• Nie Znaleziono Wyników

Proces resocjalizacji penitencjarnej w doświadczeniach byłych skazanych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Proces resocjalizacji penitencjarnej w doświadczeniach byłych skazanych"

Copied!
27
0
0

Pełen tekst

(1)

University of Warmia and Mazury in Olsztyn [eluczak@uwm.edu.pl]

The process of penitentiary rehabilitation in the experiences of former convicts

Abstract: The content presented in the study is an excerpt from a broader research conduct- ed by the author on the effectiveness of social rehabilitation impacts of selected prisons in our country. In this study, we used the results related to the external effectiveness of social rehabilitation, in which a  lot of space was devoted to reconstructing the experiences of for- mer convicts made with the use of open in-depth interviews. The aim of the analyses was to obtain answers to the following question: What factors in experiencing penitentiary isola- tion and achieving success in social rehabilitation do former convicts attribute the greatest importance to?

The area of research exploration outlined in this way consisted of two research fields focused on giving meaning to the conditions of imprisonment and the interpersonal relations of the convicts. The research provided rich empirical material showing the multiplicity and some- times also different meanings associated with experiencing penitentiary isolation. However, the greatest importance was given by the subjects to good relations with the family and other closest people as well as character traits manifested in high resistance to stress and difficult conditions of penitentiary isolation.

Although the research results obtained are limited in terms of sample selection and do not give rise to wider generalizations, they show – contrary to popular beliefs – that penitentiary rehabilitation is not as bad as it is believed to be, but it is also a  process that has positive aspects that must certainly be found and, of course, developed.

Key words: penitentiary rehabilitation, penitentiary isolation, experiences, convicts, inter-

personal relations.

(2)

Introduction

Contemporary penitentiary reality is very often subject to wide criticism. And no wonder, because it is full of many different shortcomings. The most important ones include: overcrowding of prisons, unemployment of convicts, corruptive excess of free time the imprisoned, lack of adequate educational offers, or difficulties in readaptation of convicts after their release.

These shortcomings certainly limit the possibilities of effective rehabilitation activities and, as a result, do not serve to achieve the intended goals, as noted by many authors dealing with this issue (Machel 2003, p. 53; Ambrozik 2007, p. 191; Sztuka 2009, p. 349; Łuczak 2014, p. 26 and others).

Numerous imperfections of the Polish penitentiary system and discrepancies with European standards made it necessary to rebuild the system. For these reasons, as early as in the 1990s, a number of valuable and substantially justified initiatives were taken to improve the penitentiary system, which were continued in later years, but because the basic problem of the Polish penitentiary system was overcrowding, the greatest focus was therefore on increasing the number of places in prisons

1

.

The changes introduced in the Polish penitentiary system were also related to the first reform of the penitentiary system in 50 years, which started in 2012 and included, among others, the implementation of penitentiary wards, strengthening the internal protection of prisons through the use of electronic devices, as well as many initiatives related to the functioning of the education system and employment of prisoners.

Significant changes are also observed in the Polish penitentiary system with regard to the introduction of new models of social rehabilitation impacts using the assumptions of cognitive psychology, which is particularly evident in the application of creative rehabilitation methods, perceived as a great potential for self-development and positive personality transformation of the convicted (Konopczyński 2007, p. 78).

Despite a number of activities aimed at improving the penitentiary system in Poland, the system still differs from the European Prison Rules published by the Council of Europe in 2006, which clearly emphasize the role and importance of the conditions of imprisonment for the final outcome of social rehabilitation.

1

Giving such an importance to reducing the overcrowding in prisons was linked to the fact that

– despite some changes already made – the European Committee for the Prevention of Torture and

Inhuman Treatment or Punishment, during a periodic visit to Poland (on 5–7 June 2013), again

recommended a revision of the housing standards so that there should be at least 4 m

2

in multi-person

cells and at least 6 m

2

in single-person cells per detainee in all penitentiary units.

(3)

These rules also pay great attention to ensuring that inmates have access to educational programs and employment according to their skills and aspirations

2

.

Research methodology

Scientific research should undoubtedly play a very important role in improving the current penitentiary system, and their results may provide important premises for the modernization of the system. Especially useful is the research that takes into account the time perspective and, at the same time, shows the life fortunes of former prisoners, i.e. their functioning in social, family and professional life after they leave prison.

Research of this type is extremely important (although at the same time very difficult), as from a time perspective it allows for a much more reasonable assessment of the experienced penitentiary reality (Kraszewska, Silecka 2009, p. 152). Their significance increases even more if we take into account the fact that it is only thanks to this research (i.e. tracing the fortunes of former convicts) that we are able to determine the actual effectiveness of the rehabilitation effects of former convicts, as well as the significance of particular factors in the process of penitentiary isolation.

In order to present the phenomenon of experiences related to penitentiary isolation of convicts from a time perspective, this study uses the results of own research conducted on the subject of Effectiveness of social rehabilitation impacts of selected prisons

3

. These studies are carried out according to the strategy of quantitative and qualitative research and the procedure of repeated studies. In this study, partial results of the second stage of research related to the external effectiveness of the rehabilitation impacts were used, in which much space was devoted to the reconstruction of the experiences of former convicts.

The research was carried out using open in-depth interviews and its main objective was to answer the following question:

2

Report of the Polish authorities to the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, p. 23; Prison Reform Trust and HM Prison Service/

NOMS, Prisoners, Information Book – male prisoners and young offenders, http://www.prisonreformtrust.

org.uk/Portals/o/Documents/pibs/PIBmenyo.pdf, (access: 15.04.2016); W.Hammerschick, Report on e-lear- ning in European prisons -Contepts, organization, pedagogical approaches in prison education https://

ec.europa.eu/epale/files/report on e-learning in European prisons.pdf, [dostęp: 23.02.2019].

3

The research has been conducted by researchers from the Department of Social Rehabilitation

Pedagogy at the University of Olsztyn since 2012. It includes 2 stages of research. The first one refers

to the internal effectiveness of the social rehabilitation effects considered according to the strategy

of quantitative research among convicts at the final stage of deprivation of liberty. The second one

deals with the external effectiveness of penitentiary measures and includes persons who have served

a prison sentence in the past. This stage is carried out using in-depth interviews, i.e. the qualitative

research strategy.

(4)

What factors in experiencing penitentiary isolation and achieving success in social rehabilitation do former convicts attribute the greatest importance to and why?

In analyzing the experiences of former convicts related to imprisonment, I paid great attention to the feelings of the respondents related to recalling past events and to attempts to reconstruct the situations experienced during penitentiary isolation.

The area of empirical exploration outlined in this way consisted of two research fields focused on: giving meaning to the conditions of imprisonment (including the prison discipline) and interpersonal relations (mainly with family, prison staff and fellow prisoners).

The selection of research subjects was purposeful. It was preceded by a written consent of the convicted person (included in the questionnaire of the first stage of research) to establish personal contact after release, then to find the former convicted person at large (which was extremely difficult due to numerous migrations), establish his/her current social and professional situation and obtain consent to participate in further research.

After conducting free interviews with 12 men (previously serving prison sentences), I made the final selection of five subjects. I qualified these people for the proper research on the basis of the so-called selection of key cases (Flick 2010, p. 60), i.e. those in which in the experiences of the subjects there was a high level of transparency and clarity of the reported content.

The key in the selection of individual cases were such variables as: age, the category of the criminal act committed, the type of prison where the convicted person served their prison sentence, the period of imprisonment and the time of social readaptation after release, staying unpunished after the end of penitentiary isolation, the professional and social situation of the examined person.

Taking into account the above criteria, men qualified for the study were in early and middle adulthood (between 25–40 years of age), were first punished, mainly for so-called “common crimes” (thefts, burglaries, robberies, extortion, etc.) and served a prison term (not longer than 3 years) in a semi-open prison.

In addition, the men participating in the relevant research were out of prison for at least 2 years, were not in conflict with the law after they were released, were employed (at least temporarily) and a stable family situation.

Regardless of the distinguished criteria of sample selection, indicating – it

should be said at the outset – a relatively low degree of demoralization of the

examined persons, as well as the effectiveness of social rehabilitation measures

(measured by staying unpunished after leaving the prison, establishing an

employment relationship and maintaining correct relations with the family, and

in one case even starting one’s own family), the life paths of former convicts were

presented in a different way. However, the unquestionable fact was that each of

the interlocutors during their adolescent years had a destructive factor, which

was undoubtedly significant in their entry into the criminal path. This factor was

(5)

most often caused by numerous family dysfunctions, compounded by frequent addictions of the parents and the use of violence or even sexual harassment against the examined. In the case of one of the subjects, a very serious trauma in childhood may have been caused by a father attempting suicide in the presence of his son.

Penitentiary isolation in the perception of former convicts

The research subjects perceive prison isolation in quite a different way, but all attribute a profound sense to it. On the one hand, they believe that it has a destructive effect on the human psyche, but among former prisoners, there are also individuals who claim that separating a person with the wrong social attitude builds order in the surrounding reality. During the interviews, former inmates stressed the fact that during their stay in prison, they appreciated the importance of having unrestricted freedom of movement, thought or speech while outside.

Isolation has given men the awareness that freedom is an autotelic value in itself, and taking it away is the greatest punishment for man.

One of the youngest respondents definitely stated that what is most onerous during prison isolation is the alienation from society, on which the whole idea of prison is based. In his opinion, almost minimal contact with family and society is felt by every person going to prison, while everyone wants to know what is going on outside so that they feel they are part of society, and thus it is easier for them to return to it after they are released.

At first I thought I’d suffocate there, I felt like I was about to go crazy, but in time I got used to it, because what else could I do? [1N]

The former prisoner pointed out that what bothered him greatly in prison was the small space he shared with the three other prisoners. “Lack of space just for yourself is the worst thing that can be, almost like in some reality show, where everyone is watched almost 24 hours a day.” [1N]

Although all the respondents indicated this type of inconvenience, only three claimed that penitentiary social rehabilitation does not help to rehabilitate the convicted at the same time. In their opinion, daily viewing of the same, often disliked faces is very overwhelming and difficult to bear with the same people, especially in stuffy little cells. One of the former convicts added: “…if I were to spend even a few more months there, I don’t know if I could stand it.” [3N]

The evocation of these memories of the convicts’ stay in penitentiary isolation,

and especially those related to their initial contact with the penitentiary unit,

was accompanied by great “emotional agitation” manifested in outbursts of anger,

iritation and, above all, the uttering of many insulting words addressed at the

(6)

prison and prison service. In one case, the level of tension was so high that the research subject even made it clear that he wanted to end the conversation.

The recording of such reactions of the subjects to the situation of detention and settling in a penitentiary institution is not accidental. This is indicated by research carried out by other authors, who stress the fairly common occurrence of

“strong emotions” when residents come into contact with a penitentiary institution and acquire competences to adapt to the conditions of that institution. More importantly, these authors stress that the quality of these emotions does not differ based on age or the number of convictions for committing certain crimes (Chomczyński 2014; Szczepanik 2015).

Regardless of the position presented on the subject of penitentiary isolation, two of the research subjects had a different view, because in their opinion – despite such a difficult situation and numerous difficulties in serving a prison sentence – one could see some positives. Both men were of the opinion that being out we do not appreciate how important it is, how much it is worth, because it is not restrained by anything. In their opinion, it is only behind the prison walls – under the influence of so many cumulative obstacles – that we can see that it becomes invaluable.

In such difficult conditions of imprisonment, both interlocutors saw a chance for successful rehabilitation and reintegration into society. These words may be confirmed by the following statements:

If I hadn’t been behind bars, I certainly wouldn’t have known how much life outside them meant today. That’s how I know I’ll do anything to never go back there again. I want to live well with others, not to harm anyone, to live peacefully with my family. [2N]

“I will do my best to prevent recidivism” – said the other interlocutor. The research subject revealed in a conversation that, being isolated from the outside world, he understood one thing: how little the money he had earned was worth compared to enjoying life outside bars. And now, when he was out, he swore to himself that: “Even if I were to live in poverty, I’ll never resort to cheating to make money easily.” [2N]

The statements made, although they indicate the effectiveness of penitentiary rehabilitation, cannot be entirely satisfactory, especially as they are mainly dictated by the onerous conditions of imprisonment and the total nature of the functioning of the penitentiary institution. Accepting them and seeing them in terms of success would be in contradiction with modern trends in the humanization of prison sentences, according to which every prisoner should be provided with appropriate conditions of detention.

In the analysis of the research subjects’ feelings connected with penitentiary

isolation and its influence on the effectiveness of rehabilitation, discipline during

(7)

imprisonment took an important place. And although in the course of serving their sentences almost all of the convicts attributed a more pejorative meaning to it, because it was associated with absolute rigor, they now look at it from a completely different point of view.

All respondents agreed that prison discipline has an impact on changing the attitudes of convicts and, as a result, on more effective rehabilitation, although each of them has stressed a different aspect of this discipline.

This change in attitudes – according to the research subjects – is mainly carried out in the area of obedience, which is so often a condition for staying at work, and which was not hitherto known to the respondents. One of the former convicts illustrated this as follows: “…I’ve often been more lazy before, but in prison I learned that if there’s anything I have to do, I just can’t say I just don’t want to, I just have to do it.” [4N]

Another man stated that the change of his attitude is contained in a different awareness of the fact that sometimes it is necessary to accept that others govern us, that when taking a job one should obey the discipline set by the employer.

According to the study subjects, prison discipline also teaches humility. You realize that you are no more important than others, that you are not simply the

“navel of the world”. You start to understand what he used to find difficult, that more often than not it is us who have to adapt to others rather than others having to adapt to us. According to the study subjects, prison discipline is reflected even in such mundane matters as punctuality.

Another research subject spoke favorably, albeit quite laconically, about prison discipline during the interview. In his opinion, managing prisoners’ lives while they serve their sentences is helpful in later life outside of prison. This allows prisoners who are changing to function more effectively in society, to know their place and role in society, and to adapt to the situation. The study subject also pointed out that the prison also teaches regularity.

…I used to have no idea I had to do certain things during the day at a certain time, and in prison I learned that. Now even my family has noticed that I am more orderly, responsible. [3N]

According to the respondent, this very feature helped him to build his image with his first employer after leaving prison. No wonder, because punctuality is a characteristic that has always been desired by potential employers.

The observed change in the respondents’ attitudes towards penitentiary rehabilitation can be to some extent compared to the so-called “turning points”

distinguished by R. Szczepanik in the analysis of the careers of institutional

recidivists. Although the author’s research concerns a different population of

convicts, it does suggest a certain similarity in relation to the type of events. This

similarity is the interest in a former convict of a person significant for them and

providing them with great support (Szczepanik 2015, p. 257).

(8)

A very significant factor in the survival of penitentiary isolation was also the personality of the convicts. Its importance was recognized by each of the former prisoners, claiming that in order to survive in difficult prison conditions one must have a strong personality. Only thanks to it, in the opinion of former prisoners, were they able to accept the prison reality. One of the respondents during the interview illustrated it as follows:

One must have a strong psyche to survive this state of isolation, social rejection, and to be able to return to functioning in a normal world without feeling like an outcast of society. [5N]

Another man during the interview stated that there is no room for the mentally weak in prison, because they will not rehabilitate themselves but rather become demoralized. “I gave in at first and quickly realized that if I wanted to improve, I couldn’t give in to my fellow inmates.” [3N]

The above mentioned research subject confessed that in prison he learned to fight for himself and to be an independent individual. This, in turn, helped him to set himself a specific goal, which was conditional release, and to persistently pursue it, although it was not easy at all.

The importance of a strong character in the prison reality is highlighted by yet another research subject, who at the same time says that he himself does not have such a character and is surprised how with such a fragile personality he survived his stay in prison. When describing himself, the man says that he is quiet and calm, unable to oppose or manifest his dissatisfaction with a given situation.

For this reason, at the beginning of his stay in prison he experienced numerous harassment and brutal teasing by his fellow prisoners.

The situation changed when one of the “strong character” inmates started to stand up for him. “Thanks to him, I wasn’t so afraid and didn’t feel alone anymore” – the man confessed shyly. [5N]

The man calls this fact luck, so he thinks that his time in prison was not insignificant: “…for me it was long, but in comparison with other prisoners short enough that negative behavior would not cling to me permanently.” [5N]

Giving meaning to interpersonal interactions during penitentiary isolation

Giving meaning to interpersonal interactions was the second meaningful keyword in reconstructing the experiences of former convicts related to penitentiary isolation. Among these meanings, interaction with the family as well as with other people from the immediate environment, so often cited in reports by other authors on the subject (Kozaczuk 2008, p. 270; Kozaczuk 2009, p. 318; Kowalczyk et al.

2015), took a special place.

(9)

During the interviews, contact with the family was one of the most frequently mentioned elements of effective rehabilitation. The former convicts emphasized the almost salutary influence of the most frequent contacts with their loved ones.

One of the research subjects confessed during the conversation:

The feeling of unconditional family support was invaluable while in prison.

Contact with loved ones made me aware that I am not alone in such difficult moments, and that there is someone who always waits and will help me to find myself again in the social environment. [4N]

Another research subject revealed that he would not have survived prison isolation without the possibility of contact with his mother: “…I would not have made it without contact with her. Thanks to them I knew that someone behind that prison wall was still waiting for me and I had a place to go back. Being in prison, cut off from the normal world, one had the impression that the world was no longer for him, as if no one wanted me back. And that was the only thing you dreamed about.”[1N]

It is with great regret that the research subject recalls the day when he had an arranged visitation from his mother, which did not happen. The woman was unable to come, due to her poor health. The subject understood this, but felt terribly about it. “…In prison, it’s like time goes from one visitation to another.

It’s a terrible wait for that coveted day when someone from outside the prison walls visits you. It’s a way to fill yourself with the joy and hope that prison lacks”

– said the former inmate in a hushed voice. [1N]

In the statements of the research subjects, one could clearly see their emotions (visible even externally as their faces blushed, their voices breaking down or becoming more silent), but also their appreciation of how important these meetings were for them and for the whole process of rehabilitation.

Still another research subject, emphasizing the role and importance of contacts with loved ones during the prison isolation, pointed out how much he owed his wife, who was still his girlfriend at the time, who gave him faith that he would be released quickly.

“If she hadn’t waited for me, I guess I wouldn’t have taken anything out of my stay in prison and would have gone back there soon.” – the research subject confessed firmly. “Thanks to my girlfriend and her visitations, I knew that being in prison must teach me something so that I would never have to part with her again. She’s partly the one who rehabilitated me…” – the research subject confessed during the interview. [4]

The men surveyed put a great deal of importance to their contacts with the

prison staff, although these were rarely correct. Nevertheless, the interviewees

strongly emphasized the role of the prison staff, and in particular the educators

in social rehabilitation measures in general. In their opinion, it is mainly up to

(10)

the educators to determine how much the convicts will still feel as fully-fledged members of society. Prisoners who have the inalienable stigma of a criminal in the eyes of the prison staff feel worse, disrespected, even mistreated.

In their statements, the research subjects mentioned many of the features that a good prison educator should have in their opinion. Among them were those that were associated with high professional and social skills and, above all, a very high level of interest in the situation of prisoners and a friendly attitude towards them, as one of the research subjects stated: “…the educator must be a friend of sorts, not a clerk.”[2N]

The empirical evidence obtained suggests that the research subjects did not find too much friendship prison staff, which is best illustrated by the following statements:

The staff only sees the convicts as criminals and treats them as such. I felt it myself, as I was not treated with the respect due to every man. [2N]

It was a person completely incompetent and uninterested in the affairs of prisoners. I don’t know what an educator like that was doing there… [1N]

I have very often felt a lack of understanding and been looked down upon, which has plunged me into a sense of social rejection, and yet in order to be able to return to life in society it is necessary to continue to feel part of it, which is not possible if the staff do not let the convicts forget who they are, or rather that they are nothing. [3N]

Only one of the research subjects mentioned the prison educator in a different way, saying: “He always listened, had time for us, we felt he wanted to help us.

I liked him. We trusted him, he triggered positive feelings in convicts who felt a lack of understanding and support in unfavorable prison conditions.” [3N]

During the interviews, one of the research subjects drew attention to another very important aspect of the convicts’ improper relations with prison staff, which seems to be particularly important in the situation of disturbed family ties. The man said without hesitation:

Maybe I didn’t need these contacts so much, because I had a family and I haven’t been there that long, but I know people who had more time to do, and nobody was practically visiting them. They needed to complain, talk to somebody, and instead of the educators, they confessed to their fellow prisoners, because they did not trust the educators that much. [4N]

This, in turn, did not always have a good effect, “… because the inmates, even

if they understood it, could use it against them in another situation. Sometimes

they made fun of such a guy, and they made him feel even worse.” [4N]

(11)

Although it is difficult to establish friendships and sincere relations with fellow prisoners in the penitentiary reality, all the research subjects stressed their importance. This was mainly due to the fact that the subjects spent most of their time in a cell and therefore they thought that the relationship between them should at least be correct.

It was difficult not to admit that such a stance of the research subjects was right, but it turned out that there was an exception to this rule, when one of the respondents quoted an example of a convict with whom he made friends during penitentiary isolation and supported each other in this common misery. The man warmly remembered his fellow prisoner, with whom he had a close relationship.

We just got along, despite the big age difference between us. He told me about his life, and I told him about mine. Thanks to him, time went by nicely and I did not feel so lonely. And although I think making friends in prison is a real rarity, I was lucky. [5N]

This luck, as the research subject calls it, helped to a large extent not only to survive penitentiary isolation, but also to “turn the corner”, because the man quickly underwent social readaptation and soon after he left prison he took up a job and started a family.

Summary reflections

Every research procedure leads the researcher to a certain ordering of the collected empirical material, to certain reflections. I consider the most significant one to be the one which, in reconstructing the experiences of former convicts connected with penitentiary isolation, made it possible to provide rich empirical material showing the multiplicity and often different meanings of the analyzed contents.

The study also showed that the relationship with the prison staff and with fellow inmates was significant in individual cases, although the family ties and character traits of inmates were the most important factors in the success of social rehabilitation.

Another very important and at the same time surprising reflection from the research carried out was that the men surveyed assigned a large role to the prison discipline when reconstructing the penitentiary experience. This turned out to be all the more surprising as they attributed a decidedly pejorative significance to it during the imprisonment.

The analysis leads to another, unfortunately pessimistic reflection indicating

that only individuals with a strong personality who do not break down even

when faced with the most difficult adversities of fate have a chance to survive

(12)

and succeed in penitentiary rehabilitation, while others are doomed to failure in advance. And although this reflection may not be meaningless, it cannot be used to justify the lack of success in penitentiary work. It should certainly be a challenge to more rational rehabilitation efforts, helping all convicts, regardless of their personality type.

I am aware that the research results shown are of a fragmentary nature and do not entitle to wider generalizations, that at the same time they concern people with a relatively low degree of demoralization, which probably has an impact on the life fate of those sentenced after their release. However, they show a difference in reconstructing the meanings given by former convicts within the same problem, so I think that they can provide some prerequisites not only to explore the knowledge of the penitentiary reality of convicts, but also for more extensive research in this area, which is still too little.

In conclusion, it is worth adding that the analyses presented – despite the limitations mentioned above – also make it clear that, contrary to popular opinions, penitentiary rehabilitation should not be associated only with evil itself, it can also be a process that has positive aspects, which should certainly be found and, of course, developed.

References

[1] Ambrozik W., 2007, Czynniki społecznej readaptacji byłych przestępców, [w:] Resocja- lizacja, t. 2, (red.) B. Urban, J.M. Stanik, PWN, Warszawa.

[2] Chomczyński P., 2014, Działania wychowanków schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

[3] Flick U., 2010, Projektowanie badania jakościowego, PWN, Warszawa.

[4] Konopczyński M., 2007, Metody twórczej resocjalizacji, PWN, Warszawa.

[5] Kozaczuk F., 2008, Warunki skuteczności resocjalizacji w opinii skazanych i wycho- wawców, [w:] Skuteczna resocjalizacja. Doświadczenia i propozycje, (red.) Z. Bartko- wicz, A. Węgliński, Wydawnictwo UMCS, Lublin.

[6] Kozaczuk F., 2009, Determinanty skutecznej resocjalizacji w opinii skazanych i wycho- wawców, [w:] Prawne i socjokulturowe uwarunkowania profilaktyki społecznej i reso- cjalizacji, (red.) F. Kozaczuk, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.

[7] Kowalczyk D. i in., 2015, Resocjalizacja penitencjarna w kontekstach interdyscyplinar- nych, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

[8] Kraszewska H., Silecka E., 2009, W stronę readaptacji społecznej skazanych, [w:]

Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, (red.) A. Jaworska, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

[9] Łuczak E., 2014, W poszukiwaniu dróg skutecznej resocjalizacji, (red.) E. Łuczak, S. Przybyliński, J. Żeromska-Charlińska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn.

[10] Machel H., 2003, Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna, Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

[11] Szczepanik R., 2015, Stawanie się recydywistą. Kariery instytucjonalne osób powraca-

jących do przestępczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

(13)

[12] Sztuka M. 2009, Praca na rzecz niepełnosprawnych elementem oddziaływań peni- tencjarnych w procesie readaptacji społecznej skazanych, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Internet sources

[13] Hammerschick W., Report on e-learning in European prisons – Contests, organiza- tion, pedigogical approaches in prison education on e-learning in European prisons.pdf (access: 23.02.2019).

[14] Prison Reform Trust and HM Prison Service/NOMS, Prisoners, Information Book

– male prisoners and young offenders, http://www.prisonreformtrust.org.uk/Portal-

s/o/Documents/pibs/PIBmenyo.pdf (access: 15.04.2016).

(14)

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olszynie [eluczak@uwm.edu.pl]

Proces resocjalizacji penitencjarnej w doświadczeniach byłych skazanych

Abstrakt: Prezentowane w  opracowaniu treści są fragmentem szerzej zakrojonych badań prowadzonych przez autorkę nt. efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych wybranych za- kładów karnych na terenie naszego kraju.W tym opracowaniu wykorzystano wyniki związane z  zewnętrzną efektywnością oddziaływań resocjalizacyjnych, w  których dużo miejsca poświę- cono rekonstrukcji doświadczeń byłych skazanych dokonanych przy zastosowaniu otwartych wywiadów pogłębionych. W  przeprowadzonych analizach chodziło o  uzyskanie odpowiedzi na następujące pytanie: Jakim czynnikom w doświadczaniu izolacji penitencjarnej i osiąganiu powodzenia w  resocjalizacji przypisują byli skazani największe znaczenie?

Na tak zarysowany obszar eksploracji badawczej składały się dwa pola badawcze skoncen- trowane wokół nadawania znaczeń warunkom odbywania kary pozbawienia wolności oraz relacjom interpersonalnym skazanych. Badania dostarczyły bogatego materiału empirycznego pokazującego wielość a czasami również odmienność znaczeń związanych z doświadczaniem izolacji penitencjarnej. Największe jednak znaczenie nadali badani dobrym relacjom z rodziną i innymi najbliższymi osobami a także cechom charakteru przejawiających się w dużej odpor- ności na stres i  trudne warunki izolacji penitencjarnej.

Mimo że uzyskane rezultaty badawcze ograniczone są doborem próby i  nie upoważniają do szerszych uogólnień, to jednak pokazują – wbrew obiegowym opiniom – że resocjalizacja penitencjarna to nie samo zło, to również proces, mający pozytywne aspekty, które z  całą pewnością należy odnajdywać i  oczywiście rozwijać.

Słowa kluczowe: resocjalizacja penitencjarna, izolacja penitencjarna, doświadczenia, ska-

zani, relacje interpersonalne.

(15)

Wprowadzenie

Współczesna rzeczywistość penitencjarna poddawana jest bardzo często sze- rokiej krytyce. Nic dziwnego, ponieważ wypełniona jest wieloma różnymi man- kamentami. Wśród najważniejszych należy wymienić: przeludnienie zakładów karnych, bezrobocie skazanych, demoralizujący nadmiar czasu wolnego osób po- zbawionych wolności, brak odpowiednich ofert edukacyjnych, czy też trudności readaptacyjne skazanych po wyjściu na wolność.

Problemy te z całą pewnością ograniczają możliwości skutecznych działań resocjalizacyjnych i w rezultacie nie służą osiąganiu zamierzonych celów, na co zwraca uwagę wielu autorów zajmujących się tą problematyką (Machel 2003, s. 53; Ambrozik 2007, s. 191; Sztuka 2009, s. 349; Łuczak 2014, s. 26 i in.).

Liczne niedoskonałości polskiego systemu penitencjarnego i rozbieżności ze standardami europejskimi spowodowały konieczność jego przebudowy. Z tych też względów już w latach 90. ubiegłego wieku podjęto wiele ważnych i meryto- rycznie uzasadnionych inicjatyw związanych z usprawnianiem systemu peniten- cjarnego, które w późniejszych latach kontynuowano. Ponieważ podstawowym problemem więziennictwa polskiego było przeludnienie, stąd w największym stop- niu koncentrowano się na zwiększaniu liczby miejsc w zakładach karnych

1

.

Wprowadzane w polskim więziennictwie zmiany związane były także z rozpo- czętą w roku 2012 pierwszą od 50 lat reformą więziennictwa, która obejmowała m.in.

wdrożenie oddziałów penitencjarnych, wzmocnienie ochrony wewnętrznej zakła- dów karnych poprzez wykorzystanie urządzeń elektronicznych a także wiele inicja- tyw związanych z funkcjonowaniem systemu oświaty oraz zatrudnienia skazanych.

Znaczące przemiany obserwuje się także w polskim więziennictwie w zakresie wprowadzania nowych modeli oddziaływań resocjalizacyjnych wykorzystujących założenia psychologii poznawczej, co szczególnie widać w stosowaniu metod twór- czej resocjalizacji, postrzeganej jako wielki potencjał samorozwoju i pozytywnych przemian osobowościowych skazanych (Konopczyński 2007, s. 78).

Mimo podejmowania szeregu działań na rzecz doskonalenia systemu peni- tencjarnego w Polsce, system ten w dalszym ciągu odbiega od europejskich za- sad więziennictwa opublikowanych przez Radę Europy w roku 2006, w których wyraźnie podkreśla się rolę i znaczenie warunków odbywania kary pozbawie- nia wolności dla końcowych efektów resocjalizacji. W zasadach tych dużą uwagę

1

Przywiązywanie tak dużej wagi do kwestii zmniejszenia przeludnienia w zakładach karnych zwią-

zane było z tym, że – mimo dokonania już pewnych zmian – Europejski Komitet ds. Zapobiegania

Torturom i Nieludzkiemu Traktowaniu albo Karaniu dokonując okresowej wizyty w Polsce (w dniach

5–7 czerwca 2013 r. ponownie polecił dokonać rewizji norm dotyczących powierzchni mieszkaniowej,

tak aby na jednego osadzonego we wszystkich jednostkach penitencjarnych przypadały co najmniej

4 m

2

w celach wieloosobowych i co najmniej 6 m

2

w celach jednoosobowych

(16)

zwraca się także na zapewnienie skazanym dostępu do programów edukacyjnych i zatrudnienia zgodnie z ich umiejętnościami i aspiracjami

2

.

Metodyka badań

W doskonaleniu dotychczasowego systemu penitencjarnego niewątpliwie bardzo ważną rolę powinny odgrywać badania naukowe, których wyniki mogą dostarczać istotnych przesłanek do modernizacji tego systemu. Szczególną przy- datność mają te badania, które uwzględniają perspektywę czasową i równocześnie ukazują losy życiowe byłych skazanych, a więc ich funkcjonowanie w życiu spo- łecznym, rodzinnym i zawodowym po opuszczeniu zakładu karnego.

Badania tego typu są niezwykle ważne (choć równocześnie bardzo trudne), gdyż z perspektywy czasowej pozwalają o wiele bardziej racjonalnie ocenić do- świadczaną rzeczywistość penitencjarną (Kraszewska, Silecka 2009, s. 152). Ich waga jeszcze bardziej wzrasta, jeśli uwzględnimy, że tak naprawdę tylko dzięki nim (dzięki śledzeniu losów byłych skazanych) jesteśmy w stanie określić rzeczy- wistą efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych byłych skazanych, jak również znaczenie poszczególnych czynników w procesie izolacji penitencjarnej.

Chcąc przybliżyć zjawisko doświadczeń związanych z izolacją penitencjarną skazanych z perspektywy czasowej, w niniejszym opracowaniu wykorzystano wy- niki badań własnych prowadzonych na temat: efektywności oddziaływań reso- cjalizacyjnych wybranych zakładów karnych

3

. Badania te realizowane są według strategii badań ilościowo-jakościowych oraz procedury badań powtarzanych. W ar- tykule wykorzystano częściowe wyniki drugiego etapu badań związanych z ze- wnętrzną efektywnością oddziaływań resocjalizacyjnych, w których dużo miejsca poświęcono rekonstrukcji doświadczeń byłych skazanych.

Badania realizowano przy zastosowaniu otwartych wywiadów pogłębionych, a ich głównym celem było uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Jakim czynnikom w doświadczaniu izolacji penitencjarnej i osiąganiu powodzenia w resocjalizacji byli skazani przypisują największe znaczenie i dlaczego?

2

Sprawozdanie władz polskich dla Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom i Nieludz- kiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, s. 23; Prison Reform Trust and HM Prison Service/

NOMS, Prisoners,Information Book – male prisoners and young offenders, http://www.prisonreform- trust.org.uk/Portals/o/Documents/pibs/PIBmenyo.pdf (dostęp: 15.04.2016); W. Hammerschick, Report on e-learning in European prisons -Contepts, organization, pedagogical approaches in prison education https://ec.europa.eu/epale/files/report on e-learning in European prisons.pdf (dostęp: 23.02.2019).

3

Badania te prowadzone są przez pracowników naukowych Katedry Pedagogiki Resocjalizacyjnej

UWM w Olsztynie od roku 2012. Obejmują one swym zakresem II etapy badań. I dotyczy wewnętrznej

efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych rozpatrywanej według strategii badań ilościowych wśród

skazanych będących w końcowym etapie odbywania kary pozbawienia wolności. II natomiast dotyczy

zewnętrznej efektywności oddziaływań penitencjarnych i obejmuje osoby, które w przeszłości odbywa-

ły karę pozbawienia wolności. Etap ten realizowany jest przy zastosowaniu wywiadów pogłębionych,

a więc przy wykorzystaniu strategii badań jakościowych.

(17)

W analizowaniu doświadczeń byłych skazanych związanych z uwięzieniem dużą uwagę przywiązywałam do odczuć badanych związanych z przywoływaniem przebytych zdarzeń, a także do podejmowanych prób rekonstrukcji doświadcza- nych sytuacji w czasie trwania izolacji penitencjarnej.

Na tak zarysowany obszar eksploracji empirycznej składały się dwa pola ba- dawcze skoncentrowane wokół: nadawania znaczeń warunkom odbywania kary pozbawienia wolności (w tym dyscyplinie więziennej) oraz relacjom interperso- nalnym (głównie z rodziną, personelem więziennym oraz ze współwięźniami).

Dobór uczestników do badań miał charakter celowy. Poprzedzony był pisem- nym wyrażeniem zgody osadzonego (zawartym w kwestionariuszu ankiety pierw- szego etapu badań) na nawiązanie kontaktu osobistego po wyjściu na wolność, następnie odnalezieniem byłego skazanego w warunkach wolnościowych (co było niezwykle trudne ze względu na liczne migracje), ustaleniem jego obecnej sytuacji społeczno-zawodowej i uzyskaniu zgody na udział w dalszych badaniach.

Po przeprowadzeniu wywiadów swobodnych z 12 mężczyznami (uprzednio odbywającymi karę pozbawienia wolności) dokonałam ostatecznego doboru pięciu badanych. Kwalifikacji dokonałam na podstawie tzw. doboru przypadków kluczo- wych (Flick 2010, s. 60), czyli takich, w których w doświadczeniach badanych można było odnotować dużą przejrzystość i jasność relacjonowanych treści.

Kluczem w doborze poszczególnych przypadków były takie m.in. zmienne, jak: wiek, kategoria popełnionego czynu przestępczego, typ zakładu karnego, w którym skazany odbywał karę pozbawienia wolności, okres uwięzienia i czas readaptacji społecznej po wyjściu na wolność, niekaralność po zakończeniu izolacji penitencjarnej, sytuacja zawodowa i społeczna badanego.

Uwzględniając powyższe kryteria, zakwalifikowani do badań mężczyźni byli w wieku wczesnej i średniej dorosłości (w przedziale wiekowym 25–40 lat), by- li pierwszorazowo karani, głównie za tzw. „przestępstwa pospolite” (kradzieże, włamania, rozboje, wymuszenia itp.) i odbywali karę pozbawienia wolności (nie dłuższą niż 3 lata) w zakładzie karnym typu półotwartego. Ponadto biorący udział w badaniach właściwych mężczyźni przebywali na wolności co najmniej 2 lata, nie wchodzili w konflikt z prawem po wyjściu na wolność, posiadali zatrudnienie (przynajmniej czasowe) i ustabilizowaną sytuację rodzinną.

Niezależnie od wyróżnionych kryteriów doboru próby, wskazujących – już na wstępie należy powiedzieć – na stosunkowo niski stopień demoralizacji badanych a także na skuteczność oddziaływań resocjalizacyjnych (mierzoną niekaralnością po wyjściu na wolność, nawiązaniem stosunku pracy i utrzymywaniem popraw- nych stosunków z rodziną, a w jednym przypadku nawet założeniem rodziny własnej), drogi życiowe byłych skazanych przedstawiały się w odmienny sposób.

Niekwestionowanym jednak faktem było to, iż u każdego z rozmówców w okresie

lat młodzieńczych wystąpił jakiś destrukcyjny czynnik, niewątpliwie znaczący dla

ich wejścia na drogę przestępczą. Czynnikiem tym najczęściej były liczne dysfunk-

cje rodzinne, potęgowane częstymi uzależnieniami rodziców i stosowaniem wobec

(18)

badanych przemocy lub nawet molestowania seksualnego. W przypadku jednego badanego znaczącą rolę w wejściu na drogę przestępczą mogło mieć doznanie w dzieciństwie bardzo poważnej traumy pod wpływem dokonania przez ojca – w obecności syna – próby samobójczej.

Izolacja penitencjarna w percepcji byłych skazanych

Badani rozmówcy w dość zróżnicowany sposób postrzegają izolację więzien- ną, jednak wszyscy przypisują jej głęboki sens. Z jednej strony uważają, że ma ona destrukcyjny wpływ na psychikę ludzką, jednak wśród byłych więźniów są również takie jednostki, które twierdzą, że odseparowanie osoby wykazującej nie- właściwą postawę społeczną buduje ład i porządek w otaczającej rzeczywistości.

Byli więźniowie podczas wywiadów podkreślali fakt, że w trakcie pobytu w wię- zieniu docenili znaczenie posiadania niczym nieograniczonej swobody przemiesz- czania się, myśli i słowa na wolności. Izolacja dała mężczyznom świadomość, iż wolność jest wartością autoteliczną, samą w sobie i odebranie jej jest największą karą dla człowieka.

Jeden z najmłodszych badanych zdecydowanie stwierdził, że tym co najbar- dziej daje się we znaki podczas izolacji więziennej, to właśnie alienacja od społe- czeństwa, na której opiera się cała idea więziennictwa. Jego zdaniem ograniczony niemal do minimum kontakt z rodziną i społeczeństwem odczuwa każdy człowiek trafiający do zakładu karnego, tymczasem każdy chce wiedzieć co dzieje się na zewnątrz, dzięki czemu czuje się częścią społeczeństwa, a przez to łatwiej jest mu wrócić do niego po wyjściu na wolność.

Na początku myślałem, że się tam uduszę, czułem się jakbym miał zaraz zwariować, ale z czasem przywykłem, bo co innego mogłem zrobić? [1N]

Były więzień zaznaczył, że tym co niezmiernie dokuczało mu w więzieniu była niewielka przestrzeń, jaką dzielił z trójką pozostałych więźniów.

Brak miejsca tylko dla siebie to najgorsze co może być, prawie jak w jakimś „reality show”, gdzie każdy jest obserwowany niemalże przez całą dobę. [1N]

I choć na tego typu uciążliwości wskazywali wszyscy badani, to tylko trzech równocześnie twierdziło, że resocjalizacja penitencjarna nie pomaga zresocjali- zować skazanych. Ich zdaniem codzienne oglądanie tych samych, często nielu- bianych twarzy jest bardzo przytłaczające i trudne do wytrzymania, zwłaszcza w celach, gdzie panuje duża ciasnota i zaduch. Jeden z byłych skazanych dodał:

…gdybym miał tam spędzić jeszcze choćby kilka miesięcy, nie wiem czy bym to wy-

trzymał. [3N]

(19)

Przywoływaniu tych wspomnień z pobytu skazanych w izolacji penitencjarnej, a zwłaszcza związanych z początkowym zetknięciem z jednostką penitencjarną, to- warzyszyło duże „wzburzenie emocjonalne” przejawiające się wybuchami gniewu, złości a przede wszystkim wypowiadaniem wielu obelżywych słów pod adresem zakładu karnego i służby więziennej. W jednym przypadku poziom napięcia był tak wysoki, że badany dawał nawet do zrozumienia, że chce zakończyć rozmowę.

Odnotowywanie takich reakcji respondentów na sytuację osadzenia i zado- mowienia w instytucji penitencjarnej nie jest przypadkowe. Wskazują bowiem na to badania innych autorów podkreślających dość powszechne występowanie „sil- nych emocji” przy zetknięciu pensjonariuszy z instytucją penitencjarną i nabywa- niu kompetencji adaptacyjnych do warunków tej instytucji. Co ważniejsze, autorzy ci podkreślają, że jakość tych emocji nie jest zróżnicowana ani wiekiem, ani też liczbą wyroków skazujących za popełnienie określonych przestępstw (Chomczyński 2014; Szczepanik 2015).

Niezależnie od zaprezentowanego stanowiska na temat izolacji penitencjarnej, u dwóch badanych można było zaobserwować odmienny pogląd, ponieważ w ich odczuciach – mimo tak trudnej sytuacji i licznych uciążliwości odbywania kary pozbawienia wolności – można było dopatrzeć się pewnych pozytywów. Obaj męż- czyźni byli zdania, że będąc na wolności nie doceniamy jak jest ona ważna, ile jest warta, gdyż niczym nieskrępowana. Ich zdaniem dopiero za murami zakładu karnego – pod wpływem tak wielu skumulowanych utrudnień – dostrzegamy, że staje się ona bezcenna.

W tych tak trudnych warunkach odbywania kary pozbawienia wolności obaj rozmówcy upatrywali szansę na powodzenie resocjalizacji i na ponowną adaptację w społeczeństwie. Potwierdzeniem tych słów mogą być następujące wypowiedzi:

Gdybym nie przebywał za kratkami na pewno nie wiedziałbym dziś jak wiele znaczy życie poza nimi. Dzięki temu wiem, że zrobię wszystko, by już nigdy tam nie wrócić.

Chcę dobrze żyć z innymi, nie szkodzić nikomu, żyć sobie spokojnie z moją rodziną.

[2N]

„Zrobię wszystko, aby nie dopuścić do recydywy” – stwierdził drugi rozmów- ca. Badany wyjawił w rozmowie, że będąc odizolowanym od świata zewnętrznego zrozumiał, jak niewiele warte są pieniądze, które zarobił w porównaniu do cie- szenia się życiem na wolności. I teraz przebywając na wolności przysiągł sobie, że: „Choćby miał żyć w ubóstwie, już nigdy nie posłużę się oszustwem, aby łatwo zarobić pieniądze”. [2N]

Przytoczone wypowiedzi, aczkolwiek wskazujące na skuteczność resocjaliza-

cji penitencjarnej nie mogą do końca zadowalać, zwłaszcza, że podyktowane są

głównie uciążliwymi warunkami odbywania kary pozbawienia wolności i total-

nym charakterem funkcjonowania instytucji penitencjarnej. Zaakceptowanie ich

i postrzeganie w kategoriach sukcesu, pozostawałoby w sprzeczności ze współ-

(20)

czesnymi tendencjami związanymi z humanizacją odbywania kary pozbawienia wolności, w myśl której każdemu osadzonemu należy zapewnić należyte warunki odbywania tej kary.

W analizie odczuć badanych związanych z izolacją penitencjarną i jej wpły- wem na skuteczność resocjalizacji ważne miejsce zajęła dyscyplina podczas kary pozbawienia wolności. I choć niemalże wszyscy byli skazani w trakcie odbywania kary przypisywali jej bardziej pejoratywne znaczenie, ponieważ wiązała się ona z bezwzględnym rygorem, to obecnie patrzą na nią z zupełnie innego punktu widzenia.

Wszyscy badani byli zgodni co do tego, że dyscyplina więzienna wywiera wpływ na zmianę postaw osadzonych i w rezultacie na efektywniejszą resocjali- zację, choć każdy z nich akcentował inny aspekt tej dyscypliny.

Ta zmiana postaw – zdaniem badanych – dokonuje się głównie w zakresie posłuszeństwa, które tak często jest warunkiem utrzymania się w pracy, a które dotychczas nie było znane badanym. Jeden z byłych skazanych zilustrował to na- stępująco: „…wcześniej często byłem bardziej leniwy, ale w więzieniu nauczyłem się, że jeżeli coś muszę zrobić, to nie mogę powiedzieć, że mi się zwyczajnie nie chce, tylko po prostu muszę to zrobić”. [4N]

Inny z kolei mężczyzna stwierdził, że zmiana jego postawy zawiera się w od- miennej świadomości na temat tego, że niekiedy należy godzić się z tym, że inni nami rządzą, że podejmując pracę należy przestrzegać dyscypliny wyznaczonej przez pracodawcę.

Zdaniem badanych dyscyplina więzienna uczy też pokory. Człowiek uświa- damia sobie, że nie jest bardziej ważny niż inni, że nie jest zwyczajnie „pępkiem świata”. Zaczyna rozumieć to, co wcześniej sprawiało mu trudność, że częściej jest tak, że to on musi się dostosować do innych, a nie inni do niego. Zdaniem uczestników nawet w tak prozaicznych sprawach jak punktualność, dyscyplina więzienna ma swoje odzwierciedlenie.

Przychylnie, aczkolwiek dość lakonicznie, o więziennej dyscyplinie wypowie- dział się w trakcie przeprowadzonego wywiadu inny badany. Jego zdaniem kie- rowanie życiem więźniów w czasie odbywania kary jest pomocne w późniejszym życiu na wolności. Dzięki temu więźniowie, którzy się zmieniają, sprawniej funk- cjonują w społeczeństwie, znają swoje miejsce i rolę w nim, mają zdolność do- stosowania się do zaistniałej sytuacji. Ów badany zwrócił także uwagę na to, że więzienie uczy także systematyczności.

…niegdyś nie miałem w sobie przeświadczenia, że pewne rzeczy w ciągu dnia muszę zrobić o określonej porze, a w zakładzie karnym tego się nauczyłem. Teraz nawet moja rodzina zauważyła, że jestem bardziej uporządkowany, odpowiedzialny. [3N]

Zdaniem badanego ta właśnie cecha pomogła mu w budowaniu wizerunku

u pierwszego pracodawcy po opuszczeniu zakładu karnego. Nic też dziwnego, bo

(21)

punktualność, jest cechą, która była pożądana zawsze przez potencjalnych pra- codawców.

Odnotowaną zmianę postaw badanych wobec resocjalizacji penitencjarnej można w pewnym stopniu porównać do tzw. „punktów zwrotnych” wyróżnionych przez R. Szczepanik w analizowaniu karier instytucjonalnych recydywistów. Choć badania Autorki dotyczą innej populacji skazanych, to sugerują pewne podobień- stwo związane z rodzajem wydarzeń. Tym podobieństwem jest zainteresowanie byłym skazanym osoby dla niego znaczącej i dostarczanie mu dużego wsparcia (Szczepanik 2015, s. 257).

Czynnikiem bardzo znamiennym w przetrwaniu izolacji penitencjarnej w od- czuciach badanych okazała się również osobowość skazanych. Jej znaczenie dostrzegał każdy z byłych więźniów, twierdząc, że aby przetrwać w trudnych więziennych warunkach, trzeba mieć silną osobowość. Tylko dzięki niej byli oni w stanie zaakceptować więzienną rzeczywistość. Jeden z badanych w czasie wy- wiadu zilustrował to następująco:

Trzeba mieć silną psychikę, aby przetrwać ten stan izolacji, odrzucenia społecznego i umieć wrócić do funkcjonowania w normalnym świecie, nie czując się przy tym wyrzutkiem społeczeństwa. [5N]

Inny z kolei mężczyzna podczas wywiadu stwierdził, że w więzieniu nie ma miejsca na słabych psychicznie, gdyż się nie zresocjalizują lecz zdemoralizują.

Ja początkowo ulegałem otoczeniu i szybko zrozumiałem, że jeśli się chcę poprawić, to nie mogę ulegać współwięźniom. [3N]

Ten badany wyznał, że w więzieniu nauczył się walczyć o siebie i być nieza- leżną jednostką. To z kolei pomogło mu wyznaczyć sobie konkretny cel, którym było warunkowe zwolnienie i uparcie do niego dążyć, choć wcale nie było łatwo go zrealizować.

Na znaczenie silnego charakteru w rzeczywistości więziennej zwraca uwagę inny badany, który równocześnie mówi, że sam takiego charakteru nie posiada i dziwi się jak z tak kruchą osobowością przetrwał więzienny czas. Mężczyzna opisując siebie mówi, że jest cichy i spokojny, nie potrafi sprzeciwiać się ani mani- festować swego niezadowolenia z danej sytuacji. Z tego też powodu na początku pobytu w więzieniu doświadczał licznych szykanów i brutalnego dokuczania ze strony współwięźniów.

Sytuacja uległa zmianie, gdy jeden z współwięźniów o „silnym charakterze”

zaczął stawać w obronie mężczyzny. „Dzięki niemu nie bałem się już tak bardzo i nie czułem się już sam” – wyznał nieśmiało mężczyzna. [5N]

Zaistniały fakt mężczyzna nazywa szczęściem, które mu dopisało, stąd uważa,

że pobyt w więzieniu nie był bez znaczenia: „…dla mnie był on długi, jednak

(22)

w porównaniu z innymi więźniami na tyle krótki, by negatywne zachowania do mnie nie przylgnęły na stałe”. [5N]

Nadawanie znaczeń interakcjom międzyludzkim podczas izolacji penitencjarnej

Nadawanie znaczeń interakcjom międzyludzkim było drugim znaczącym słowem kluczowym w rekonstrukcji doświadczeń byłych skazanych związanych z izolacją penitencjarną. Wśród tych znaczeń szczególne miejsce zajęły interakcje z rodziną a także z innymi osobami z najbliższego otoczenia, tak często przywo- ływane w doniesieniach innych autorów na ten temat (Kozaczuk 2008, s. 270;

Kozaczuk 2009, s. 318; Kowalczyk i in. 2015).

Kontakt z rodziną w trakcie przeprowadzonych wywiadów był jednym z naj- częściej wymienianych elementów skutecznej resocjalizacji. Byli skazani podkreślali niemalże zbawienny wpływ możliwie jak najczęstszych kontaktów z najbliższymi.

Jeden z badanych wyznał w trakcie rozmowy:

Poczucie bezwarunkowego wsparcia ze strony rodziny było bezcenne w czasie prze- bywania w zakładzie karnym. Kontakt z bliskimi dawał mi świadomość, że nie jestem osamotniony w tak trudnych chwilach, i że jest ktoś, kto zawsze czeka i pomoże na nowo odnaleźć się w środowisku społecznym. [4N]

Inny z kolei badany wyjawił, że nie przetrwałby izolacji więziennej bez moż- liwości kontaktu z matką:

…nie dałbym rady bez kontaktu z nią. Dzięki nim wiedziałem, że ktoś za tym wię- ziennym murem jeszcze na mnie czeka i mam gdzie wracać. Będąc w więzieniu od- ciętym od normalnego świata, ma się wrażenie jakby ten świat nie był już dla niego, jakby nikt nie pragnął mojego powrotu. A to jedyna rzecz o jakiej się marzy. [1N]

Z ogromnym żalem badany wspomina dzień, kiedy to miał ustalone widzenie z matką, do którego nie doszło. Kobieta nie była w stanie przybyć, ze względu na zły stan zdrowia. Badany rozumiał to, jednak ubolewał strasznie z tego powodu.

…W więzieniu jest tak, że czas płynie od jednego widzenia do kolejnego. Strasznie się czeka na ten upragniony dzień, kiedy to przybędzie ktoś spoza więziennych murów. To jest sposób na napełnienie się radością i nadzieją, których brak w zakładzie karnym – powiedział ściszonym głosem były osadzony. [1N]

W wypowiadanych przez badanych słowach można było wyraźnie dostrzec

ich wzruszenie (widoczne nawet zewnętrznie w postaci wypieków na twarzy, za-

(23)

łamywania czy ściszania głosu), ale również docenienie tego jak były ważne te spotkania dla nich i dla całego przebiegu procesu resocjalizacji.

Inny badany, podkreślając rolę i znaczenie kontaktów z najbliższymi podczas izolacji więziennej, wskazał jak dużo zawdzięcza swojej żonie, która wtedy jesz- cze była jego dziewczyną, która dawała mu wiarę, że szybko wyjdzie na wolność.

Gdyby na mnie nie czekała to chyba niczego bym nie wyniósł z pobytu w wię- zieniu i niebawem bym tam wrócił [wyznał pewnie badany]. Dzięki mojej dziewczy- nie i widzeniom z nią wiedziałem, że pobyt w więzieniu musi mnie czegoś nauczyć, abym już nigdy nie musiał się z nią rozstawać, bo tego już bym nie zniósł. Po części to ona mnie zresocjalizowała…

– wyznał w czasie rozmowy. [4]

Duże znaczenie nadawali badani mężczyźni kontaktom z personelem więzien- nym, choć te rzadko układały się poprawnie. Mimo to rozmówcy bardzo mocno podkreślali rolę kadry więziennej, a w szczególności wychowawców w całokształ- cie oddziaływań resocjalizacyjnych. Ich zdaniem od wychowawców w głównej mierze zależy, na ile skazani będą się jeszcze czuli pełnoprawnymi członkami spo- łeczeństwa. Więźniowie naznaczeni bowiem w oczach personelu więziennego nie- zbywalnym piętnem przestępcy, czują się gorsi, nieszanowani, wręcz poniewierani.

W swoich wypowiedziach badani przywoływali wiele cech, jakie ich zdaniem powinien mieć dobry wychowawca więzienny. Wśród nich dominowały te, któ- re wiążą się z wysokimi kompetencjami zawodowymi i społecznymi, a przede wszystkim z bardzo dużym zainteresowaniem sytuacją więźniów i przyjacielskim nastawieniem do nich, gdyż jak stwierdził jeden z badanych: „…wychowawca musi być swoistym przyjacielem, a nie urzędnikiem”. [2N]

Powołując się na uzyskany materiał empiryczny należy wnioskować, że oso- by badane zbyt dużej przyjaźni w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności ze strony personelu więziennego nie zaznały, co ilustrują najlepiej poniższe wy- powiedzi:

Personel widzi w skazanych tylko i wyłącznie przestępców i tak też ich traktuje. Od- czułem to na własnej skórze, że nie byłem traktowany z szacunkiem należącym się każdemu człowiekowi. [2N]

To była osoba zupełnie niekompetentna i niezainteresowana sprawami więź- niów. Zupełnie nie wiem co taki wychowawca tam robił… [1N]

Odczuwałem bardzo często brak zrozumienia i traktowania niejako z góry, co pogrą-

żało mnie w poczuciu odrzucenia społecznego, a przecież, aby móc wrócić do życia

wśród społeczeństwa niezbędnym jest czuć się nadal jego częścią, co nie jest możliwe

jeśli personel nie daje skazanym zapomnieć kim są, a właściwie, że są nikim. [3N]

(24)

Tylko jeden z badanych w odmienny sposób wspominał wychowawcę wię- ziennego, o którym powiedział:

Zawsze wysłuchał, miał dla nas czas, czuło się, że chciał nam pomóc. Lubiłem go.

Budził nasze zaufanie, wyzwalał pozytywne uczucia u skazanych, którzy odczuwają niedostatek poczucia zrozumienia i wsparcia w niesprzyjających więziennych warun- kach. [3N]

Podczas przeprowadzanych wywiadów jeden z badanych zwrócił uwagę na jeszcze jeden bardzo ważny aspekt nieprawidłowych relacji skazanych z perso- nelem więziennym, który szczególnie wydaje się istotny w sytuacji zaburzonych więzi rodzinnych. Mężczyzna bez zastanowienia powiedział:

Może ja tak bardzo tych kontaktów nie potrzebowałem, bo miałem rodzinę i nie by- łem tam aż tak długo, ale znam takich, co mieli więcej do odsiedzenia i nikt ich praktycznie nie odwiedzał. Oni potrzebowali się komuś wyżalić, pogadać i zamiast wy- chowawcom zwierzali się współwięźniom, bo wychowawcom do końca nie ufali. [4N]

To z kolei nie zawsze miało dobry skutek:

…bo osadzeni nawet jeżeli podeszli do tego ze zrozumieniem, to jednak potrafili to w innej sytuacji wykorzystać. Nieraz naśmiewali się z takiego gościa i przez to jeszcze bardziej go pogrążali. [4N]

Choć w rzeczywistości penitencjarnej trudno nawiązać przyjaźnie i szczere relacje ze współwięźniami, to jednak wszyscy badani podkreślali ich ważność.

Wynikała ona głównie z tego, że badani większość czasu spędzali w celi i dlatego sądzili, że stosunki pomiędzy nimi powinny być przynajmniej poprawne.

Trudno takiemu stanowisku badanych nie przyznać racji, jednak okazało się, że od tej reguły można odnotować wyjątek, gdy jeden z badanych przytoczył przy- kład skazanego, z którym podczas izolacji penitencjarnej zaprzyjaźnił się i wza- jemnie się wspierali w tej wspólnej niedoli. Mężczyzna serdecznie wspominał współwięźnia, z którym łączyły go zażyłe stosunki.

Po prostu dogadywaliśmy się, mimo dużej różnicy wieku jaka nas dzieliła. On opowia- dał mi o swoim życiu, a ja o swoim. Dzięki niemu czas upływał milej i nie czułem się taki samotny. I choć uważam, że nawiązanie przyjaźni w zakładzie karnym to praw- dziwa rzadkość, to mnie się to jednak udało, ja miałem szczęście. [5N]

To szczęście – jak nazywa badany – w dużym stopniu pomogło nie tylko

przetrwać izolację penitencjarną ale równocześnie wyjść na „tzw. prostą”, gdyż

mężczyzna w szybkim czasie przeszedł pomyślnie readaptację społeczną i wkrótce

po opuszczeniu zakładu karnego podjął pracę i założył rodzinę.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wyniki analizy dla bankomatów w poszczególnych typach lokalizacyjnych Analiza liczby i wielkości wypłat z pięciu wybranych bankomatów wykazała, iż występuje zróżnicowanie

The respect principle was also one of the most emphasised principles in Płomyczek and one of the least used in everyday life in the PRL. Young people, taught how to critically

dla rodziny; teraz najlepsze relacje mają ojcowie biznesmeni; starsi mężczyźni stają się młodymi ojcami; późne ojcostwo staje się modne wśród elit;.. późne ojcostwo

Na tegorocznej konferencji podjęto interdyscyplinarną refleksję nad za- gadnieniami związanymi z nauką o informacji, omówiono zachodzące przemiany w kontekście

Another famous scholar of the 17 th century was Jan Brożek, a doctor of philosophy and theology at the Jagiellonian University as well as of medicine in Padua; he was the

Subsequent amendments to the Executive Penal Code did not bring about a fundamental change in affecting the prisoners; the conditions and manner of the execution of the

Применяя методы объяснительного аналитического описания, критического анализа, обобщения, систематизации и типологизации, на материалах работ

Procedura zakłada, że ministerstwo kie- ruje do konsultacji jedynie projekt założeń projektu ustawy, czyli ogólny dokument zawierający opis proponowanych zmian oraz