Zeszyty Naukowe
Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk
nr 79, rok 2010
Cezary SROGA*, Jacek KOMA*
Stan rozpoznania i mo¿liwoœci powiêkszenia zasobów kwarcu
¿y³owego na Dolnym Œl¹sku
Streszczenie: W artykule przedstawiono wyst¹pienia kwarcu ¿y³owego o znaczeniu przemys³owym; znane s¹ one jedynie z regionu dolnoœl¹skiego. Najwiêksze skupienia ¿y³ kwarcowych rozpoznano w Sudetach Zachodnich (blok karkonosko-izerski) oraz w pó³nocnej czêœci strefy kaczawskiej na bloku przedsudeckim (gnejsy W¹dro¿a Wielkiego, masyw granitoidowy Strzegom-Sobótka). Dotychczas udokumentowano siedem z³ó¿ kwarcu ¿y³o- wego, z których jedynie trzy s¹ zagospodarowane: „Stanis³aw”, „Taczalin” i „Krasków”.
Spoœród obszarów prognostycznych i perspektywicznych najwiêksze znaczenie surowcowe maj¹ wyst¹pienia w Rêbiszowie, Olesznej Podgórskiej, Morawie i Taczalinie oraz wi¹zki ¿y³ w rejonie Miko³ajowic i W¹dro¿a Wielkiego. Zosta³y one stosunkowo dobrze rozpoznane, a wystêpuj¹ca tam kopalina (czyste odmiany kwarcu gruboziarnistego, kwarc wielkokrystaliczny) nadaje siê do ró¿norodnych zastosowañ, m.in. w przemyœle elektrotechnicznym, chemicznym, szklarskim, ceramicznym, hutniczym. Utrudnieniem w górniczym zagospo- darowaniu poszczególnych wyst¹pieñ s¹ ograniczenia planistyczne, niekiedy œrodowiskowe, a tak¿e ko- niecznoœæ prowadzenia selektywnej eksploatacji kopaliny.
S³owa kluczowe: kwarc ¿y³owy, z³o¿a kopalin, zasoby perspektywiczne, Dolny Œl¹sk
The state of geological surveying and possibilities of enlargement of vein quartz reserves in Lower Silesia region
Abstract: The paper presents vein quartz deposits of industrial importance. Such large deposits have been described only in Lower Silesia. The largest concentrations of quartz veins were recognized in the Western Sudety Mountains and in the northern part of the Kaczawa Zone of the Fore-Sudetic Block (W¹dro¿e Wielkie gneisses, Strzegom-Sobótka granitoid massif). Until now, documentation has been prepared for only 7 deposits of vein quartz, but only three of them have been developed: “Stanis³aw”, “Taczalin” and “Krasków” deposit.
Within prognostic and promising areas, the occurrences in Rêbiszów, Oleszna Podgórska, Morawa and Taczalin localities, as well as a bundle of veins near Miko³ajowice and W¹dro¿e Wielkie, are of the greatest importance. They were relatively well recognized, and the mineral that is present within these sites (pure varieties of coarse-grained quartz and coarse-crystalline quartz) are suitable for various applications, e.g. in
* Mgr, Pañstwowy Instytut Geologiczny–Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski we Wroc³awiu.
electrical, chemical, glass, ceramic and metallurgical industries. The exploitation of individual occurrences of vein quartz can be hindered by issues related to spatial planning and environmental limitations, and by the condition of the selective exploitation of the mineral.
Key words: vein quartz, mineral deposits, probable reserves, Lower Silesia region
Wprowadzenie
Region dolnoœl¹ski jest jedynym w Polsce obszarem wystêpowania kwarcu ¿y³owego o znaczeniu surowcowym. Wyst¹pienia kwarcu ¿y³owego – w tym udokumentowane z³o¿a – znane s¹ z obszaru Sudetów i bloku przedsudeckiego, gdzie wystêpuj¹ przede wszystkim w krystalicznych utworach prekambru (gnejsach, ró¿norodnych ³upkach) i paleozoiku (gra- nitoidach, mylonitach, brekcjach). Najwiêksze skupienia ¿y³ kwarcowych znane s¹ z bloku karkonosko-izerskiego oraz z pó³nocnej czêœci strefy kaczawskiej na bloku przedsudeckim (gnejsy W¹dro¿a Wielkiego, masyw granitoidowy Strzegom–Sobótka).
Stwierdzone lub udokumentowane w tych obszarach ¿y³y kwarcowe charakteryzuj¹ siê zmienn¹ mi¹¿szoœci¹, stromym upadem i z³o¿on¹ budow¹ wewnêtrzn¹, zale¿n¹ od wielu czynników geologicznych (np. czasu powstania ¿y³, stopnia zaburzeñ tektonicznych). Czê- sto w obrêbie tej samej ¿y³y mo¿e wystêpowaæ kilka ró¿nowiekowych generacji kwarcu o zró¿nicowanych w³asnoœciach: kwarc drobnokrystaliczny, gruboziarnisty i wielkokry- staliczny. Skutkuje to zmienn¹ jakoœci¹ kopaliny i koniecznoœci¹ selektywnego wyko- rzystania poszczególnych odmian.
W zale¿noœci od stwierdzonej jakoœci kopaliny, kwarc ¿y³owy regionu dolnoœl¹skiego mo¿e znaleŸæ zastosowanie w przemyœle hutniczym, ceramicznym i szklarskim. W latach osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych ubieg³ego wieku czyniono próby wykorzystania najczystszych odmian m.in. do produkcji szk³a kwarcowego i syntezy monokryszta³ów (Stoch i in. 1986). Odpady lub bardziej zanieczyszczone partie kopaliny z eksploatowanych z³ó¿ s³u¿y³y do produkcji kruszyw budowlanych i drogowych.
Do po³owy obecnej dekady surowce kwarcowe by³y produkowane na bazie kwarcu
¿y³owego ze z³o¿a „Stanis³aw” i „Taczalin”, a od roku 2000 z uruchomionego na nowo z³o¿a
„Krasków”. Uzyskiwano t³uczeñ i kliniec do produkcji ¿elazokrzemu, kamieñ kwarcowy dla hutnictwa, a tak¿e wysokogatunkowe m¹czki i grysy kwarcowe o wysokiej zawartoœci krzemionki SiO2i niskiej – tlenków barwi¹cych: Fe2O3i TiO2. M¹czki i grysy kwarcowe wykorzystywane by³y m.in. w przemys³ach: ceramicznym (produkcja i zdobienie ceramiki szlachetnej, u¿ytkowej i technicznej – porcelana, porcelit), materia³ów ogniotrwa³ych, ema- lierskim, hutniczym i budowlanym. Najczystsze odmiany stosowano natomiast w przemyœle szklarskim (szk³o szlachetne), chemicznym i elektrotechnicznym. Aktualnie w wymie- nionych z³o¿ach nie prowadzi siê wydobycia kopaliny.
1. Z³o¿a udokumentowane
Na Dolnym Œl¹sku udokumentowano siedem z³ó¿ kwarcu ¿y³owego, w tym trzy z nich:
„Stanis³aw”, „Taczalin” i „Krasków” s¹ zagospodarowane (objête koncesj¹ na wydoby- wanie kopaliny) (Wo³kowicz i in. [red.] 2009). Zosta³y one udokumentowane w efekcie
poszukiwania i badañ jakoœciowych surowca kwarcowego, które inicjowa³o g³ównie hut- nictwo, zainteresowane kwarcem do wyrobów ogniotrwa³ych, do produkcji ¿elazokrzemu i ¿elazostopów oraz syntezy wêglika krzemu. Najczêœciej poszukiwano przy tym wyst¹pieñ kopaliny, która bez specjalnej przeróbki mog³a byæ gospodarczo wykorzystana. Inne badane wyst¹pienia, opisane w dalszej czêœci, ze wzglêdu na nieprzydatnoœæ surowca dla hutnictwa, czy te¿ ma³e jego zasoby, zosta³y zdyskwalifikowane jako z³o¿a.
W obrêbie bloku karkonosko-izerskiego – spoœród licznych ¿y³ kwarcowych, którym przypisywany jest wiek staropaleozoiczny (lub proterozoiczny) albo waryscyjski – naj- wiêksze znaczenie surowcowe ma z³o¿e „Stanis³aw” na Rozdro¿u Izerskim. Wykszta³cone jest ono w kilkakrotnie odnawianej strefie tektonicznej. Kwarc kilku generacji wype³nia g³ówn¹ szczelinê tektoniczn¹ na granicy ³upków i gnejsów izerskich oraz szereg szczelin równoleg³ych. Z³o¿e „Stanis³aw” zosta³o rozpoznane do g³êbokoœci 73 m (Szepietowska 1984). Jego aktualne zasoby, udokumentowane w kategorii C1+C2, wynosz¹ 3339 tys. ton (tabela 1), a parametry geologiczno-z³o¿owe s¹ nastêpuj¹ce: mi¹¿szoœæ kwarcu od 2,3 do 29,1 m, mi¹¿szoœæ ska³ kwarcowych od 3,9 do 39,7 m, œrednia gruboœæ nadk³adu – 2 m.
Kopalina zawiera 98,55% SiO2(dla kwarcu) i 93,1% SiO2(dla ska³ kwarcowych); ognio- trwa³oœæ waha siê w granicach 175–177 sP, porowatoœæ wzglêdna 2,4%, po wypaleniu wynosi 4,5%. Od ponad dwudziestu lat wiadomo, ¿e w z³o¿u – pomimo jego skom- plikowanej budowy geologicznej – wystêpuj¹ partie kopaliny o wysokim stopniu czystoœci:
kwarc bia³y, ró¿owy i szarawy, wolny od wk³adek serycytu – noœnika barwi¹cych zwi¹zków
¿elaza (Jerzmañski i in. 1982; KoŸma, Sroga, Gawroñski 1990). Z³o¿e mimo wa¿nej koncesji eksploatacyjnej nie jest eksploatowane. Istniej¹ wiêc realne szanse wznowienia produkcji najczystszych odmian surowca dla ró¿norodnych zastosowañ: m.in. elektrotechniki, ce- ramiki szlachetnej, telekomunikacji. Kopalinê towarzysz¹c¹ w z³o¿u stanowi¹ ró¿norodne ska³y metamorficzne.
Niezagospodarowane z³o¿e „Nowa Kamienica” tworz¹ dwie ¿y³y kwarcowe o ³¹cznej szerokoœci oko³o 20 m i d³ugoœci oko³o 600 m, otoczone granitognejsami izerskimi i ³upkami
³yszczykowymi. Mi¹¿szoœæ z³o¿a wynosi od 6 do 26 m, gruboœæ nadk³adu waha siê od 0 do 26 m. Œrednie parametry jakoœciowe kopaliny s¹ nastêpuj¹ce: zawartoœæ SiO2 wynosi 98,34%, zawartoœæ Al2O3– 0,77%, a Fe2O3– 0,32%. Wytrzyma³oœæ na zgniatanie waha siê w granicach 40,8–165,0 MPa, porowatoœæ otwarta (na surowo) wynosi 1,5%, a po wypaleniu w temp. 1460oC – od 5,4 do 17,2%. Rozpoznane w kategorii B zasoby wynosz¹ 102 tys. ton (Lewowicki 1972). Kopalina mo¿e byæ wykorzystywana dla potrzeb przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych oraz hutnictwa – do produkcji ¿elazokrzemu.
Po³o¿one w pó³nocnej czêœci strefy kaczawskiej z³o¿e „Taczalin”, w Taczalinie ko³o Legnicy, ma formê ¿y³y w os³onie skaolinizowanych gnejsów. Jest ono udokumentowane w kategorii C1+C2na d³ugoœci oko³o 1,3 km (Stachowiak 1987). Mi¹¿szoœæ ¿y³y dochodzi do 30 m, a gruboœæ nadk³adu siêga 55 m. Stan zasobów bilansowych wynosi aktualnie 500 tys. ton kwarcu dla potrzeb hutnictwa (¿elazostopy), ceramiki szlachetnej i przemys³u szklar- skiego. Z³o¿e zosta³o zaliczone do III grupy zmiennoœci ze wzglêdu na zró¿nicowanie odmian kwarcu i zuskokowanie ¿y³y. Zawartoœæ najwa¿niejszych sk³adników kopaliny jest nastêpuj¹ca: SiO2– 97,9%, Al2O3– 1,15%, Fe2O3– 0,31%, TiO2– 0,02%.
W obrêbie masywu gnejsowego W¹dro¿a Wielkiego (strefa kaczawska) udokumen- towano w kategorii C1+C2 z³o¿e „W¹dro¿e Wielkie”. ¯y³a biegn¹ca w os³onie granito- gnejsów ma maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 22,5 m; gruboœæ nadk³adu siêga 2,9 m. Z³o¿e zaliczono
do III grupy zmiennoœci, a zasoby bilansowe okreœlono na 179 tys. ton. Podstawowe parametry jakoœciowe kopaliny s¹ nastêpuj¹ce: zawartoœæ SiO2– 98,43%, Al2O3– 0,47%, Fe2O3– 0,32%, TiO2– 0,02%, wytrzyma³oœæ na œciskanie waha siê od 61,7 do 152,9 MPa.
Kopalina mo¿e byæ wykorzystywana do produkcji ¿elazokrzemu, m¹czki kwarcowej i gry- sów (Szepietowska 1975; Dziedzic 1992).
W centralnej partii masywu granitoidowego Strzegom–Sobótka udokumentowano dwa z³o¿a kwarcu ¿y³owego – „Krasków” i „Sady”. Rozpoznane w kategorii C1 i ponownie eksploatowane po wieloletniej przerwie z³o¿e „Krasków” (Ba³chanowski, Ulatowski 1993) stanowi ¿y³a kwarcu o biegu NW-SE i upadzie 55o. Aktualne zasoby wynosz¹ 1 501 tys. ton kopaliny o du¿ym zró¿nicowaniu sk³adu chemicznego; œrednio zawiera ona 99,29% SiO2, 0,25% Fe2O3, 0,4% Al2O3+ TiO2. Kopalina jest przydatna jako kamieñ kwarcowy dla hutnictwa, a tak¿e grysy do produkcji porcelany oraz tynków szlachetnych i posadzek
¿ywicznych (Smakowski, Ney, Galos [red.] 2009).
Z³o¿e „Sady (Bia³e Krowy)” wystêpuje w obrêbie karboñskich granitów i ma formê ¿y³y o d³ugoœci oko³o 1500 m i szerokoœci oko³o 40 m. Bilansowe zasoby kopaliny kwarcowej w iloœci 942 tys. ton wystêpuj¹ na odcinku oko³o 720 m. W niektórych partiach z³o¿a zawartoœæ SiO2 przekracza 98%. Z uwagi na zmienn¹ zawartoœæ SiO2 z³o¿e wymaga selektywnej eksploatacji. Kwarc charakteryzuje siê ca³kowit¹ mrozoodpornoœci¹, nisk¹ nasi¹kliwoœci¹ wagow¹ (œrednio 0,49%) i œcieralnoœci¹ (w bêbnie Devala œrednio 7,0%), a jego wytrzyma³oœæ na zgniatanie wynosi 1343 kG/cm2Kopalina jest przydatna do produk- cji kruszywa drogowego i budowlanego (Moroz-Kopczyñska 1961).
£¹czne zasoby geologiczne bilansowe z³ó¿ kwarcu ¿y³owego w Polsce wed³ug stanu na dzieñ 31.12.2008 r. wynosz¹ 6564 tys. ton (tab. 1), z czego 5340 tys. ton wystêpuje w trzech z³o¿ach zagospodarowanych (Wo³kowicz i in. [red.] 2009).
TABELA 1. Wykaz z³ó¿ kwarcu ¿y³owego w 2008 r. [zasoby w tys. ton]
TABLE 1. A list of vein quartz deposits as per 2008. [total mineral resource in thousand tones]
Lp. Nazwa z³o¿a
Stan zagosp.
z³o¿a
Zasoby
Wydobycie Powiat
geologiczne
bilansowe przemys³owe Z³o¿a udokumentowane z³ó¿: 7; ogó³em 6 564 3 227 1
woj. DOLNOŒL¥SKIE z³ó¿: 7 6 564 3 227 1
1. Jêdrzychowice Z tylko pzb. – – Lubañ, Zgorzelec
2. Krasków T 1 501 1 501 1 Œwidnica
3. Nowa Kamienica R 102 – – Jelenia Góra
4. Sady (Bia³e Krowy) Z 942 – - Wroc³aw
5. Stanis³aw T 3 339 1 349 – Lwówek Œl., Jelenia Góra
6. Taczalin T 500 378 – Legnica
7. W¹dro¿e Wielkie R 179 – – Jawor
Objaœnienia: Z – z³o¿e zaniechane, T – z³o¿e zagospodarowane, R – z³o¿e o zasobach rozpoznanych szczegó³owo
ród³o: Wo³kowicz i in. (red.), 2009
2. Wyst¹pienia kwarcu ¿y³owego – stan rozpoznania i perspektywy zasobowe
Stan rozpoznania wyst¹pieñ kwarcu ¿y³owego na Dolnym Œl¹sku jest doœæ dobry, aczkolwiek nie jest ono równomierne w skali ca³ego regionu. Z przegl¹du archiwalnych materia³ów kartograficznych i opracowañ surowcowych wynika, ¿e na obszarze Sudetów i bloku przedsudeckiego znanych jest kilkadziesi¹t wychodni ¿y³ kwarcowych o zró¿nico- wanym charakterze i ró¿nej wielkoœci. Czêœæ wychodni – w toku póŸniejszych badañ – okaza³a siê jedynie rozsypiskami kwarcu, czy te¿ wyst¹pieniami okwarcowanych ska³ metamorficznych. Najlepiej przebadany pod k¹tem surowcowym rejon to zachodnia czêœæ Sudetów (blok karkonosko-izerski), najs³abiej zaœ – blok sowiogórski i Sudety Wschodnie.
Najwiêksze nasilenie prac poszukiwawczo-rozpoznawczych przypada³o na lata szeœæ- dziesi¹te i siedemdziesi¹te ubieg³ego stulecia. Ich wyniki zosta³y przedstawione i podsumo- wane w licznych opracowaniach (m.in. Lewowicki 1967; Herman 1971; Ulatowski, Herman 1972; Gizara 1974; Borek 1975; Szepietowska 1978; Balawajder, Stachowiak 1979; Œwiêt- nicka-Goldstein i in. 1981; Dyjor i in. 1982; Jerzmañski i in. 1982). Od lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego stulecia prowadzono badania wyst¹pieñ kwarcu ¿y³owego dla potrzeb przemys³u lampowego, zarówno na obszarach wczeœniej ju¿ rozpoznanych (np. Oleszna Podgórska), jak i takich, które nie stanowi³y dot¹d obiektu zainteresowania przemys³u. W latach osiem- dziesi¹tych wobec znacznego deficytu surowców krzemionkowych dla przemys³u elek- trotechnicznego, w wybranych rejonach Sudetów i bloku przedsudeckiego podjêto na szer- sz¹ skalê poszukiwania czystych odmian kwarcu do produkcji szk³a lampowego i optycz- nego (Jerzmañski i in. 1982; KoŸma, Sroga, Gawroñski 1990). Wypracowano bowiem metodê wzbogacania kopaliny ze z³o¿a „Oleszna Podgórska”, a póŸniej z innych wyst¹pieñ kwarcu wielkokrystalicznego, dziêki której w skali pó³technicznej mo¿liwym sta³o siê usuniêcie szkodliwych domieszek (Witek, Jasiñski 1982; Stoch 1985; Ciesielska 1985;
Stoch i in. 1986). Znaczny postêp w badaniach przynios³o te¿ zastosowanie kompleksowych metod poszukiwañ geofizycznych: mikroprofilowania elektrooporowego w po³¹czeniu z me- tod¹ sondowañ geoelektrycznych (Farbisz 1989). Rozpoznaniem objêto fragmenty ba- danych ju¿ ¿y³ z kwarcem grubokrystalicznym i wielkokrystalicznym, a tak¿e nowe obsza- ry – szczególnie na bloku przedsudeckim (Gawroñski i in. 1989).
Obszary prognostyczne dla wystêpowania kopaliny kwarcowej zlokalizowane s¹ g³ów- nie w rejonie Rêbiszowa, Morawy i Miko³ajowic (tab. 2).
W rejonie Miko³ajowic – w obrêbie gnejsowego masywu W¹dro¿a Wielkiego na bloku przedsudeckim – wykartowano szereg niewielkich ¿y³ o wyj¹tkowej czystoœci kopaliny kwarcowej i korzystnej – z punktu widzenia procesu wzbogacania – strukturze (kwarc wielko- i grubokrystaliczny). Najlepsze odmiany zawieraj¹ po oczyszczeniu zaledwie 2× 10–4% Fe2O3(Stoch i in. 1986; Gawroñski i in. 1989; KoŸma, Sroga, Gawroñski 1990).
¯y³y te maj¹ mi¹¿szoœæ od 2 do 5 m i d³ugoœæ od kilkudziesiêciu do 350 m. Wraz z wczeœniej rozpoznanymi wyst¹pieniami kwarcu w Olesznej Podgórskiej i Rêbiszowie (blok karko- nosko-izerski), w Morawie (masyw granitoidowy Strzegom-Sobótka) oraz w rejonie W¹- dro¿a Wielkiego i Taczalina, stanowi¹ one – obok udokumentowanych z³ó¿ – podstawow¹ rezerwê zasobow¹ kwarcu ¿y³owego w Polsce.
¯y³y kwarcowe w rejonie Miko³ajowic zalegaj¹ niemal pionowo w obrêbie czêœciowo skaolinizowanych gnejsów. Spoœród kilkunastu wyst¹pieñ okonturowanych badaniami geo-
fizycznymi i rozpoznanych robotami ziemnymi (rowami), perspektywy surowcowe mo¿na wi¹zaæ z trzema zespo³ami ¿y³: tzw. „Miko³ajowice W”, „Miko³ajowice E” i „Ugorek”.
£¹czne zasoby kopaliny do g³êbokoœci 50 m wynosz¹ tu 2238 tys. ton (odpowiednio: 409 tys.
ton; 1643 tys. ton i 186 tys. ton). Najbardziej czyste partie kopaliny (kwarc wielkokry- staliczny) po odpowiedniej przeróbce nadaj¹ siê do produkcji szk³a lampowego i optycz- nego, gorsze – do produkcji ceramiki szlachetnej (KoŸma, Sroga, Gawroñski 1990).
¯y³a kwarcu w Rêbiszowie zalega w strefie uskokowej w gnejsach izerskich. Przebiega równole¿nikowo i ma niemal pionowy upad, osi¹gaj¹c szerokoœæ do 45 m. Rozpoznano j¹ robotami wiertniczymi i górniczymi na d³ugoœci 110 m. Kwarc w obrêbie ¿y³y jest gru- boziarnisty, mleczny i mleczno-szary; zawiera œrednio: SiO298,19%, Al2O30,93%, Fe2O3 0,10% i TiO2 0,05%. Surowiec nadaje siê do produkcji materia³ów ogniotrwa³ych, ¿e- lazostopów, m¹czki kwarcowej i kwarcu technicznego, a jego zasoby do g³êbokoœci 26 m wynosz¹ 334 tys. ton (Herman 1972; Koœciówko i in. 1989a).
¯y³a kwarcu w Morawie zalega w obrêbie granitoidów strzegomskich. Jej d³ugoœæ wed³ug badañ geofizycznych wynosi 735 m, szerokoœæ stwierdzona rowami – od kilku do 20 m, upad jest stromy, ku SE (Borek 1975). Jakoœæ kopaliny, okreœlona z 29 próbek, by³a nieco gorsza od ówczesnych wymagañ przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych i hutnictwa:
œrednia zawartoœæ SiO2wynosi 95,15%, Al2O32,20%, Fe2O30,53%, a suma Al2O3i TiO2 (z 6 próbek) – od 0,41 do 0,76%. Brak danych o jakoœci w g³êbszych poziomach ¿y³y.
Sumaryczne zasoby kopaliny oszacowano na oko³o 300 tys. ton.
Do kolejnych obszarów perspektywicznych, o zró¿nicowanym stopniu rozpoznania, mo¿na zaliczyæ wyst¹pienia kwarcu w Olesznej Podgórskiej, czêœæ ¿y³ w Barcinku, Ta- czalinie i W¹dro¿u Wielkim (tab. 2).
¯y³ê kwarcu w Olesznej Podgórskiej rozpoznano wierceniami, wkopami i rowami na d³ugoœci 60 m. Wystêpuje ona w szczelinie tektonicznej na kontakcie ³upków ³yszczy-
TABELA 2. Obszary perspektywiczne kwarcu ¿y³owego [zasoby w tys. t]
TABLE 2. Prognostic areas of vein quartz [resources in thousand tones]
Lp. Nazwa obszaru
Zasoby
Razem Powiat
prognostyczne perspektywiczne
Zasoby ogó³em 2 872 1 330 4 202
1. Rêbiszów 334 – 334 lwówecki
2. Oleszna Podgórska – 200 200 lwówecki
3. Barcinek – 290 290 jeleniogórski
4. Taczalin – 600 600 legnicki
5. Miko³ajowice W 409 – 409 legnicki
6. Miko³ajowice E 1 643 – 1 643 legnicki
7. Ugorek 186 – 186 legnicki
8. W¹dro¿e Wielkie – 240 240 legnicki
9. Morawa 300 – 300 œwidnicki
ród³o: Wo³kowicz, Speczik (red.) 2010
kowych i leukogranitów. Mi¹¿szoœæ nak³adu wynosi œrednio 0,6 m, a gruboœæ ¿y³y od 1,5 do 16 m. Najbardziej czyste partie kopaliny nadaj¹ siê do produkcji kryszta³ów kwarcu tech- nicznego i do celów lampowych (Kochanowska, Szepietowska 1977). Zasoby perspekty- wiczne do g³êbokoœci 30 m szacuje siê na oko³o 200 tys. ton (Koœciówko i in. 1989a).
W rejonie Barcinka do wyst¹pieñ perspektywicznych mo¿na zaliczyæ ¿y³y na wzgórzu Bojanka, ¿y³y na po³udnie od Gêsiej Góry i tzw. ¿y³ê g³ówn¹ w Barcinku. £¹czne zasoby perspektywiczne tych wyst¹pieñ do g³êbokoœci 25 m szacuje siê na 290 tys. ton, w tym ¿y³y g³ównej na 150 tys. ton przy jej d³ugoœci oko³o 400 m i szerokoœci 6 m. Zawartoœæ SiO2waha siê od 83 do 99%, Al2O3od 0,8 do 9,3%, a Fe2O3od 0,14 do 1,27% (Koœciówko i in. 1989a, b).
Na przed³u¿eniu z³o¿a w Taczalinie, w strefie tektonicznej o d³ugoœci 700 m wystêpuje
¿y³a kwarcowa, której zasoby perspektywiczne ocenia siê na oko³o 600 tys. ton. Z kolei w najbli¿szym s¹siedztwie z³o¿a w W¹dro¿u Wielkim znajduje siê wi¹zka ¿y³ o zasobach rzêdu 240 tys. ton (Jerzmañski 1993).
Z punktu widzenia historii badañ z³o¿owych warte wymienienia s¹ równie¿ prace, które zakoñczy³y siê wynikiem negatywnym, dotycz¹ce szczególnie badañ w Sudetach Zachod- nich – rejonie, z którym ³¹czono najwiêksze oczekiwania.
Poszukiwania kwarcu w rejonie Gryfowa Œl¹skiego wykaza³y obecnoœæ jedynie trzech ma³ych soczew ordowickich kwarcytów, mocno pokruszonych i s³abej jakoœci (SiO2– 96%, Fe2O3 do 2,4%). Poszukiwanie w rejonach Grabiszyc Górnych, a tak¿e Œwiecia (Góra Wójkowa) ze wzglêdu na ma³e rozprzestrzenienie stwierdzonych ¿y³ kwarcowych, nisk¹ jakoœæ surowca i liczne przerosty nie da³y spodziewanych wyników. Wykartowane ¿y³y maj¹ tu ograniczony zasiêg, a prze³awicenia gnejsami decyduj¹ o nieprzydatnoœci kopaliny do przemys³owego wykorzystania (Szepietowska 1978). W rejonie Barcinka – oprócz wskazanego wy¿ej rejonu perspektywicznego – zbadano jeszcze kilka wyst¹pieñ kwarcu
¿y³owego, stwierdzaj¹c nisk¹ zawartoœæ krzemionki oraz du¿¹ iloœæ zanieczyszczeñ dys- kwalifikuj¹c¹ surowiec dla przemys³u hutniczego lub materia³ów ogniotrwa³ych (Ulatowski, Herman 1972). Podobnie negatywnym wynikiem zakoñczy³y siê roboty poszukiwawcze w rejonie Zatonia ko³o Turoszowa, Szklarskiej Porêby oraz Sichowa, gdzie wykartowane
¿y³y kwarcowe nie spe³nia³y wymagañ dla surowca krzemionkowego (Dyjor i in. 1982).
W toku prac czêœæ wychodni ¿y³ znaczonych na mapach geologicznych okaza³a siê kwar- cytami lub ³upkami kwarcytowo-serycytowymi, inne zaœ tylko rozsypiskami bloków kwarcu (np. w rejonie Rz¹sin, Olszyny, Stankowic, Chmielenia, Skarbkowa, Pasiecznika, Gie- bu³towa, Podgórzyna oraz Piekar Wielkich i Koskowic).
W rejonie Leœnej i Podgórzyna (blok karkonosko-izerski) stwierdzono, ¿e wykartowane wczeœniej ¿y³y maj¹ niewielkie rozprzestrzenienie i s¹ poprzerastane ska³ami os³ony. W roz- poznanych na nowo okolicach Barcinka nie natrafiono na kopalinê o odpowiedniej jakoœci dla szk³a kwarcowego.
W utworach metamorfiku kaczawskiego w rejonie Marcinowic ko³o Jawora przebadano znacznych rozmiarów ¿y³ê kwarcow¹ w strefie brekcji o d³ugoœci oko³o 1000 m i szerokoœci do 40 m, wystêpuj¹c¹ w obrêbie ³upków szarog³azowych. Kopalina ze wzglêdu na zanie- czyszczenie ska³ami os³ony jest nieprzydatna zarówno dla przemys³u materia³ów ognio- trwa³ych, jak i do ceramiki szlachetnej oraz do produkcji szk³a kwarcowego. Podobnie nieperspektywiczne okaza³o siê wyst¹pienie wi¹zki ¿y³ kwarcowych w rejonie Jaroszow- skich Wzgórz. Wielkokrystaliczny kwarc wystêpuj¹cy w niektórych partiach ¿y³ jest zbyt zanieczyszczony (Koœciówko i in. 1989b).
¯y³a kwarcowa w Jarno³towie (Sudety Wschodnie), wykszta³cona w granitach masywu Strzelin–ulova, zosta³a rozpoznana na d³ugoœci 450 m. Wystêpuj¹cy tu wielkokrystaliczny kwarc poddano badaniom chemicznym i stwierdzono, ¿e nie spe³nia on wymagañ dla szk³a kwarcowego (Stoch i in. 1982; Gawroñski i in. 1989).
Podsumowanie
Rozpoznane w Polsce z³o¿a kwarcu ¿y³owego s¹ stosunkowo ma³e i œredniej jakoœci, a perspektywy odkrycia nowych, du¿ych z³ó¿ s¹ ograniczone do znanych ju¿ miejsc wy- stêpowania. Mo¿na uznaæ, ¿e poza z³o¿ami, wiêksze wyst¹pienia zosta³y rozpoznane co do rozprzestrzenienia (przynajmniej w partiach przypowierzchniowych, tzn. do g³êbokoœci kilku metrów), a czêœciowo równie¿ pod wzglêdem jakoœciowym, choæ w niektórych przypadkach rozpoznanie jakoœci kopaliny jest niezadowalaj¹ce.
W z³o¿u „Stanis³aw” wystêpuj¹ partie kopaliny o wysokim stopniu czystoœci. Istniej¹ wiêc realne mo¿liwoœci produkcji najczystszych odmian surowca z tego z³o¿a, dla ró¿no- rodnych zastosowañ. Nierozpoznane dostatecznie perspektywy powiêkszenia zasobów kwar- cu ¿y³owego istniej¹ na przed³u¿eniu z³o¿a „Stanis³aw”, w strefie tektonicznej Rozdro¿a Izerskiego (Szepietowska 1985). Bardzo istotnym ograniczeniem dla zagospodarowania kopaliny kwarcowej rejonu Rozdro¿a Izerskiego jest wystêpowanie terenów leœnych, blis- koœæ stref ochronnych uzdrowiska w Œwieradowie-Zdroju (Stachowiak i in. 2004), a tak¿e trudne warunki klimatyczne i komunikacyjne.
Spoœród pozosta³ych udokumentowanych z³ó¿ kwarcu ¿y³owego jedynie z³o¿e „W¹- dro¿e Wielkie” wydaje siê byæ atrakcyjne do górniczego zagospodarowania. Ze wzglêdu na szczup³oœæ zasobów kopaliny powinno byæ ono rozpatrywane pod tym k¹tem wespó³ z wy- stêpuj¹cymi w bliskim s¹siedztwie wstêpnie rozpoznanymi ¿y³ami w rejonie Miko³ajowic.
Z³o¿a kwarcu ¿y³owego: „Nowa Kamienica”, „Sady” i „Jêdrzychowice” cechuj¹ siê zbyt niskimi parametrami jakoœciowymi, aby mog³y stanowiæ alternatywê dla z³ó¿ ju¿ zagospo- darowanych. Ponadto z³o¿e „Sady” znajduje siê w obrêbie Œlê¿añskiego Parku Krajobra- zowego, którego aktualny Plan Ochrony nie przewiduje eksploatacji kopalin w granicach parku.
Pozosta³e wyst¹pienia kwarcu ¿y³owego na Dolnym Œl¹sku – s³abo rozpoznane lub dotychczas nie rozpoznawane pracami geologicznymi – mo¿na zaliczyæ do obszarów hipo- tetycznych, dla których nie oszacowano wielkoœci zasobów. W grupie tej znajduj¹ siê wyst¹pienia kwarcu ¿y³owego w Mroczkowicach ko³o Mirska, w dolinie Kwisy ko³o Œwie- radowa, w Leœnej, Janicach, Pasieczniku, Rybnicy i Pilchowicach (blok karkonosko-izer- ski), w rejonie wsi Che³miec (metamorfik kaczawski), w Skar¿ycach, Chwa³kowie i Goli (masyw Strzegom-Sobótka), miêdzy Lutomi¹ a Bojanicami i w Jedlince (blok sowiogórski), oraz w rejonie Kletna (masyw Œnie¿nika).
Praca powsta³a w ramach projektu pt. „Strategie i Scenariusze Technologiczne Zagospodarowania i Wy- korzystania Z³ó¿ Surowców Skalnych”(Nr POIG.01.03.01-00-001/09), realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata 2007-2013, Priorytet 1, Dzia³anie 1.3, Poddzia³anie 1.3.1 Projekty rozwojowe.
Literatura
Balawajder J., Stachowiak A., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kwarcem i kwar- cytem w rejonie Marcinowic i Gocza³kowa. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Ba³chanowski S., Ulatowski S., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego
„Krasków” w kat. C1. CAG PIG-PIB, Warszawa.
Borek Z., 1975 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za z³o¿ami kwarcu ¿y³owego w rej. Morawy. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Ciesielska K., 1985 – Badania technologiczne kwarców ¿y³owych z Miko³ajowic i Rozdro¿a Izerskiego. Spra- wozd. nr 700 (wyci¹g). [W:] Okreœlenie perspektyw wystêpowania potasowych surowców skaleniowych i kwarcu ¿y³owego na Dolnym Œl¹sku (Gawroñski i in. 1989). CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Dziedzic M., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1, C2i D1z³o¿a kwarcu ¿y³owego „W¹dro¿e Wielkie”.
Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Dyjor S. i in., 1982 – Studium geologiczno-z³o¿owe kwarców ¿y³owych Dolnego Œl¹ska w aspekcie mo¿liwoœci wykorzystania ich jako surowców do produkcji szk³a kwarcowego czêœæ II. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Farbisz J., 1989 – Dokumentacja badañ geofizycznych. Temat: Okreœlenie perspektyw wystêpowania potasowych surowców skaleniowych i kwarcu ¿y³owego na Dolnym Œl¹sku. Czêœæ III – kwarc ¿y³owy. Arch. Przeds.
Badañ Geofiz., Warszawa–Wroc³aw.
Gawroñski O. i in., 1989 – Okreœlenie perspektyw wystêpowania potasowych surowców skaleniowych i kwarcu
¿y³owego na Dolnym Œl¹sku. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Gizara D., 1974 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za z³o¿em kwarcu ¿y³owego w rejonie: Zatonie, Rz¹siny, Olszyna i Stankowice. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Herman J., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za z³o¿ami kwarcu ¿y³owego w rejonie Mirsk – Jelenia Góra. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Herman J., 1972 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego w kategorii C2„Rêbiszów”. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Jerzmañski J., 1993 – Kwarc ¿y³owy. [W:] Zasoby perspektywiczne kopalin Polski wg stanu na 31.12.1990 r. (B¹k B., Przenios³o S. [red.]). PIG-PIB, Warszawa.
Jerzmañski J. i in., 1982 – Projekt badañ geologicznych dla okreœlenia perspektyw wystêpowania potasowych surowców skaleniowych i kwarcu ¿y³owego na Dolnym Œl¹sku. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Kochanowska J., Szepietowska H., 1977 – Sprawozdanie z badañ geologicznych wykonanych na z³o¿u kwarcu
¿y³owego ko³o Olesznej Podgórskiej. Arch. PG Proxima S.A, Wroc³aw.
Koœciówko H. i in., 1989a – Ocena bazy zasobowej krzemionkowych surowców ogniotrwa³ych. Sprawozdanie z realizacji etapu II: Zebranie mat. archiwalnych i analiza obecnego stanu informacji w regionie sudeckim.
CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Koœciówko H. i in., 1989b – Ocena bazy zasobowej krzemionkowych surowców ogniotrwa³ych. Sprawozdanie z realizacji etapu II: Analiza obszarów wystêpowania, zwiad terenowy oraz wstêpna ocena jakoœci kopaliny w regionie sudeckim. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
KoŸma J., Sroga C., Gawroñski O., 1990 – Projekt badañ ¿y³ kwarcowych w rejonie W¹dro¿a Wielkiego dla sporz¹dzenia dokumentacji geologicznej z³o¿a w kat. C2. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Lewowicki S., 1967 – ¯y³y kwarcowe Gór Izerskich i ich Pogórza. Rocz. Pol. Tow. Geol. t. 37, z. 3.
Lewowicki S., 1972 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu „Nowa Kamienica” CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Moroz-Kopczyñska M., 1961 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego w Sadach. CAG PIG-PIB, Warszawa.
Smakowski T., Ney R., Galos K. (red.), 2009 – Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 2007.
IGSMiE PAN, Kraków.
Stachowiak A. i in., 2004 – Bilans zasobów perspektywicznych i prognostycznych surowców mineralnych na Dolnym Œl¹sku – mo¿liwoœci i bariery ich wykorzystania. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Stachowiak R., 1987 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego „Taczalin” w kat. C2+C1z okreœleniem jakoœci kopaliny w kat. B. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Stoch L., 1985 – Perspektywy pozyskiwania krajowych surowców krzemionkowych o du¿ym stopniu czystoœci dla szk³a kwarcowego i innych zastosowañ. Arch. MIMBiO, AGH, Kraków.
Stoch L. i in., 1986 – Kierunki zagospodarowania czystych kwarców ¿y³owych z dostêpnych wyst¹pieñ oraz krzemionki odpadowej. Arch. MIMBiO, AGH, Kraków.
Szepietowska H., 1973 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego i ska³ kwarcowych „Stanis³aw”
w kat. C1+C2. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Szepietowska H., 1975 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego „W¹dro¿e Wielkie” w kat. C2. Arch.
PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Szepietowska H., 1978 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych na „Górze Wójkowej” w poszukiwaniu z³o¿a kwarcu ¿y³owego. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Szepietowska H., 1984 – Dokumentacja geologiczna z³o¿a kwarcu ¿y³owego i ska³ kwarcowych „Stanis³aw”
w kat. C1+C2. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Szepietowska H., 1985 – Sprawozdanie z dotychczasowych prac penetracyjnych w poszukiwaniu z³ó¿ kwarcu
¿y³owego w rejonach: Z³ote Jamy i Piaskowa Góra. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Œwiêtnicka-Goldstein E. i in., 1981 – Studium geologiczno-z³o¿owe kwarców ¿y³owych Dolnego Œl¹ska w as- pekcie mo¿liwoœci wykorzystania ich jako surowców do produkcji szk³a kwarcowego, czêœæ I. CAG OD PIG-PIB, Wroc³aw.
Ulatowski S., Herman J., 1972 – Sprawozdanie z prac geologicznych na z³o¿u kwarcu ¿y³owego w rejonie Barcinka. Arch. PG Proxima S.A., Wroc³aw.
Witek B., Jasiñski A., 1982 – Zanieczyszczenia w kwarcu ¿y³owym z Olesznej Podgórskiej i mo¿liwoœci ich usuwania. Przegl. Geol. t. 30, nr 3.
Wo³kowicz S., Speczik S. (red.), 2010 – Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski wed³ug stanu na 31.12.2007 r. (w druku).
Wo³kowicz S., Malon A., Tymiñski M. (red.), 2009 – Bilans Zasobów Kopalin i Wód Podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2008 r. PIG-PIB, Warszawa.
