufständen. Es geht um Józef
Śmiechowski (1798–1875) ... 71 Kinga Fink, Anfänge der Musiklaufbahn von Wojciech Kilar in der
Schule von Malwina Reissówna in Lwow ... 97 Sebastian Fikus, Hermans Plan. Die Kapitulation des III. Reichs in
den Konzeptionen der Opposition gegen Hitler ... 119 Krzysztof Filipow, „Kde domov můj, kde domov můj?” [Wo ist meine
Heimat, wo ist meine Heimat?]. Tschechische und polnische Soldaten, die während des II. Weltkrieges ausgezeichnet wurden .. 137 Józef Smoliński, Konzepte für die Aufstellung und Verwendung der
Polnischen Armee in Frankreich (September 1939−Juni 1940) .... 151 Jolanta Załęczny, Kulturleben bei der Selbständigen Brigade der
Karpaten-Gebirgsjäger ... 175 Izabela Prokopczuk-Runowska, Als Preis für die Tapferkeit. Für die
Brust und für das Grabmal – Auszeichnungen für die Kämpfe um Tobruk ... 203 Ewa Jaska, Joanna Mosiejczuk, Änderungen auf dem Pressemarkt in
Polen und ihre Determinanten ... 233 MUSEUMSWISSENSCHAFT. Materialien, Berichte, Besprechungen Regina Madej-Janiszek, Die Józef Piłsudski Staatliche Fachschule in
Vilnius − Andenken im Unabhängigkeits-Museum in Warschau .... 249 Andrzej Kotecki, Wiederhergestellte Unabhängigkeit verewigt
Medaillen. Teil 1. Jahre 1914−1939 ... 271
Marzena Milewska, Unabhängigkeits-Museum in Warschau an der XXIII katholischen Verlagsmesse ... 307 Magdalena Przybylska, Die Anpassung des Przebendowski-
Radziwiłł-Palastes an neue Kultur- und Bildungsfunktionen, auch für Behinderten ... 309 REZENSIONEN, NOTEN, BIBLIOGRAPHIEN
Jolanta Załęczny, Über das Erinnern und Gedenken (Joanna Gierczyńska, Die Spuren der Erinnerung. 50 Jahre des Pawiak Gefängnismuseums. Geleitwort Tadeusz Skoczek, Pawiak Gefängnismuseums – die Niederlassung des Unabhängigkeits- Museums in Warschau, Warschau 2016, S. 228) ... 313 Stefan Artymowski, Zur Erinnerung an die Internierung (Władysław
Krzyściak, Der Sturm des Krieges. Die Erinnerungen des Offi ziers aus den Jahren 1939 bis 1945, Hrsg. Łukasz Borkowski, Adam Kondracki, Wojciech Krupa, Jarosław Łabowicz, Vorwort:
Wojciech Krupa, Kattowitz 2014, S. 510) ... 316 Marian Marek Drozdowski, Unbekannt Ikonographie des
August-Aufstands 1944, (Warschauer Aufstand. The Warsaw Uprising, Album unter der Redaktion von Tadeusz Skoczek, Unabhängigkeits-Museum in Warschau, Prowincjonalna Ofi cyna Wydawnicza, Warschau−Proszówki 2016, S. 232) ... 319 Katarzyna Buczek, Einfach ein gutes Buch über Sienkiewicz (Jolanta
Załęczny, Sienkiewicz. Zwei Beerdigungen, Hrsg. Tadeusz Skoczek, M-D-M Verlag, Warschau 2016, S. 84) ... 328 Adam Stasiński, Masowier im Ausland (Aus Masowien im Ausland.
Materialien des achten Internationalen Symposium der polnischen Biographie, Kollektivarbeit unter der Redaktion von Janusz Gmitruk, Zbigniew Judycki Und Tadeusz Skoczek, CAN Verlag, Warschau 2016, S. 340) ... 331 Unsere Autoren ... 340
Тадеуш Скочек, Предисловие. История, образование, память ... 11 СТАТЬИ
Эльжбета Климус, Прекурсоры девизов позитивизма. Элементы органической работы и труда у основания в программе Общества филоматов (1817–1823) ... 17 Катажина Бучек, «Чтобы Волынь, беря пример из лучших
моделей, Когда-то самостоятельно освободил Локков, Руссов и Корнелей», то есть о классах Волынского лицея в Кременцу ... 45 Кароль Ядчик, Ветеран − участник двух восстаний. Речь о
Юзефе Смеховском (1798–1875) ... 71 Кинга Финк, Начало музыкального обучения Войцеха Киляра в
школе Мальвины Реиссовны во Львове. ... 97 Себастиан Фикус, План Германа. Идея капитуляции Третьего
Рейха антигитлеровксой оппозиции ... 119 Кшиштоф Филипов, «Где domoв мой, где домoв мой?». Солдаты
из Чехословации и Польши награжденные во время II Мировой Войны ... 137 Юзеф Смолински, Идея формиования и и спользования Войска
польского во Франции (сентябрь 1939−июнь 1940) ... 151 Йоланта Залэнчны, Культурная жизнь Самостоятельной
бригады стрельцов карпатских ... 175 Изабела Прокопчук-Руновска,Награда за смелость. Посмерт-
ные ордены и медали на грудь за бои за Тобрук. ... 203 Эва Яска, Йоанна Мосейчук, Изменения на рынке прессы в
Польше и факторы, которые на них повлияли ... 233 МУЗЕЕВЕДЕНИЕ. Материалы, отчеты, разработки
Регина Мадей-Янишек, Государственная техническая школа им. маршала Юзефа Пилсудского в Вильнюсе − сувениры в собраниях Музея независимости в Варшаве. ... 249 Анджей Котецки, Медаль отражающая восстановление
независимости. Часть 1. 1914−1939гг. ... 271
Мажена Милевска, Музей независимости в Варшаве на XXIII Торгах католических издателей ... 307 Магдалена Пшибильска, Приспособление дворца Пшебендовских/
Радзивиллов к новым культурным и образовательным фунци- ям, в том числе для людей с ограниченными возможностями ... 309 КОММЕНТАРИИ, ЗАМЕЧАНИЯ, БИБЛИОГРАФИИ
Йолянта Залэнчны, О хранении в памяти и почтение памяти (Йоанна Герчиньска, Следы памяти. 50 лет Музея тюрьмы Павяк. Предисловие Тадеуш Скочек, Музей тюрьмы Павяк − Отделение Музея независимости в Варшаве, Варшава 2016, стр. 228) ... 313 Стефан Артымовски, Воспоминания о периоде интернирования
(Владислав Кшистяк, В середине военной бури. Воспоминания из 1939−1945гг., составлено Лукашом Борковским, Адамом Кондрацком, Войцехом Крупа, Ярославом Лабовичом, Предисловие: Войцех Крупа, Катовице 2014, стр. 510) ... 316 Мариан Марек Дроздовски, Неизвестная иконография
августского восстания 1944, (Варшавское восстание, альбом под редакцией Тадеуша Скочка, Музей независимости в Варшаве, изд. Провинциональна Официна Выдавнича [Prowincjonalna Ofi cyna Wydawnicza], Варшава−
Прошувки 2016, стр. 232) ... 319 Катажина Бучек, Просто хорошая книга о Сенкевиче (Йоланта
Заленчны, Сенкевич. Два похороны. Ред. Тадеуш Скочек, Издательство M-Д-M, Варшава 2016, стр. 84) ... 328 Адам Стасиньски, Мазовшане за пределами (Из Мазовша за
границу. Материалы из XIV Международного Сипозиума Полонийной Биографистики, составная работа под редакцией Януша Гмитрука, Збигнева Юдыцкого и Тадеуша Скочка, Издательство ЦАН, Варшава 2016, стр. 340) ... 331 Наши авторы ... 298
Historia, edukacja, pamięć
Misja Muzeum Niepodległości, wpisująca się w strategię rozwoju kultury województwa mazowieckiego, realizowana jest poprzez wystawy, konfe- rencje naukowe i sympozja, imprezy patriotyczne i wydarzenia artystycz- ne, wydawnictwa. Doskonałym narzędziem do upowszechniania dorobku intelektualnego, naukowego i edukacyjnego jest nasz muzealny kwartalnik
„Niepodległość i Pamięć”. Oto najnowszy numer.
Rozpoczynamy go przypomnieniem 200-lecia założenia w Wilnie Towa- rzystwa Filomatów (13 października 1817). Dotychczas historycy literatury zajmowali się na ogół romantycznymi wątkami tego związku studenckiego, jego niepodległościowymi treściami, funkcjami konstytutywnymi genera- cji romantyków wileńskich. Panował pogląd, że grupa studencka założona pierwotnie w celach samokształceniowych (fi lomata to w języku greckim miłośnik nauki), propagująca rozwój intelektualny członków oraz ćwiczenie w sztuce pisania poezji społecznie zaangażowanej miała przemożny wpływ na ukształtowanie się w Polsce przełomu romantycznego, a także zwalcze- nie stylistyki klasycystycznej w literaturze i sztuce. Tak też było, szczególnie po ukazaniu się III części Dziadów Adama Mickiewicza, w których fi lomaci i fi lareci więzieni przez Moskali na rozkaz Nowosilcowa – Ignacy Domey- ko (Żegota), Adolf Januszkiewicz, Jakub Jagiełło, Onufry Pietraszkiewicz (Jacek), Jan Sobolewski, Adam Suzin, Tomasz Zan i inni – przedstawie- ni są jako uosobienie postawy romantycznej, patriotycznej, młodzi ludzie bohatersko walczący o wolność narodową. Pokazani są jako bohaterowie, dla których niestraszne jest więzienie czy syberyjska katorga. Elżbieta Kli- mus zwraca uwagę na program studenckich zrzeszeń, który ma też wątki pozytywistyczne: sprawiedliwość społeczną, oświecenie szerokich mas spo- łeczeństwa, rozwój edukacji i szerzenie oświaty. O tych wątkach programu przeczytamy w interesującym artykule Prekursorzy haseł pozytywistycz- nych. Elementy pracy organicznej i pracy u podstaw w programie Towa- rzystwa Filomatów (1817–1923). Warto dodać, że autorka tytułowe towarzy- stwo defi niuje bardzo szeroko, włączając w periodyzację Związek Filaretów, Związek Przyjaciół i inne stowarzyszenia, co osadza tekst w szerokim kon- tekście społecznym.
Bardzo interesującym wątkiem historii Gimnazjum i Liceum Krzemie- nieckiego zajmuje się Katarzyna Buczek – pracowniami tej niezwykłej
„uczelni” Wileńskiego Okręgu Naukowego, instytucji, która po rozwiąza- niu będącym wynikiem represji po Powstaniu Listopadowym (dokonało się to w 1831 roku), staje się zaczątkiem pracowni naukowych Uniwer- sytetu Kijowskiego (1833–1834). Warto przypomnieć, że autorka przy- gotowała uprzednio pionierską publikację Z prac Hugona Kołłątaja nad organizacją Gimnazjum Wołyńskiego w latach 1803−1806 w świetle kore- spondencji z Tadeuszem Czackim (2000) oraz monografi ę Hugo Kołłątaj i edukacja (2007) – ważne prace z zakresu historii oświaty i wychowa- nia. Prasoznawcom znana jest praca Obraz Stanisława Staszica w cza- sopismach 1995–2004, zamieszczona w „Kwartalniku Pedagogicznym”
(2006, nr 2).
Przypomnijmy, że w zbiorach Muzeum Niepodległości znajduje się wie- le obiektów związanych z tym miastem, nazywanym często Atenami Wo- łyńskimi, muzealiów poświęconych Krzemieńcowi z okresu międzywo- jennego. Reaktywowane Liceum Wołyńskie działało w latach 1922–1939.
Pod nazwą „Krzemieniec – miasto wielkiej tęsknoty” organizowany jest cykl wystaw i spotkań edukacyjno-informacyjnych w wielu miastach Ma- zowsza i Polski. Podobną wystawę zorganizowano w 2010 roku w samym Krzemieńcu, gdzie pozostaje do dziś. Zacytujmy sprawozdanie opublikowa- ne po pierwszej wystawie tego cyklu zorganizowanej w Muzeum Niepodle- głości 15 lipca 2008 roku:
Wystawa była ukoronowaniem kilkuletnich wysiłków Muzeum Niepodległo- ści, mających na celu zgromadzenie pamiątek i archiwaliów związanych z Krze- mieńcem. W roku 2003 w Muzeum Niepodległości, z inicjatywy członków Koła Krzemieńczan przy Towarzystwie Przyjaciół Warszawy została powołana Ko- lekcja Krzemieniecka. Składają się na nią dzieła sztuki (obrazy, rysunki), ar- chiwalia, pocztówki, fotografi e i wydawnictwa, które wszechstronnie obrazują specyfi kę przedwojennego Krzemieńca i dokumentują współczesne działania, mające na celu zachowanie pamięci o tym mieście. Kolekcja liczy obecnie oko- ło 450 pozycji. W okresie międzywojennym miasto było ewenementem na ska- lę krajową. Decydowało o tym przede wszystkim jego położenie (…). Ponadto na terenie miasta znajdował się kompleks Liceum Krzemienieckiego, w skład którego wchodziło ogólnokształcące gimnazjum typu matematyczno-przyrod- niczego (1922–1938), gimnazjum zreformowane ustawą z 1932 r. (1932–1939),
gimnazjum dwóch typów: matematyczno-przyrodnicze i humanistyczne (1932–1939), szkoła ćwiczeń (powszechna 7-klasowa), Seminarium Nauczyciel- skie (1921–1935), Pedagogium – dwuletnie studium pomaturalne (1935–1939), Średnia Szkoła Rolniczo-Leśna w Białokrynicy, Gimnazjum Spółdzielcze (1937–1939), Niższa Szkoła Ogrodnicza w Ledóchowie, Niższa Szkoła Stolarska w Smydze, Niższa Szkoła Murarska w Białokrynicy, Niższa Szkoła Rzemieślni- czo-Przemysłowa w Wiśniowcu1.
W kwietniu 2009 roku zaprezentowano wystawę w otwartym właśnie Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, później organizowano ją w wielu instytucjach.
Ważną częścią przypominania atmosfery Krzemieńca z początków XX wieku była wystawa zorganizowana w Muzeum Niepodległości 29 listopada 2012: „Ludwik Gronowski − fotografi e. Krzemieniec 1930–
1939” − po raz pierwszy prezentująca dzieła wybitnego artysty w Pol- sce. Promowano też album przygotowany przez lubelskie wydawnictwo Boni Libri2.
„Niepodległość i Pamięć” jest pismem humanistycznym, przeważają na naszych łamach artykuły z zakresu szeroko pojętej historii, ale z du- żym zainteresowaniem przyjmujemy materiały z innych dziedzin: histo- rii literatury, historii sztuki, medioznawstwa, historii prasy, bibliologii, muzeologii, a nawet politologii i ekonomii. Uwagę czytelników przyku- wają artykuły ks. Jerzego Zająca o prasie młodzieży duchownej w okre- sie międzywojennym, wiele cytowań miał artykuł Władysława M. Ko- lasy poświęcony prasie krakowskiej w latach 1989–2014 − zamieszczone w poprzednich numerach. Podobnie będzie zapewne z tekstem Ewy Jaski i Joanny Mosiejczuk o rynku prasowym w Polsce, kierunkach zmian i de- terminantach rozwoju. Treść wpisuje się w ostatnie plany zmian polskie- go rynku medialnego zapowiadane przez polityków dominujących w pol- skim parlamencie. Parlamentarzyści pragnący dokonać zmian, szczególnie w stosunku do przeważającego kapitału niemieckiego, powinni zapoznać się z badaniami naszych autorek.
1 „Niepodległość i Pamięć” 2009, nr 1(29), s. 282.
2 Ludwik Gronowski − fotografi e. Krzemieniec 1930−1939, koncepcja albumu Le- szek Dulik i Hanna Gronowska-Szaniawska, promocja albumu i wystawy Muzeum Niepodległości w Warszawie, Wydawnictwo Boni Libri, Lublin 2012.
Polskie Powstania Narodowe (korzystając z defi nicji słowników języ- ka polskiego staramy się pisać nazwy patriotycznych zrywów wielką lite- rą) są częstymi tematami dociekań autorów związanych z Muzeum Nie- podległości. Przy okazji 150-lecia dokonaliśmy w 2013 roku rewitalizacji X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej3, zorganizowaliśmy plenerową ga- lerię rzeźby przedstawiającą członków Rządu Narodowego straconych 5 sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej. Wydawaliśmy też albumy w serii Polskie Powstania Narodowe4, zorganizowaliśmy szereg konferencji i seminariów5. Dlatego z dużym zadowoleniem prezentujemy artykuł Karola Jadczyka przedstawiający biografi ę Józefa Śmiechowskiego, weterana Powstania Listopadowego i Powstania Styczniowego. Autor kom- petencje związane z tematem swoich zainteresowań naukowych potwierdzał znakomitymi pracami Powstanie Styczniowe w Łodzi i regionie (2014) oraz Dowódcy Powstania Styczniowego. Portret zbiorowy (2016). W poprzednim numerze naszego kwartalnika Karol Jadczyk ogłosił artykuł biografi czny o Michale Mareckim, niezwykle barwnej postaci, uczestniku węgierskiej Wiosny Ludów, żołnierzu armii tureckiej i austriackiej, legioniście Garibal- diego i bohaterskim dowódcy oddziału w Powstaniu Styczniowym6.
3 Opis działań zob. Cytadela Warszawska. X i XI Pawilon. Ochrona dziedzictwa kulturowego – perspektywy rozwoju, pod redakcją Tadeusza Skoczka, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2014.
4 Powstanie Listopadowe, album pod redakcją Piotra Skoczka, Ofi cyna Wydawni- cza Proszówki, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2011; Powstanie Styczniowe, album pod redakcją Tadeusza Skoczka, Ofi cyna Wydawnicza Proszówki, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2013; Insurekcja Kościuszkowska, Prowincjonalna Ofi - cyna Wydawnicza, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2014;
Powstanie Warszawskie, album pod redakcją Tadeusza Skoczka, Prowincjonalna Ofi cyna Wydawnicza, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2016. Warto dodać, że większość reprodukcji w tych albumach pochodzi ze zbiorów Muzeum Niepodle- głości, podobnie jak w książkach wydawanych wspólnie z Ofi cyną Wydawniczą
„Rytm”; zob. Artur Śliwiński, Powstanie Listopadowe, Warszawa 2013; Marian Marek Drozdowski, Powstanie Sierpniowe, Warszawa 2014.
5 Zob. m.in. Powstanie listopadowe 1830−1831. Dzieje − historiografi a− pa- mięć, pod redakcją Tadeusza Skoczka, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2015;
Wincenty Krasiński. Życie społeczno-kulturalne Warszawy i Królestwa Polskiego, pod redakcją Romana F. Kochanowicza i Tadeusza Skoczka, Muzeum Romanty- zmu w Opinogórze, Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2016.
6 K. Jadczyk, Szermierz wolności. Rzecz o Michale Mareckim – żołnierzu armii
Niedawno zmarły Wojciech Kilar (1932−2013), wielki polski kompo- zytor, tworzący też na potrzeby fi lmu, interesuje badaczy, nie tylko jako artysta, ale też wybitny humanista. Ukazały się niedawno dwie mono- grafi e poświęcone autorowi tak znanych dzieł, jak poemat symfoniczny Kościelec czy utwór na orkiestrę smyczkową pt. Orawa: Barbary Grusz- ki-Zych, Takie piękne życie. Portret Wojciecha Kilara (2015) oraz Ma- rii Wilczek-Krupy, Kilar. Geniusz o dwóch twarzach (2015). Wcześniej wydano wiele wywiadów oraz prób opisu różnych dziedzin zaintereso- wań muzycznych kompozytora. Kinga Fink zajęła się początkami mu- zycznej edukacji Wojciecha Kilara we Lwowie, w prywatnej szkole Mal- winy Reissówny. Założycielka tej zapomnianej acz zasłużonej instytucji jest rzadko przywoływana w badaniach naukowych. Autorka wypełnia więc lukę w tworzeniu bazy wiedzy o polskości miasta zawsze wiernego Rzeczpospolitej. Publikując ten artykuł mamy nadzieję na dalsze prace naukowe poświęcone nieznanym fragmentom życia i twórczości kom- pozytora, warto też – w trosce o należyte uwypuklenie wartości szkół artystycznych polskiego Lwowa – kontynuować badania nad strukturą oraz osiągnięciami szkolnictwa muzycznego całych ówczesnych Kresów Wschodnich Rzeczpospolitej.
Mało znane są też inne fakty z naszej historii najnowszej, o których pi- szą Sebastian Fikus (Plan Hermana. Kapitulacja III Rzeszy w koncepcjach opozycji antyhitlerowskiej), Krzysztof Filipow (o odznaczeniach, jakimi dekorowano czeskich żołnierzy walczących podczas II wojny światowej, członków tzw. Legionu Czecho-Słowackiego, walczących z Niemcami oraz o żołnierzach polskich dekorowanych odznaczeniami naszych południo- wych sąsiadów) oraz Józef Smoliński (Koncepcja formowania i użycia Woj- ska Polskiego we Francji. Wrzesień 1939−czerwiec 1940).
Pod koniec ubiegłego roku Muzeum Niepodległości zorganizowało dwu- dniową konferencję pn. „Kampania północno-afrykańska 1940−1942. Obro- na Tobruku”. Wygłoszono w dniach 8 i 9 grudnia 2016 roku szereg cieka- wych i potrzebnych referatów. Trzy z nich: wspomnianego wyżej Krzysztofa Filipowa oraz Jolanty Załęczny i Izabeli Prokopczuk-Runowskiej zamiesz- czamy w tym numerze. Postaramy się w niedalekiej przyszłości przygoto- wać publikację z wszystkimi referatami.
honwedów 1848−1849, ofi cerze wojsk austriackich i sułtańskich, garibaldczyku oraz wodzu powstańczym 1863−1864, „Niepodległość i Pamięć” 2017, nr 1(57), s. 55−78.
Zachęcając do lektury wszystkich materiałów prezentowanego kwartal- nika, zapowiadamy już kolejny numer. Dzięki dofi nansowaniu pozyskane- mu z Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa oraz uzupełniającej dotacji celowej z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego mamy możliwość wydania kolejnych czterech numerów „Niepodległości i Pamięci“.
Tadeusz Skoczek
NIEPODLEGŁOŚĆ I PAMIĘĆ 2017, nr 2 (58)
Elżbieta Klimus
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Prekursorzy haseł pozytywistycznych. Elementy pracy organicznej i pracy u podstaw w programie Towarzystwa Filomatów (1817–1823)
Słowa kluczowe
Towarzystwo Filomatów, Zgromadzenie Filaretów, pozytywiści warszaw- scy, praca organiczna, praca u podstaw, oświecenie powszechne, moderni- zacja
Streszczenie
Towarzystwo Filomatów założone 1 (13) października 1817 r. na Uniwersytecie Wi- leńskim wpisywane jest tradycyjnie w romantyczny nurt historii tajnych związków studenckich i niepodległościowych pierwszej połowy XIX w. Tymczasem w pro- gramie proponowanym przez członków towarzystwa, głoszonych przez nich ha- słach, a także prowadzonych działaniach można odnaleźć elementy, które stanowiły części składowe programu pozytywistów warszawskich w drugiej połowie XIX w.
Cały okres funkcjonowania Towarzystwa Filomatów ukierunkowany był głównie na działania mające na celu szeroko pojęte oświecanie społeczeństwa. W programie studentów wileńskich pojawiły się także wzmianki o potrzebie zmiany stosunków społecznych, modernizacji rolnictwa, rozwoju oświaty i upowszechnieniu podsta- wowej edukacji wśród najniższych warstw społecznych.
Towarzystwo Filomatów założone 1 (13) października 1817 roku1 na Uniwersytecie Wileńskim tradycyjnie wpisywane jest w roman- tyczny nurt historii tajnych związków studenckich i niepodległościo- wych pierwszej połowy XIX wieku. Tymczasem w programie pro- ponowanym przez członków towarzystwa, w głoszonych przez nich hasłach, jak i w prowadzonych działaniach można odnaleźć elementy, które stanowiły części składowe programu pozytywistów warszaw- skich w drugiej połowie XIX wieku.
Geneza towarzystwa zawiązanego przez studentów kierunków ści- słych i humanistycznych Uniwersytetu Wileńskiego sięga 1816 roku.
Dokładniej wyjaśnił to prezydent Towarzystwa Filomatów Józef Je- żowski w zeznaniach składanych przed komisją śledczą w sprawie tajnych związków szkolnych i studenckich w Wileńskim Okręgu Na- ukowym:
Jeszcze w roku 1816 ja, Adam Mickiewicz, Tomasz Zan i Onufry Pietraszkie- wicz, obcując ze sobą bliżej, rozprawiając o naukach, o autorach, o książkach, skła- daliśmy dość ścisłą między sobą kompaniję, czyli towarzystwo. (…) Żeby jednak ta nasza konwersacja nie była przyjemnym tylko próżnowaniem, rzucana była różny- mi czasy myśl, aby przepisać jakikolwiek porządek, aby przyjąć postać rzetelnego towarzystwa2.
Owocem tych przemyśleń stał się projekt ustaw autorstwa Adama Mickiewicza i Tomasza Zana, poprawiony następnie przez Jeżow- skiego i przyjęty ostatecznie 1 (13) października 1817 roku. W gronie członków-założycieli znaleźli się: Adam Mickiewicz, Brunon Suchec- ki, Erazm Poluszyński, Józef Jeżowski, Onufry Pietraszkiewicz oraz Tomasz Zan3.
Do powstania związku doprowadziły czysto prywatne pobudki studentów. Początkowy cel ukierunkowany był na ich własny rozwój intelektualny oraz wzajemną pomoc, co dokładnie opisują Ustawy
1 Daty podano zarówno według kalendarza juliańskiego, jak i gregoriańskiego.
2 J. Borowczyk, Rekonstrukcja procesu fi lomatów i fi laretów 1823–1824. Historia śledztwa przeciw uczestnikom konspiracji studenckich i młodzieżowych w Wilnie oraz w Wileńskim Okręgu Naukowym, Poznań 2003, s. 669.
3 A. Kamiński, Polskie związki młodzieży 1804–1831, Warszawa 1968, s. 289–290.
Towarzystwa Filomatów: „1. Ćwiczenia naukowe, mianowicie sztuka pisania, udzielanie wzajemnej pomocy są celem Towarzystwa Filoma- tycznego. 2. Skromność, otwartość, szczera chęć pożytku, przyjaciel- ska poufałość członków, tajemnica wszystkich czynności są zasadą, na której byt i trwałość Towarzystwa polega”4. Podejmowane z wła- snej woli przedsięwzięcia naukowe, do których należało sporządza- nie prac pisemnych, własnych dzieł literackich czy tłumaczeń tek- stów obcojęzycznych miały prowadzić do pogłębienia zakresu wie- dzy z różnych dziedzin oraz kształtowania zdolności i umiejętności.
Sformalizowanie charakteru spotkań mobilizowało młodych ludzi do systematycznej pracy. Natomiast powszechne wśród braci akade- mickiej problemy fi nansowe, skłoniły ich do udzielania sobie wzajem- nie pomocy materialnej. Józef Jeżowski podkreślał dodatkowo potrze- bę zwrócenia uwagi kadry uniwersyteckiej na członków towarzystwa, gdyż jej względy w przyszłości mogłyby im przynieść korzyści5.
W ciągu dwóch pierwszych lat prace fi lomatów koncentrowały się głównie na wewnętrznej działalności naukowej oraz dyskusji nad re- formą organizacji. Rok 1819 przyniósł zmiany, które odcisnęły pięt- no na kształcie podejmowanych przedsięwzięć aż do końca funkcjo- nowania stowarzyszenia w 1823 roku. Orędownikiem przemian stał się Adam Mickiewicz, głoszący, iż „w szczególności przedsiębrze Towarzystwo rozszerzyć, jak tylko można, gruntowne oświecenie w narodzie polskim; poprawić instrukcyą; ugruntować niezachwianie narodowość; rozszerzać zasady liberalne; obudzać duch działania publicznego, zajmowania się rzeczami ogółu narodu obchodzącemi i na koniec formować, podnosić i ustalać opinią publiczną”6. Alek- sander Kamiński określił wystąpienie Mickiewicza przełomem ide- owym, gdyż – jak słusznie zauważył – dopiero od tego momentu w pi- smach i projektach fi lomackich wyraźnie dają się zauważyć tendencje
4 Ustawy Towarzystwa Filomatów, [w:] Materiały do historii Towarzystwa Filoma- tów, wyd. S. Szpotański, S. Pietraszkiewiczówna, t. 1, Kraków 1920, s. 3.
5 J. Jeżowski, Plan, podług którego możnaby prawa dla Tow. układać, przedstawiony na posiedzeniu nadzwyczajnem 12 III 1818 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 55.
6 A. Mickiewicz, O planie nowej organizacyi, o celu ogólnym całego Towarzystwa i o związkach zostających pod wpływem Filomatów; między 29 I a 28 III 1819 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 260.
o charakterze narodowym7. To właśnie wspomniana przemiana ide- ologiczna łączy się z upowszechnianiem haseł o zabarwieniu pozyty- wistycznym.
Od 1819 roku fi lomaci tworzyli także związki zależne8, dzięki któ- rym planowane przez nich działania miały przyjąć charakter ogól- nokrajowy, a przede wszystkim ułatwić rozpowszechnianie progra- mu moralno-narodowego na gruncie społecznym. W kolejnych la- tach w ich gronie rodziły się ambitne plany rozszerzania oświecenia na wszystkie warstwy ludności. Istota oświecenia w ujęciu fi lomackim polegała na propagowaniu nauki w najszerszym tego słowa znacze- niu, kształtowaniu uniwersalnych zasad moralnych, według których funkcjonować miało w przyszłości całe społeczeństwo, a także postaw prospołecznych aktywizujących naród. Istotnym elementem oświe- cania Polaków było rozwijanie poczucia tożsamości narodowej, które w przyszłości miało pomóc w zjednoczeniu wszystkich warstw spo- łecznych. W mniemaniu fi lomatów bez solidarności nie można zbudo- wać silnego państwa9.
Bezpośrednio po uchwaleniu przez Towarzystwo Filomatów pierw- szych ustaw podjęto dyskusję dotyczącą kształtu nowego stowarzy- szenia, jego liczebności oraz zadań. Jeżowski w swym przemówieniu z 14 (26) października 1817 roku podsunął pomysł wydawania
7 A. Kamiński, op. cit., s. 311–312.
8 Od 1819 r. Towarzystwo Filomatów tworzyło sieć związków zależnych, do któ- rych należały: Związek Przyjaciół, Związek Naukowy, Towarzystwo Przyjaciół Pożytecznej Zabawy, Zgromadzenie Filaretów, Związek Naturalistów Krajowych, Związek Aplikantów, Związek Poetów „Kastala”, Filadelfi ści Błękitni.
9 Zob. m.in. A. Mickiewicz, Powitanie Jana Czeczota jako członka czynnego, na posiedzeniu administracyjnym Wydziału I 12/24 I 1819 r.; O. Pietraszkiewicz, Przemowa przy złożeniu naczelnika Wydziału I na posiedzeniu naukowem 8/20 IV 1819 r.; A. Mickiewicz, O planie nowej organizacyi…, op. cit., s. 167–170, 198–201, 259–260; J. Jeżowski, Do Towarzystwa wniesienie 30 I/11 II 1820 r.; J. Jeżowski, Myśli o mogącej zaprowadzić się w Towarzystwie naszem metodzie rzetelnej wza- jemnego oświecania się, jako o środku do umocnienia Towarzystwa i nadania mu wpływu wewnątrz siebie, czytane na posiedzeniu rządowem 3/15 XII 1819 r., [w:]
Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, wyd. S. Szpotański, S. Pietraszkie- wiczówna, t. 2, Kraków 1921, s. 62–65, 112–127; L. Eysymontt, Myśli o Filaretach czytane 20 II/4 III 1821 r., [w:] Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, wyd.
S. Pietraszkiewiczówna, t. 3, Kraków 1934, s. 134–135.
pisma periodycznego, nad którym pracowaliby wszyscy członkowie, a w marcu kolejnego roku zaproponował zbieranie nie tylko informa- cji naukowych, ale również statystycznych, dotyczących kraju i lud- ności10. Według niego trwałość i skuteczność funkcjonowania towa- rzystwa miała opierać się na trzech pryncypiach: powinności członka względem samego siebie, względem „pożytku powszechnego” oraz powinności towarzystwa względem członków. Indywidualna pra- ca i osiągnięcia danego fi lomaty miały składać się na dobro wspólne związku, a z czasem całego społeczeństwa.
Powyższe poglądy znalazły swe odzwierciedlenie w poprawionych Ustawach Towarzystwa Filomatycznego Wileńskiego, przyjętych 23 czerwca (5 lipca) 1818 roku: „§1 Doskonalenie się własne, przykła- danie się według możności do wzmagania powszechnego oświecenia, udzielanie wszelkiej wzajemnej pomocy celem jest Towarzystwa Fi- lomatycznego”11. Zapis dotyczący „wzmagania powszechnego oświe- cenia” na tym etapie nie odnosił się jeszcze do otwartej działalności na gruncie społecznym, jednakże sygnalizował zmiany programowe, wdrażane sukcesywnie w kolejnych latach. Według poprawionych ustaw to fi lomaci, poprzez ustawiczne samokształcenie, mieli przy- czyniać się do „wzmagania powszechnego oświecenia”, wnosząc do społeczeństwa nabytą wiedzę i umiejętności. Przejawem tego stały się m.in. „roboty powszechne”, czyli długoterminowe zadania naukowe podejmowane przez fi lomatów, do których należało głównie tłumacze- nie tekstów obcojęzycznych. Ustawy dopuszczały możliwość pracy ze- społowej, co podtrzymywało ducha współpracy między przyjaciółmi12. Oświecaniu powszechnemu miało też służyć pismo periodycz- ne, które stanowiłoby przykład działalności zewnętrznej fi lomatów, co dokładniej wyjaśnił Józef Jeżowski: „Towarzystwo czyni wielkie przedsięwzięcia dla dobra kraju; pismo peryodyczne, jest niby posłem
10 J. Jeżowski, Jak utrzymać Towarzystwo w tajemnicy i porządku, czyt. na posie- dzeniu 14/26 X 1817 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 46–47; J. Jeżowski, Plan, podług którego możnaby prawa dla Tow. układać, przedstawiony na posiedzeniu nadzwyczajnem 12 III 1818 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 58.
11 Ustawy Towarzystwa Filomatycznego Wileńskiego przyjęte 23 VI/5 VII 1818 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 64– 66.
12 Ibidem, s. 85–86.
i reprezentantem Towarzystwa do całego kraju dla zwracania umy- słów ku rzeczonemu dobru, owszem dla zyskania pomocy w przedsię- wzięciach”13. Prezydentowi zależało na tym, aby wydawana publikacja wpływała na kształtowanie opinii publicznej, a co za tym idzie, służy- ła pozyskiwaniu zwolenników działalności młodzieży wileńskiej.
Dyskusja nad powołaniem specjalnego komitetu14, mającego zająć się wydawaniem pisma, była prowadzona w kierownictwie organizacji w styczniu i lutym 1819 roku. Filomaci nie potrafi li jednak określić formy gremium oraz wzajemnych zależności pomiędzy nim a Rzą- dem towarzystwa. Dodatkowo czas pochłaniały sprawy bieżące, za- równo administracyjne, jak i naukowe, dlatego obrady w tej kwestii zawieszono do wiosny 1820 roku. Od 19 (31) marca do 23 czerwca (5 lipca) 1820 roku, podczas posiedzeń naukowych wydziałów15, fi lo- maci prezentowali uwagi dotyczące formy planowanego pisma. Osta- tecznie nie udało im się powołać do życia periodyku, jednakże zgro- madzone przez nich przemyślenia w tym względzie doskonale obrazo- wały mentalność i poglądy młodego pokolenia w dziedzinie oświaty, gospodarki i rolnictwa, a proponowane przez nich działania naprawcze nawiązywały do haseł określanych później jako organicznikowskie.
W każdym z dziewięciu tekstów przedstawionych przez człon- ków towarzystwa16 można odnaleźć pewne elementy wspólne. Mło- dzi ludzie kładli nacisk na trzy podstawowe kwestie: rozwój rolnic- twa, oświecanie społeczeństwa oraz podnoszenie spraw narodowości.
Dionizy Chlewiński zwrócił uwagę na potęgę gospodarczą i nauko- wą Rzeczpospolitej sprzed 1772 roku. W jego mniemaniu położenie
13 J. Jeżowski, Uwagi nad organizacją Komitetu do wydawania pisma periodycz- nego czytane na posiedzeniu rządowym 5 III 1819 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 1, s. 159.
14 Zob. Uwagi członków Towarzystwa Filomatów dot. powołania komitetu do wy- dawania pisma periodycznego – Materiały…, op. cit., t. 1, s. 155–162.
15 Ustawy Towarzystwa Filomatycznego Wileńskiego przyjęte 23 VI/5 VII 1818 r.
wprowadziły podział towarzystwa na dwa wydziały: Wydział I – literatury i nauk moralnych, Wydział II – nauk fi zycznych, matematycznych i medycznych. Podział miał na celu usprawnienie prac oraz umożliwienie rozszerzenia struktur związku o nowych członków.
16 Zob. Uwagi nad zamierzonym pismem periodycznem, [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 192–257.
geografi czne ziem polskich determinowało ich rolniczy charakter, a żyzność gleb i obfi tość plonów gwarantowałyby dochodowość. Pro- blem stanowił natomiast niski poziom uświadomienia społeczeństwa, a zwłaszcza właścicieli ziemskich, co z czasem doprowadziło do za- niedbań i wręcz upadku rolnictwa. Dlatego też fi lomata podkreślał, iż w pierwszej kolejności należałoby wszechstronnie edukować osoby zajmujące się pracą na roli, gdyż – jak sam stwierdził –
[był] mocno przekonany o potrzebie traktowania rolnictwa, i to nie takim sposo- bem, jak dotąd, ale takim, jak wystawił p. Oczapowski, to jest, scientyfi cznym, aby upowszechnioną została ta maksyma (…), że rolnictwo najsubtelniejszego umysłu badacza natury niewyczerpanem źródłem i najgodniejszem stać się może, a może- by i u nas bardziej zamiłowano rolnictwo i przestano uważać za rzemiosło mecha- niczne tylko żadnych wiadomości uprzednich nie wymagające17.
W założeniu Chlewińskiego warunkiem niezbędnym do poczynienia postępów w dziedzinie agrokultury było zniesienie poddaństwa chłopów, gdyż wolność osobista stanowi przyrodzone prawo każdego człowieka.
Temat rolnictwa podjął również Jan Sobolewski, jednak przyczyn jego złego stanu fi lomata upatrywał w niewystarczającej liczbie rąk do pracy oraz w niedoskonałości maszyn. Według Sobolewskiego rol- nicy posiadali podstawową wiedzę z dziedziny rolnictwa, wzbogaconą o doświadczenie, jednak ze względu na przeszkody natury technicz- nej, nie mogli jej należycie wykorzystać. W dalszych rozważaniach wyróżnił on dwie potrzeby: „1) potrzeba powiększenia masy osób myślących i obudzenia ducha narodowego; 2) potrzeba rozszerzenia i podniesienia oświaty”18, podkreślając pierwszorzędne znaczenie roz- budzenia ducha narodowego, dzięki któremu społeczeństwo zrozumie konieczność rozwoju nauki.
Sobolewski, podobnie jak Chlewiński, opowiadał się za zniesieniem poddaństwa, gdyż wolni chłopi z większym oddaniem wykonywali- by swoje obowiązki, co przekładałoby się na pozytywne efekty ich
17 D. Chlewiński, Uwagi nad pismem peryodycznem, czytane na posiedzeniu nauko- wem wydziału II 19 III 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 211.
18 J. Sobolewski, Uwagi, czytane na posiedzeniu naukowem wydziału II, 28 IV 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 236.
pracy. Co więcej, wysnuł on wniosek, iż panowie po udzieleniu wolno- ści swoim poddanym sami upomną się o wolność od władzy najwyż- szej, „co znacznie ducha wolnego podniesie, masę ludzi myślących powiększy i kraj nasz jednym szczeblem do szczęścia przybliży”19. Dalekosiężna wizja niepodległościowa Sobolewskiego nie znalazła jednak zwolenników na tym etapie rozwoju Towarzystwa Filomatów, które koncentrowało się głównie na działaniach bieżących, prowadzo- nych na mniejszą skalę.
Drugi postulat fi lomaty, dotyczący rozwoju mechanizacji wsi za- wierał wyraźne elementy programu późniejszych organiczników. So- bolewski stwierdził, iż należy przekonać obywateli o pożyteczności i skuteczności maszyn, następnie zawiązywać towarzystwa, które wspólnym kosztem zaopatrywałyby rolników w niezbędny sprzęt, na końcu sporządzać opisy narzędzi wraz z wyliczeniem wydatków oraz przychodów uzyskanych w wyniku ich użytkowania. Podjęte działania miałyby, w opinii fi lomaty, zbawienny skutek: „Za rozsze- rzeniem machin, skoro ich ujrzą pożytek, znajdzie się chęć zakładania fabryk, przez co rękodzieła, sztuki i kunszta, dziś u nas zupełnie za- niedbane, wzrost wezmą”20.
W podobnym tonie wypowiadał się Tomasz Zan. Traktował on rol- nictwo jako dziedzinę wymagającą szczególnej uwagi. Według Zana należało poznać naturalne właściwości ziem, aby następnie skutecz- nie planować ich uprawę, a także przywiązywać większą wagę do ho- dowli trzody, co zwiększyłoby jej wydajność. Filomata utrzymywał, iż rolnicy powinni poznawać sposób funkcjonowania niezbędnych, a jednocześnie niezbyt kosztownych maszyn. Zdaniem Zana ziemie polskie dysponowały imponującym potencjałem surowców, takich jak drewno, glina, len, wełna, które z powodzeniem można wykorzystać do celów produkcyjnych. Ostatecznie wymienił on dziedziny nauk, które powinny znaleźć się w kręgu zainteresowania społeczeństwa:
chemia rolnicza, technologia, farmacja, mechanika, historia natural- na21. Tomasz Zan, znany z zachowań moralizatorskich, zwrócił też
19 Ibidem, s. 237.
20 Ibidem.
21 T. Zan, Uwagi, czytane na posiedzeniu naukowem wydziału II, 16 IV 1820 r., [w:]
Materiały…, op. cit., t. 2, s. 231–232.
uwagę na inny aspekt rozwoju społeczeństwa. Miał on w planach
„przekonanie o potrzebie oświecenia, pokazanie celu, godności czło- wieka, zaszczepienie ducha narodowości, polubienie cnót domowych i towarzyskich, ukształcenie smaku (…)”22.
Wspomniany duch narodowości odgrywał pierwszorzędną rolę w całokształcie działań podejmowanych przez fi lomatów. Odwoływał się do niego m.in. Onufry Pietraszkiewicz w swych uwagach nad pi- smem periodycznym. Według niego należało „podnieść i zaszczepić narodowość”23, zwłaszcza wśród młodego pokolenia. Proces miałby polegać na dbałości o język ojczysty, promowaniu wartości narodo- wych oraz odrzuceniu wpływów zagranicznych, głównie francuskich, przejawiających się m.in. w modzie. Pietraszkiewicz zauważył po- trzebę zmiany modelu wychowania młodych, zarówno w domach, jak i w szkołach. Chciałby ukierunkować edukację na potrzeby krajowe, co jednak wiązało się z ingerencją w system oświaty24.
Pomimo wyeksponowania celów wychowawczych, Pietraszkiewicz nie pominął kwestii gospodarczych. W jego wizji pismo periodyczne mogłoby zawierać opisy maszyn, prawa hydrauliki, wskazówki do bu- dowy tam i mostów, a także porady umożliwiające wykonanie podsta- wowych prac w gospodarstwie domowym, ułatwiające jednocześnie jego funkcjonowanie.
Z kolei Teodor Łoziński, zdając sobie sprawę z problemów fi nanso- wych towarzystwa oraz ograniczonej wiedzy z zakresu nauk specja- listycznych, w rozważaniach nad pismem periodycznym skłaniał się ku celom społeczno-wychowawczym. Jego zamiarem było
„(…) walczyć z wadami, jak na nieszczęście, mocno zakorzenionymi między naszymi ziomkami, skłonić ich do zamiłowania czystej moralności, okazać praw- dziwą drogę, jaką w edukacyi młodzieży należy postępować, dopomagać doskona- leniu się rolnictwa i wznoszeniu się kunsztów, rękodzieł i sztuk pięknych, starać
22 Ibidem, s. 231.
23 O. Pietraszkiewicz, Uwagi, czytane na posiedzeniu naukowem wydziału II, 4 IV 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 219.
24 Plany ulepszenia systemu oświaty, podniesienia jego efektywności oraz działania podejmowane w tym kierunku stanowiły priorytet działalności Towarzystwa Filo- matów przez wszystkie lata jego funkcjonowania.
się o podniesienie na wyższy stopień nauk, obrzydzać występki, a skłaniać do cnót pełnienia, a wszystko to przy staraniu utrzymania najczystszej mowy polskiej25.
W porównaniu do innych fi lomatów, Łoziński w swych przemy- śleniach kładł większy nacisk na współpracę obywateli. Twierdził, że powinno się dostrzegać swoje szczęście w szczęściu współbraci, a co za tym idzie wspólnie starać się o wszechstronny rozwój kraju. Ideę wspólnoty dobrze obrazują słowa fi lomaty – „w ojczyźnie brat bratu rękę do dźwignienia podaje, wzajem się uszczęśliwiając”26.
Michał Rukiewicz w prezentowanych wnioskach podkreślał potrze- bę oświecania każdej grupy zawodowej, a nie wyłącznie rolników.
Jako jedyny zaproponował, aby w piśmie periodycznym znalazły się artykuły dotyczące prawa, co ułatwiłoby pracę urzędnikom, a także uświadomiło obywatelom ich prawa i obowiązki, rozwiewając szereg wątpliwości27. Pojawiły się też elementy oświatowe. Rukiewicz pro- ponował, aby pismo zawierało wskazówki w dziedzinie wychowania w duchu moralności chrześcijańskiej, adresowane do rodziców, na- uczycieli i młodzieży.
Kolejnym przedsięwzięciem Towarzystwa Filomatów, wyrażają- cym dążenia pozytywistyczne, stała się praca nad instrukcją do zbie- rania wiadomości o szkołach. Inicjatywa w tym względzie należała do Teodora Łozińskiego, który 6 (18) stycznia 1820 roku, na posie- dzeniu powszechnym naukowym, zgłosił wniosek dotyczący zbiera- nia wiadomości o uczniach szkół prowincjonalnych28. W odniesieniu do programu związku propozycję swą motywował w następujący spo- sób: „Przedmiotem prac i starań naszych jest dobro ogólne całego kra- ju, zasadzone na rozkrzewianiu oświaty, bo pomyślność jakiego naro- du, nie może być jak tylko owocem światła udzielonego każdej klasie
25 T. Łoziński, Uwagi, czytane na posiedzeniach naukowych wydziału II, 19 III i 17 VI 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 247.
26 Ibidem, s. 241.
27 M. Rukiewicz, Uwagi, czytane na posiedzeniach naukowych wydziału I, 20 IV i 22 VI 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 252–254.
28 Zob. Księga pism wychodzących z Rządu nr 33, [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 59.
mieszkańców, naród ten składających”29. Zbieranie informacji nie mia- ło ograniczać się jedynie do młodzieży. Filomaci zainteresowani byli również pozyskaniem danych na temat nauczycieli, stosowanych przez nich metod nauczania, strategii wychowawczych i ogólnego stanu szkół. Zgromadzony materiał miał przede wszystkim pomóc w selek- cjonowaniu przyszłych kandydatów do Towarzystwa Filomatów oraz związków zależnych. Działacze planowali obserwować wyróżniają- cych się uczniów. Następnie, po ich wstąpieniu na Uniwersytet Wileń- ski, otoczyć swą opieką, wybranych zaś wcielać w szeregi związków.
Ponadto fi lomaci chcieli poznać niedociągnięcia w systemie oświaty, aby w sprzyjających okolicznościach pracować nad podniesieniem jej poziomu.
Według Józefa Kowalewskiego całokształt działań fi lomackich na- leżało skoncentrować głównie na szkole, gdyż „na jej łonie powinien się wychowywać prawy człowiek, gorliwy patryota, uczciwy urzęd- nik, dobry nauczyciel, słowem, członek pożyteczny w jakimkolwiek względzie krajowi”30. Wśród fi lomatów znajdowali się kandydaci do zawodu nauczycielskiego, dlatego tak bardzo zależało im na pozna- niu współczesnego im stanu szkół, a w konsekwencji przygotowaniu gotowych rozwiązań, mających na celu podniesienie poziomu naucza- nia i zaszczepienie w podopiecznych cnót i wartości. Tomasz Zan nato- miast w swych uwagach stwierdził wprost, iż poprawa życia rodaków zależy od poprawy instrukcji, a co za tym idzie reformy szkolnictwa31. 24 lutego (7 marca) 1820 roku Rząd Towarzystwa Filomatów wysto- sował rozporządzenie skierowane do obu wydziałów, nakazujące pod- jęcie prac nad instrukcją dotyczącą zbierania informacji o szkołach.
Każdy z członków został zobowiązany do zapoznania się z raportami i pismami dotyczącymi stanu szkół w Wileńskim Okręgu Naukowym.
Na ich podstawie miał on przedstawić własne uwagi, czytane następnie
29 T. Łoziński, Wniesienie w sprawie zbierania wiadomości o uczniach szkół prowin- cjonalnych, czytane na posiedzeniu naukowem ogólnem 6 stycznia 1820 r., wyjęte z protokółu posiedzeń naukowych ogólnych, [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 165.
30 J. Kowalewski, O instrukcyi krajowej, czytane na posiedzeniu naukowem wydzia- łu I, 5 V 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 270.
31 T. Zan, Uwagi nad instrukcyą krajową szkolną, czytane na posiedzeniu nauko- wem wydziału II, 13 V 1820 r., [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 284.
na posiedzeniach naukowych danego wydziału. Projekty te powinny być złożone do 1 (13) maja w Rządzie, celem dalszego rozpatrzenia i wypracowania ostatecznej formuły32. Kwiecień i maj 1820 roku upły- nęły fi lomatom pod znakiem prac nad instrukcją33.
Chcieli oni poznać postawy nauczycieli, ich relacje z uczniami oraz stosowane przez nich metody dydaktyczno-wychowawcze. Ponadto Józef Kowalewski zaproponował, aby przyjrzeć się dodatkowej dzia- łalności pedagogów, jeżeli taką podejmują. W kręgu zainteresowania fi lomatów znaleźli się również uczniowie. Planowano dowiedzieć się więcej o reprezentowanym przez nich poziomie wiedzy, zaintereso- waniach, zachowaniu, a także planach na przyszłość. Sugerowano też zaznajomienie się ze stanem materialnym szkół, wykorzystywa- nymi materiałami i pomocami naukowymi, zaopatrzeniem bibliotek, ze szczególnym uwzględnieniem dzieł o tematyce narodowej.
Onufry Pietraszkiewicz zauważył, iż o reputacji szkoły może świad- czyć duża liczba uczniów przyjezdnych. Według niego należało przyj- rzeć się duchowieństwu, gdyż podejrzewał, że fundusze przeznaczone na szkoły parafi alne nie są właściwie wydatkowane. Natomiast wspo- mniany już Kowalewski uważał za niezbędne poznać motywy założy- cieli szkół, ich fundatorów oraz rodziców, aby dowiedzieć się, czy były one podyktowane dobrem dzieci i potrzebą edukacji, czy pomnażają jedynie zysk własny, przyczyniając się do rozwoju wsi i miasteczek.
Nowe spojrzenie na sprawę wniósł Jan Sobolewski, który upomniał się o uwzględnienie szkół Lancastera34 oraz zbadanie ich popularności wśród społeczeństwa. W opinii Michała Rukiewicza obserwacje nale- żało uzupełnić stosownymi wnioskami.
26 czerwca (8 lipca), po wysłuchaniu uwag Rząd Towarzystwa Fi- lomatów przedstawił wniosek, aby w ramach kontynuowania pracy
32 Księga pism wychodzących z Rządu, nr 42. Dnia 24 II 1820 r. Do W. I, [w:] Ma- teriały…, op. cit., t. 2, s. 68–69.
33 Zachowało się jedenaście pism dot. projektu – zob. Uwagi nad projektem „In- strukcji do zbierania wiadomości o szkołach”, [w:] Materiały…, op. cit., t. 2, s. 259–288.
34 System Bella–Lancastera – system organizacji nauczania stworzony w Anglii na przełomie XVIII/XIX w. przez Andrew Bella i Josepha Lancastera, w którym nauczyciel bezpośrednio uczył grupę najzdolniejszych uczniów (tzw. monitorów), którzy następnie przekazywali zdobytą wiedzę rówieśnikom.
