Wiadomości Zootechniczne, R. LIII (2015), 2: 103–111
Wzbogacenie środowiska chowu świń
a zachowania związane z gryzieniem ogonów w kontekście Dyrektywy 2008/120/WE
Jacek Nowicki, Tomasz Schwarz, Katarzyna Olczak, Sara Świerkosz, Ryszard Tuz
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Zakład Hodowli Trzody Chlewnej i Drobnego Inwentarza, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków
osnąca cały czas liczba ludności wymusza coraz bardziej efektywne gospodarowanie dostępnymi na Ziemi zasobami. W miarę wzro- stu zapotrzebowania na żywność niezwykle istotne staje się efektywne użytkowanie zwierząt gospodarskich, mające na celu obniżenie kosz- tów produkcji przy równoczesnej poprawie jej jakości. Nie należy jednak zapominać o etycz- nym aspekcie chowu i hodowli zwierząt, ro- snącej presji opinii społecznej, coraz bardziej zainteresowanej warunkami utrzymania zwierząt oraz o tym, że ich dobre samopoczucie i zdrowie psychiczne wpływa na jakość otrzymywanych produktów. Istotne jest zatem skupienie się na poprawie poziomu dobrostanu zwierząt podczas kolejnych etapów chowu.
Dyrektywa UE 2008/120/WE określa minimalne standardy dobrostanu świń. Stanowi ona m.in., że świnie utrzymywane grupowo mu- szą być zabezpieczone przed walkami poprzez zastosowanie dużej ilości ściółki lub, jeśli to możliwe, poprzez wprowadzenie innych mate- riałów, nadających się do eksploracji i dających zajęcie. Punkt 4. załącznika 1. Dyrektywy 2008/120/WE określa istotność zachowań świń, związanych z poszukiwaniem pożywienia oraz eksploracyjnych. Dostarcza on także informacji na temat odpowiedniego wzbogacenia środowi- ska ich chowu, co ma umożliwić realizację natu- ralnych dla tych zwierząt zachowań. O wzboga- ceniu środowiska możemy mówić tylko wów- czas, jeśli zmiany dokonane w określonym oto- czeniu powodują poprawę funkcji biologicznych zwierzęcia, utrzymywanego w tak ukształtowa- nych warunkach chowu (Newberry, 1995). In-
nymi słowy, wzbogacenie środowiska chowu pozwala zwierzętom na wyrażenie większej ilo- ści zachowań, należących do „repertuaru” beha- wioralnego gatunku, zapewniając poprawę kom- fortu ich utrzymania (Weerd i Day, 2009). Dy- rektywa 2008/120/WE określa, że świnie muszą mieć stały dostęp do wystarczającej ilości mate- riałów, pozwalających im na eksplorację i reali- zację zachowań manipulacyjnych, takich jak ry- cie: w słomie, sianie, drewnie, trocinach, kom- poście lub mieszaninie tych materiałów, które równocześnie nie wpływają negatywnie na zdrowie zwierząt. Materiały wzbogacające śro- dowisko chowu powinny umożliwiać świniom wyrażanie naturalnych zachowań, związanych z poszukiwaniem pożywienia.
Już w pierwszych kilku dniach życia prosięta zaczynają wykazywać zachowania, związane z eksploracją otoczenia w celu znale- zienia pożywienia (Petersen, 1994). Dziki spę- dzają 85% czasu aktywności w ciągu doby na poszukiwaniu pokarmu i jego pobieraniu (Brie- dermann, 1971). Z kolei, jeżeli świnie domowe mają możliwość przebywania w terenie otwar- tym (np. chów typu outdoor), spędzają 75% cza- su aktywności w ciągu doby właśnie na poszu- kiwaniu pożywienia i jego pobieraniu, nawet jeśli są żywione do syta raz dziennie. Oznacza to, że są one nadal bardzo silnie zmotywowane do przeszukiwania otoczenia. Zachowania zwią- zane z pobieraniem pokarmu, jak i eksploracyjne są zsynchronizowane (Docking i in., 2008).
W ciągu doby występują dwa szczyty zachowań eksploracyjnych: poranny i popołudniowy, przy czym jeden i drugi trwają do kilku godzin (Olsen
R
i in., 2000). W badaniach, w których zastosowa- no zróżnicowany dostęp do zasobników ze sło- mą (na powierzchni kojca przeznaczonej dla grupy 27 świń utrzymywano od 3 do 24 osobni- ków), ilość zachowań eksploracyjnych wzrastała wraz ze wzrostem powierzchni, przypadającej na jedno zwierzę (Zwicker i in., 2012). Przebywa- nie w znanym kojcu i otrzymywanie zbilanso- wanej paszy w odpowiedniej ilości nie powoduje braku występowania tej motywacji (Beattie i O’Connell 2002; Stolba i Wood-Gush, 1989;
Studnitz i in., 2007).
Wzbogacenie środowiska chowu świń musi spełniać kilka wymagań, aby mogło być efektywne. Powinno podtrzymywać zaintereso- wanie świń poprzez walor nowości, dzięki cze- mu badanie obiektów w środowisku i manipu- lowanie nimi jest silnie wyrażane. Ponadto, istotne jest, by element wzbogacający był czy- sty, bez jakichkolwiek zanieczyszczeń odcho- dami (Studnitz i in., 2007). Obiekty wzbogacają- ce środowisko chowu mogą ulegać dużemu za- brudzeniu odchodami, jeśli są umieszczane na podłodze. Świnie odrzucają przedmioty zanie- czyszczone fekaliami i nie wykazują zaintereso- wania nimi (Bracke, 2007) ze względu na bardzo czuły węch (Nowicki i in., 2008). Takich sytua- cji można uniknąć poprzez częstą wymianę tych elementów oraz częste ścielenie. W systemach ściołowych codzienne dostarczanie ściółki nie tylko umożliwia świniom dostęp do czystego materiału, wzbogacającego środowisko, ale tak- że powoduje, że zapewniany jest walor nowości, co stymuluje zwierzęta do wyrażania zachowań, związanych z badaniem otoczenia oraz manipu- lacyjnych (Moinard i in., 2003). Ważne jest też, aby dodatkowy element w kojcu posiadał cechy, które czynią go interesują cym dla tego gatunku.
Świnie chętnie badają i zapoznają się z każdym nowym obiektem i ele mentem środowiska, jed- nak szybko przyzwyczajają się i są znudzone tymi, które nie posiadają odpowiednich cech, przez co nie są efektywne (Weerd i Day, 2009).
Czynnikiem, który sprawia, że zabawka jest atrakcyjna, jest np. zapach (Nowicki i Klocek, 2012). Wzbogacenie środowiska chowu elemen- tem o odpowiednio dobranym zapachu potrafi zmniejszyć ilość walk hierarchicznych w okresie tuż po odsadzeniu, nawet jeśli w kolejnych dniach zainteresowanie to ulegnie obniżeniu.
W okresie 5 dni od umieszczenia w kojcu no-
wych elementów notuje się u świń spadek za- interesowania nimi i redukcję ilości zachowań eksploracyjnych w odniesieniu do tych właśnie elementów środowiska (Weerd i in., 2003).
W celu zapewnienia możliwości odpowiedniej manipulacji obiektem, zapisanej w Dyrektywie 2008/120/WE, materiały wzbogacające środowi- sko powinny być: jadalne (najlepiej, by zawiera- ły składniki pokarmowe korzystnie wpływające na procesy trawienia), nadawać się do żucia i rycia, powinny też być zniszczalne (Studnitz i in., 2007). Plastikowe rurki, łańcuchy, piłki, butelki, opony nie posiadają wszystkich cech, dzięki którym świnie uznawałyby je za atrakcyj- ne. Na przykład, rurka z tworzywa sztucznego czy butelka nie nadają się do spożycia, trudno je zniszczyć i jeśli chce się je utrzymać w czysto- ści, podwieszając nad kojcem, szybko tracą one walor nowości i świnie przestają się nimi intere- sować. Scott i in. (2007) porównali poziom ak- tywności świń i stwierdzili, że zwierzęta te spę- dzają więcej czasu na zainteresowaniu słomą niż plastikowymi rurkami. Zwiększenie ilości zaba- wek z plastikowymi rurkami nie powoduje wzrostu występowania zachowań eksploracyj- nych. Czysta i sucha słoma, która jest regularnie wymieniana posiada wszystkie cechy, które są dla świń interesujące i atrakcyjne, czyli może być spożywana, nadaje się do przeżuwania, rycia i może być niszczona. Słoma stymuluje zacho- wania eksploracyjne, a badania wskazują, że im jest jej więcej, tym większa jest ilość tych za- chowań (Studnitz i in., 2007). Jednakże, czysta słoma, dostępna w dużej ilości, uznawana za do- bry materiał wzbogacający środowisko dla świń, może nie być odpowiednim rozwiązaniem dla wszystkich producentów trzody. W takich sytua- cjach inne materiały, wymienione w prawo- dawstwie mogą być bardziej odpowiednie (np.
kompost grzybniowy, trociny lub torf). Pozostałe materiały, nie wymienione w przepisach, rów- nież mogą spełniać zalecane wymogi prawne i pozwalać na wyrażanie zachowań badawczych i manipulacyjnych bez negatywnego wpływu na zdrowie zwierząt (np. skorupy z orzechów, mi- skant, rozdrobnione drewno, rozdrobnione kolby kukurydzy). Niektóre rodzaje wzbogacenia są bardziej odpowiednie od innych pod względem spełniania wymogów, jednak mieszanina mate- riałów wzbogacających, zawierająca ściółkę, może nadal zwiększać ilość zachowań eksplora-
cyjnych i badawczych (Bracke i in., 2006).
W sytuacji, gdy nie można zadawać słomy jako materiału do ścielenia (np. w systemach bezścio- łowych, rusztowych), zaleca się, by materiał wzbogacający był oferowany w specjalnych za- sobnikach. Wzbogacenie środowiska w postaci słomy może stanowić problem, jeśli dostanie się ona do systemu odprowadzania odchodów. Jed- nakże, odpowiedniej długości słoma w niewiel- kim stopniu przeszkadza w prawidłowym użyt- kowaniu systemu odprowadzania odchodów (Westin i in., 2013). Dane te nie zostały jednak zweryfikowane w dostatecznej ilości ferm ko- mercyjnych, co może spowodować po pewnym czasie niedrożność układu odprowadzającego gnojowicę, szczególnie, że systemy bezściołowe nie były projektowane po to, aby stosować w nich ściółkę i ich producenci nie będą skłonni do uznania reklamacji, obciążając winą i kosz- tami producentów trzody. W takich sytuacjach należałoby wprowadzać inne rozwiązania, nie będące zagrożeniem dla systemu utrzymania, na przykład podwieszane gryzaki, nadające się do zniszczenia, obiekty aromatyzowane z wymien- nymi aromatami, zapewniające świniom walor nowości bez negatywnego wpływu na system odprowadzania odchodów (Nowicki i Klocek, 2012; Nowicki i in., 2008). Umieszczanie za- sobników na słomę nad korytami lub czystymi matami powinno jednak ograniczać wypadanie materiału wzbogacającego środowisko bezpo- średnio na podłogę rusztową i umożliwić świ- niom dalsze jego pobieranie/spożywanie (Guide- lines Concerning Council Directive 2008/120/
EC). Pomimo tego, że słoma w formie sieczki jest mniej atrakcyjna i jej stosowanie jest mniej korzystne w porównaniu z długą słomą, wyniki badań wskazują, że nadal jest to lepsze rozwią- zanie niż brak słomy w ogóle (Day i in., 2008) w przypadku ograniczania występowania zjawi- ska gryzienia ogonów.
Dyrektywa UE 2008/120/WE, Załącznik 1, punkt 4, określa również, że: „...świnie muszą mieć stały dostęp do wystarczającej ilości mate- riału”. Tak, jak ważne jest, aby materiał wzbo- gacający był odpowiedni, równie istotne jest, aby zapewnić wystarczającą jego ilość, aby każ- da świnia mogła mieć do niego swobodny do- stęp. Dostarczanie odpowiedniego materiału wzbogacającego, ale w ograniczonych ilościach, wywołuje zjawisko konkurencji, która może
prowadzić do wystąpienia agresji (Weerd i in., 2006). Umiejscowienie materiałów i obiektów wzbogacających środowisko chowu świń wpły- wa również na to, jak zwierzęta te interesują się nimi. Im niżej umieszczony jest obiekt, tym le- piej. Należy jednak wystrzegać się sytuacji za- grażających zanieczyszczeniem obiektów od- chodami. Podczas umieszczania obiektów wzbogacających środowisko na różnych wyso- kościach zauważono, że świnie zajmują się w większym stopniu elementami, umieszczony- mi 5 cm powyżej podłoża w porównaniu do umieszczonych na wysokości ryja (Courboulay, 2011). Nie można jednak zapominać, że obiekty umieszczane na podłodze szybciej ulegają za- brudzeniu. Dyrektywa UE 2008/120/ WE, Za- łącznik 1, punkt 4, określa również, że świnie powinny mieć dostęp do materiałów wzbogaca- jących: „…bez narażenia na szwank zdrowia zwierząt”. Nieodpowiednio zebrana i przecho- wywana słoma może być źródłem bakterii, grzy- bów i pleśni. Zabrudzone materiały i obiekty wzbogacające środowisko chowu świń mogą stanowić rezerwuar chorobotwórczych bakterii i wirusów. Możliwość zniszczenia jest pożądaną cechą materiałów wzbogacających środowisko, jednak sposób, w jaki obiekty te ulegają znisz- czeniu, może powodować zagrożenie (np. drza- zgi z miękkiego drewna sosnowego lub druty w oponach). Materiał wzbogacający nie może być także toksyczny dla świń.
Podczas oceny poziomu dobrostanu świnie powinny być poddane obserwacji dla określenia stopnia zainteresowania elementami środowiska. A zatem, istotne jest: czy w miejscu przebywania mają możliwość wykazywania prawidłowych zachowań, związanych z przeszu- kiwaniem, badaniem i manipulacją elementami środowiska? Czy mogą jeść, przeżuwać, buch- tować i niszczyć elementy wzbogacające środo- wisko? Czy badają i próbują manipulować in- nymi świniami i elementami kojca nie stanowią- cymi takich elementów? Czy mają stały dostęp do wystarczającej ilości elementów wzbogacają- cych środowisko? Gdzie są umieszczone te ele- menty? Czy są one czyste? Czy świnie konkuru- ją o dostęp do nich? Czy elementy wzbogacające środowisko są bezpieczne czy też mogą zagrażać zdrowiu świń?
Świnie, które nie mogą wykazywać pra- widłowej aktywności związanej z badaniem
i manipulacją elementami wzbogacającymi, stają się sfrustrowane i kierują swoją uwagę na inne obiekty w obrębie kojca. Takie zachowanie mo- że być bardzo destrukcyjne. Z punktu widzenia dobrostanu świń najważniejszy jest fakt, że sfru- strowane zwierzęta gryzą ogony innych osobni- ków w grupie. „Gryzienie ogonów jest rozumia- ne jako zachowanie patologiczne” wówczas, gdy: „potrzeba realizacji zachowań związanych z poszukiwaniem i pobieraniem paszy staje się najważniejszą podświadomą motywacją”
(EFSA, 2007 b).
Materiały wzbogacające środowisko, które stymulują większość zachowań związa- nych z poszukiwaniem i badaniem otoczenia, są najlepsze do zapobiegania gryzieniu ogonów (Studnitz i in., 2007). Ryzyko wystąpienia gry- zienia ogonów jest najniższe wówczas, gdy świ- nie mają stały dostęp do słomy oraz dodatkowe- go materiału ściołowego lub innych obiektów wzbogacających (Taylor i in., 2012). To podkre- śla silną zależność między właściwościami ma- teriału wzbogacającego środowisko i ekspresją aktywności związanej z badaniem i manipulacją a poziomem zagrożenia gryzienia ogonów. Ra- port EFSA (2007 b) wskazuje, że: „niewiele jest dowodów na to, że można ograniczyć ryzyko gryzienia ogonów poprzez wprowadzenie takich obiektów, jak łańcuchy, rurki do żucia czy piłki”.
Podczas gdy punkt 4. Załącznika 1. Dyrektywy 2008/120/WE wskazuje na istotność aktywności, związanej z badaniem otoczenia i manipulacją, a wyrażanie tych zachowań przez świnie reduku- je ryzyko gryzienia ogonów, punkt 8. Załącznika 1. stanowi przewodnik zarządzania w sytuacji, gdy do przypadków gryzienia ogonów już doj- dzie. Porusza on kwestię gryzienia ogonów przez świnie i związaną z tym praktykę ich ob- cinania: „Ani obcinania ogona, ani skracania kłów u prosiąt nie wolno wykonywać rutynowo, lecz tylko wtedy, gdy istnieją dowody na to, że wystąpiły obrażenia wymion loch albo uszu lub ogonów pozostałych świń. Przed wykonaniem tych zabiegów należy podjąć inne środki, żeby zapobiec obgryzaniu ogonów i innym zachowa- niom, biorąc pod uwagę cechy środowiska i za- gęszczenie hodowli. Z tego powodu nieodpo- wiednie warunki środowiskowe lub systemy za- rządzania muszą być zmienione.”
Poprawne wzbogacenie środowiska jest najefektywniejszą metodą ograniczenia występo-
wania zachowań związanych z gryzieniem ogo- nów, jednak zidentyfikowano też wiele dodatko- wych, innych czynników ryzyka związanych ze środowiskiem chowu świń. Gryzienie ogonów jest patologią zachowania wywoływaną przez stres (Sinisalo i in., 2012). Brak możliwości rea- lizowania zachowań eksploracyjnych jest głów- ną przyczyną jego występowania, jednak inne negatywne czynniki środowiska mogą także podnosić poziom stresu u świń i zwiększać ry- zyko wystąpienia gryzienia ogonów. Jak wska- zuje Arey (1991): „Gryzienie ogonów jest sy- gnałem, że w systemie coś nie działa właściwie”.
EFSA (2007 b) przeanalizowała piśmiennictwo naukowe i opracowała diagram, ukazujący po- ziom ryzyka dla pojedynczych stymulatorów, wpływających na występowanie i intensywność gryzienia ogonów. Czynnikiem o najwyższym stopniu ryzyka jest ubogie środowisko chowu, nieco mniejsze znaczenie ma brak słomy i rusz- towa podłoga na całej powierzchni kojca. Naj- mniejszym stopniem ryzyka odznaczają się takie czynniki, jak: przechłodzenie i zła jakość powie- trza. Stosunkowo duże znaczenie dla wystąpie- nia zjawiska gryzienia ogonów raport EFSA (2007 b) przypisuje zbyt wysokiej temperaturze w chlewni.
W sytuacji, gdy wystąpiło zjawisko gry- zienia ogonów i istnieją dowody na to, że w określonym czasie jeden z ww. czynników ry- zyka zaistniał, można domniemywać, że to wła- śnie ten czynnik jest główną przyczyną.
W rzeczywistości jednak może on być jedynie czynnikiem wyzwalającym, swego rodzaju za- palnikiem. To podkreśla, że chociaż brak ele- mentów wzbogacających środowisko może być najważniejszym czynnikiem ryzyka, to jednak problem gryzienia ogonów jest zjawiskiem wie- loczynnikowym. Wcześniejsze doświadczenia zwierząt też mogą odgrywać ważną rolę, na przy- kład gryzienie ogonów występuje rzadziej u świń, które w kojcu porodowym miały codziennie po- dawaną świeżą słomę (Moinard i in., 2003). War- to zauważyć, że czynnik ryzyka, który wyzwolił patologię, nie musi być czynnikiem o najwięk- szym znaczeniu z punktu widzenia indywidual- nego samodzielnego generowania ryzyka.
Ze względu na wspomnianą wieloczyn- nikową naturę ryzyka gryzienia ogonów, wpro- wadzenie właściwego wzbogacenia środowiska jest ważnym punktem startowym, ale może nie
być wystarczające do zapobieżenia wystąpienia tej patologii. Na przykład, wprowadzenie słomy nie zatrzymuje zachowań agresywnych po wy- mieszaniu grup świń (np. po odsadzeniu) (Arey i Franklin, 1995). Jak mówi Dyrektywa 2008/
120/WE: „inne środki powinny zostać podjęte dla zapobiegania gryzieniu ogonów…”. Przy właściwie zorganizowanym doradztwie (także ze strony Inspekcji Weterynaryjnej, gdyż w więk- szości krajów UE oficjalni inspektorzy pełnią przede wszystkim funkcję doradczą, z mniej- szym naciskiem na nakładanie kar), niezależnie od systemu utrzymania, hodowcy i producenci świń mogą być skutecznie wspomagani w po- dejmowaniu właściwych decyzji w zakresie zmian w zarządzaniu, umożliwiających ograni- czenie ryzyka uszkodzeń ogonów (EFSA, 2007 b). Podczas jednej kontroli na miejscu możliwe jest zidentyfikowanie istotnych czynników ryzy- ka dla każdego stada i producenci są dzięki temu w stanie obniżyć zagrożenie gryzienia ogonów poprzez zmiany w systemie zarządzania (Taylor i in., 2012). Proponuje się przyjęcie przykłado- wej skali oceny: a – brak dowodów na gryzienie ogonów; b – oznaki powierzchownych obrażeń wzdłuż ogona, przy braku świeżych krwawią- cych ran lub obrzęku (zaczerwienione po- wierzchnie ogona nie są traktowane jak rany do- póki nie wiążą się ze świeżym krwawieniem);
c – świeża krew jest widoczna na ogonie; wystę- pują obrzęki i wskaźniki infekcji ran; część tkanki ogonów odpada i tworzą się strupy (Wel- fare Quality® Consortium, 2009).
Nasilenie się występowania zjawiska gryzienia ogonów zwykle pojawia się po okresie wstępnej zabawy i żucia ogonów bez ich uszka- dzania. Gdy ogon zostanie przygryziony, świnia z urazem staje się bardziej aktywna i ruchliwa z powodu bólu i złego samopoczucia. Wzrost aktywności i smak krwi stają się przyczyną dal- szej agresji i gryzienia oraz pojawiania się coraz większej liczby zwierząt, skłonnych do agresji i zachowań kanibalistycznych (Schrøder-Peter- sen i Simonsen, 2001). Ofiary agresji, mając po- gryzione ogony, cierpią zarówno z powodu bólu, jak i strachu, szczególnie w małych kojcach, po- zbawionych elementów wzbogacających środo- wisko, gdzie nie ma miejsca na ucieczkę przed atakami (EFSA, 2007 a).
Schrøder-Petersen i Simonsen (2001) wskazują, że ból pogryzionego ogona może być
zwielokrotniony jako wynik bólu uszkodzenia ogona i zarazem będącego następstwem infekcji, która poprzez uszkodzenie atakuje organizm.
Świnie z pogryzionymi ogonami mogą tracić apetyt lub jeść mniej, unikając dłuższego prze- bywania przy korycie w celu zmniejszenia ryzy- ka wystawiania ogona na kolejne pogryzienia (Wallenbeck i Keeling, 2013). Pobrana energia jest zużywana na walki zamiast na uzyskiwanie przyrostów. Gryzienie ogonów może prowadzić do uogólnionych infekcji i stanów zapal- nych, których efektem jest gorsza jakość tusz lub ich całkowita nieprzydatność. Uszkodzenia ogo- na wiążą się bowiem z występowaniem ropni przykręgowych. U świń z poważnie pogryzio- nymi ogonami częściej notuje się ropnie płuc i uszkodzenia opłucnej. Tusze świń z pogryzio- nymi ogonami (lekko lub poważnie) częściej są dyskwalifikowane częściowo lub w całości (Grist, 2007; Kritas i Morrison, 2007). Ekono- miczne znaczenie gryzienia ogonów zostało oszacowane dla ferm w Holandii. Przy wystę- powaniu tego zjawiska u tuczników na poziomie 2,1%, koszt w przeliczeniu na 1 świnię oszaco- wano na 9,26 €. Dla tuczarni o obsadzie 4000 świń koszty na poziomie fermy oszacowano na 2425 €. Całkowity wzrost kosztów z powodu gryzienia ogonów w branży trzody chlewnej w Holandii oszacowano na 8 milionów € rocznie (Zonderland i in., 2011).
Gryzienie ogonów, podobnie jak inne efekty niskiego poziomu dobrostanu zwierząt, obniżają satysfakcję z wykonywanej pracy. Za- rządzanie stadem zdrowych zwierząt jest bar- dziej satysfakcjonujące niż leczenie zwierząt chorych. Znaczenie tego faktu nie może być nie- doceniane ze względu na dobre samopoczucie samych hodowców (Kauppinen i in., 2010).
W odniesieniu do Artykułu 13 Traktatu o Dzia- łaniu Unii Europejskiej zaczęła stopniowo wzra- stać świadomość zagadnień moralnych, związa- nych z dobrostanem zwierząt hodowlanych.
„Cała Unia i poszczególne kraje członkowskie powinny mieć w pełni na względzie wymagania dobrostanu zwierząt, ponieważ są one istotami zdolnymi do odczuwania…” (Traktat z Lizbony, 2007). Ze względu na Traktat UE, unijna Dyrek- tywa 2008/120/WE określa obcinanie ogonów jako: „wywołujące natychmiastowy ból, a także ból przewlekły w dłuższym okresie czasu”. Na- tychmiastowy ból jest odczuwany nawet przez
jednodniowe prosięta, ponieważ już w tym wie- ku czuciowe nerwy obwodowe sięgają do same- go koniuszka ogona. Przewlekły ból pojawia się, ponieważ obcięcie ogona powoduje nierówno- mierne rozmieszczenie zakończeń nerwowych, co może prowadzić do bolesnych posttrauma- tycznych zwyrodnień, w wyniku których ogon staje się skrajnie wrażliwy (Simonsen i in., 1991). W skali od 0 do 1, EFSA (2007 b) szacu- je ryzyko pojawienia się bólu chronicznego na 0,998. Dlatego, mając na względzie dobrostan prosiąt, wniosek wypływający z Dyrektywy określa praktykę obcinania ogonów jako: „szko- dliwą dla dobrostanu świń”. Niemniej jednak, dzięki silnym odczuciom bólowym podczas za- biegu obcięcia ogona i efektowi pamięci doznań bólowych oraz tworzeniu się nowych, jeszcze bardziej wrażliwych zakończeń nerwowych w obciętym ogonie, uzyskiwana jest skuteczność tego zabiegu w przeciwdziałaniu gryzieniu ogo- nów, ponieważ świnie z obciętymi ogonami uni- kają za wszelką cenę nawet delikatnego dotyku w ich okolicy. Obcinanie ogonów świniom jed- nak tylko maskuje realne problemy i patologie w środowisku chowu i nie jest kluczem do po- prawy poziomu dobrostanu zwierząt.
Omawiana Dyrektywa jednoznacznie stwierdza, że obcinanie ogonów jest szkodliwe dla dobrostanu świń, więc dlaczego jest ono do- puszczone jako metoda zapobiegania lub zwal- czania patologii gryzienia ogonów na większą skalę? Należy pamiętać, że zabieg ten można wykonywać jedynie wtedy, gdy inne metody zawiodły i wszystkie nieinwazyjne sposoby zo- stały wykorzystane. Ryzyko gryzienia ogonów jest wieloczynnikowe, nie ma zatem pojedyn- czej, wiarygodnej alternatywy rozwiązania tego problemu, tym bardziej, że sposób działania, który w przeszłości był skuteczny, może okazać się całkowicie nieefektywny w przyszłości (Hunter i in., 2001; Schrøder-Petersen i Simon- sen, 2001). Jako pojedyncze narzędzie zarządza- nia obcinanie ogonów jest więc postrzegane jako sposób najbardziej efektywny. Na przykład, Hunter i in. (2001) odnotowali w Wielkiej Bry- tanii przypadki gryzienia ogonów u 2,4% świń ze skróconym ogonem i 8,5% świń z ogonami długimi. W niektórych przypadkach obcinanie ogonów ograniczyło występowanie ich gryzienia do 66% (Kritas i Morrison, 2007). Może to tłu- maczyć dlaczego, pomimo przepisów jedno-
znacznie określających, że obcinanie ogonów nie może być stosowane rutynowo, liczba świń ze skróconymi ogonami w Europie wciąż jest bardzo wysoka, przekraczając 90% pogłowia (EFSA, 2007 b).
Bilans strat ekonomicznych, spowodo- wanych gryzieniem ogonów pokazuje, że pre- wencyjne ich skracanie nie ma znaczenia dla wyeliminowania problemu, ponieważ nie wpły- wa na rzeczywiste przyczyny powstawania tego zjawiska (EFSA, 2007 b), a jedynie je maskuje.
Dlatego, aby odnieść się do rzeczywistych przy- czyn gryzienia ogonów i mieć na względzie de- klarację Traktatu UE, mówiącą, że „poszczegól- ne kraje członkowskie powinny mieć w pełni na względzie wymagania dobrostanu zwierząt”, Dyrektywa 2008/120/WE wyraża opinię że:
„świnie powinny korzystać ze środowiska zgod- nego z ich potrzebami względem aktywności i zachowań eksploracyjnych”, stanowiąc, że przed zastosowaniem obcinania ogonów „inne środki powinny być powzięte dla zapobieżenia ich gryzieniu” oraz że: „niewłaściwe warunki środowiska lub system zarządzania muszą zostać zmienione”.
Niektóre z krajów europejskich, jak Szwecja, Norwegia i Szwajcaria, całkowicie za- kazały obcinania świniom ogonów. W tej sytua- cji potrzeby behawioralne świń muszą odgrywać znacznie większą rolę w wyborze przez hodow- cę systemu produkcji w celu minimalizacji ryzy- ka wystąpienia gryzienia ogonów (Weerd i in., 2005). Jak wskazuje EFSA (2007 b), ogony po- zostawia się świniom zwykle w systemach, gdzie ryzyko ich gryzienia jest mniejsze (np.
częściej świnie mają dostęp do materiałów wzbogacających środowisko, jak słoma czy do- datkowa, ponadnormatywna powierzchnia. Zna- czenie wzbogacania środowiska jest mocno wy- eksponowane w badaniach szwajcarskich (Ca- gienard i in., 2005), pokazując, że zjawisko gry- zienia ogonów u świń z długimi ogonami może zostać ograniczone do poziomu zbliżonego do spotykanego u świń z obciętymi ogonami wów- czas, gdy środowisko chowu jest właściwie wzbogacone, tak aby umożliwić właściwą eks- presję zachowań, związanych z poszukiwaniem i manipulowaniem elementami środowiska.
W rzeczywistości, zależność pomiędzy zjawi- skiem gryzienia ogonów a wzbogacaniem śro- dowiska jest tak silna (obok właściwego zarzą-
dzania pozostałymi czynnikami ryzyka), że Ra- port Naukowo-Techniczny EFSA (2011) wska- zuje, że: „nietknięty zdrowy ogon może być naj- ważniejszym pojedynczym wskaźnikiem dobro- stanu, widocznym u samego zwierzęcia, dla pro- siąt odsadzonych, warchlaków i tuczników…”, świadcząc o „wysokiej jakości zarządzania i szacunku dla integralności świń”. „Przed wprowadzeniem tych procedur inne środki po- winny zostać podjęte dla zapobiegania gryzienia ogonów i inne metody zaradzenia problemowi, biorąc pod uwagę cechy środowiska i zagęsz- czenie zwierząt. Z tego powodu niewłaściwe wa- runki środowiskowe lub nieodpowiedni system zarządzania muszą zostać zmienione w pierwszym rzędzie” (Dyrektywa UE 2008/
120/ WE, Załącznik 1, paragraf 8).
W przypadku, kiedy już raz przeprowa- dzono ocenę dobrostanu na fermie, ta informacja jest przewodnikiem dla kolejnych procesów kon- troli, dzięki którym można nabrać pewności, że wszyscy hodowcy i producenci uzyskali i utrzy- mują zgodność z przepisami. W celu ułatwienia kontroli przeprowadzono w 2013 r. szkolenie e- learning, dotyczące wymogów utrzymania świń
(EUWelNet, 2013). W wypadku wystąpienia zjawiska gryzienia ogonów, muszą zostać doko- nane odpowiednie zmiany w zarządzaniu w od- niesieniu do znanych czynników ryzyka, w celu zredukowania i zatrzymania zachowań kanibali- stycznych, związanych z gryzieniem ogonów.
W sytuacji, gdy początkowe zmiany w zarządza- niu nie są skuteczne w redukowaniu tego zjawi- ska, wówczas muszą zostać wprowadzone kolej- ne odpowiednie zmiany.
Taki proces powinien być kontynuowa- ny aż do momentu, kiedy zachowania kanibali- styczne związane z gryzieniem ogonów całkowi- cie ustaną. Wówczas kolejna partia świń powin- na zostać poddana próbie odchowu bez skraca- nia ogonów, aż do całkowitego zaprzestania ich skracania/obcinania. Lokalni inspektorzy służb weterynaryjnych mogą zezwolić hodowcy na skracanie ogonów, ale może to być jedynie krót- koterminowe, doraźne rozwiązanie problemu.
Taka zgoda nie zwalnia hodowcy (producenta) z obowiązku wprowadzania odpowiednich zmian w zarządzaniu stadem, których celem nadrzęd- nym jest rezygnacja ze skracania ogonów i w ten sposób dojścia do zgodności z przepisami.
Literatura
Arey D.S. (1991). Tail-biting in pigs. Farm. Build.
Progr., 105: 20–23.
Arey D.S., Franklin M.F. (1995). Effects of straw and unfamiliarity on fighting between newly mixed grow- ing pigs. Appl. Anim. Beh. Sci., 45: 23–30.
Beattie V.E., O’Connell N.E. (2002). Relationship between rooting behaviour and foraging in growing pigs. Anim. Welfare, 11: 295–303.
Bracke M.B.M. (2007). Multifactorial testing of en- richment criteria: pigs ‘demand’ hygiene and de- structibility more than sound. Appl. Anim. Behav.
Sci., 107: 218–232.
Bracke M.B.M., Zonderland J.J., Lenskens P., Schou- ten W.G.P., Vermeer H., Spoolder H.A.M., Hendriks H.J.M., Hopster H. (2006). Formalised review of en- vironmental enrichment for pigs in relation to politi- cal decision making. Appl. Anim. Behav. Sci., 98:
165–182.
Briedermann L. (1971). Ermittlungen zur Aktivitats- periodik des mitteleuropaischen Wildschweines (Sus
scrofa L.). Zool. Garten., 40: 302–327.
Cagienard A., Regula G., Danuser J. (2005). The im- pact of different housing systems on health and wel- fare of grower and finisher pigs in Switzerland. Prev.
Vet. Med., 68: 49–61.
Courboulay V. (2011). Utiliation de différentes mo- dalités de mise à disposition de chaînes pour des porcs en engraissement: impact sur le comportement et les lésions des animaux. Journées Recherche Por- cine, 43: 183–184.
Day J.E.L., Weerd H.A. van de, Edwards S.A.
(2008). The effect of varying lengths of straw bed- ding on the behaviour of growing pigs. Appl. Anim.
Behav. Sci., 109: 249–260.
Docking C.M., Weerd H.A. van de, Day J.E.L., Ed- wards S.A. (2008). The influence of age on the use of potential enrichment objects and synchronisation of behaviour of pigs. Appl. Anim. Behav. Sci., 110 (3–
4): 244–257.
EFSA (2007 a). Scientific report on the risks asso-
ciated with tail biting in pigs and possible means to reduce the need for tail docking considering the dif- ferent housing and husbandry systems. The EFSA Journal, 611: 1–13.
EFSA (2007 b). Animal health and welfare in fatten- ing pigs in relation to housing and husbandry. The EFSA Journal, 564: 1–14.
EFSA (2011). Technical Report, Prepared by Spoolder H., Bracke M., Mueller-Graf C., Edwards S.;
http://www.efsa.europa.eu/en/supporting/doc/178e.pd f (Dostęp 10.01.2015].
EU Directive 2008/120/EC (2008). Laying down minimum standards for the protection of pigs. Offi- cial Journal, L 47, 18/02/2009.
EUWelNet (2013). Materiały szkolenia e-learning:
Jak rozumieć wzbogacenie środowiska chowu świń i wymagania dotyczące obcinania ogonów u świń, zgodnie z Dyrektywą 2008/120/WE; www.euwelne tpigtraining.org (Dostęp 10.01.2015).
Grist A. (2007). Porcine meat inspection: anatomy, physiology and disease conditions. Nottingham Uni- versity Press, Nottingham, UK.
Guidelines concerning Council Directive 2008/120/EC on the protection of pigs, developed at 2nd Stake- holder meeting (2014). (draft)
http://ec.europa.eu/dgs/health_consumer/information _sources/events/20140701_2nd-stakeholder-meeting_
en.htm (Dostęp 10.01.2015).
Hunter E.J., Jones T.A., Guise H.J., Penny R.H.C., Hoste S. (2001). The relationship between tail biting in pigs, docking procedure and other management practices. The Vet. J., 161 (1): 72–79.
Kauppinen T., Vainio A., Valros A., Rita H., Vesala K.M. (2010). Improving animal welfare: qualitative and quantitative methodology in the study of farmers' attitudes. Anim. Welfare, 19 (4): 523–536.
Kritas S.K., Morrison R.B. (2007). Relationships be- tween tail biting in pigs and disease lesions and con- demnations at slaughter. Vet. Rec., 160: 149–152.
Moinard C., Mendl M., Nicol C.J., Green L.E.
(2003). A case control study of on-farm risk factors for tail biting in pigs. Appl. Anim. Behav. Sci., 81 (4): 333–355.
Newberry R.C. (1995). Environmental enrichment: In- creasing the biological relevance of captive environ- ments. Appl. Anim. Behav. Sci., 44 (2–4): 229–243.
Nowicki J., Klocek C. (2012). The effect of aroma- tized environmental enrichment in pen on social rela- tions and behavioural profile of newly mixed weaners.
Ann. Anim. Sci., 12 (3): 403–412.
Nowicki J., Moskała E., Kopyra M. (2008). Beha- vioural response of mixed weaners to a hanging wooden ball and a free ball in the pen. Ann. Anim.
Sci., 8 (1): 63–69.
Olsen A.W., Vestergaard E.M., Dybkjær L. (2000).
Roughage as additional rooting substrates for pigs.
Anim. Sci., 70 (3): 451–456.
Petersen V. (1994). The development of feeding and investigatory behaviour in free-ranging domestic pigs during their first 18 weeks of life. Appl. Anim. Be- hav. Sci., 42 (2): 87–98.
Schrøder-Petersen D.L., Simonsen H.B. (2001). Tail biting in pigs. Vet. J., 162 (3): 196–210.
Scott K., Taylor L., Gill B.P., Edwards S.A. (2007).
Influence of different types of environmental enrich- ment on the behaviour of finishing pigs in two differ- ent housing systems. 2. Ratio of pigs to enrichment.
Appl. Anim. Behav. Sci., 105: 51–58.
Simonsen H.B., Klinken L., Bindseil E. (1991). His- topathology of intact and docked pigtails. Brit. Vet.
J., 147 (5): 407–412.
Sinisalo A., Niemi J.K., Heinonen M., Valros A.
(2012). Tail biting and production performance in fattening pigs. Livest. Sci., 143 (2–3): 220–225.
Stolba A., Wood-Gush D.G.M. (1989). The beha- viour of pigs in a semi-natural environment. Anim.
Prod., 48 (02): 419–425.
Studnitz M., Jensen M.B., Pedersen L.J. (2007). Why do pigs root and in what will they root? A review on the exploratory behaviour of pigs in relation to envi- ronmental enrichment. Appl. Anim. Behav. Sci., 107 (3–4): 183–197.
Taylor N.R., Parker R.M.A., Mendl M., Edwards S.A., Main D.C.J. (2012). Prevalence of risk factors for tail biting on commercial farms and intervention strategies. Vet. J., 194 (1): 77–83.
Traktat z Lizbony zmieniający traktat o Unii Europej- skiej i traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską.
Lizbona, Portugalia, 2007 (Dz. U., 2009, Nr 203, poz.
1569).
Wallenbeck A., Keeling L. (2013). Using data from
electronic feeders on visit frequency and feed con- sumption to indicate tail biting outbreaks in commer- cial pig production. J. Anim. Sci., 91 (6): 2879–2884.
Weerd H.A. van de, Docking C.M., Day J.E.L, Avery P.J., Edwards S.A. (2003). A systematic approach towards developing environmental enrichment for pigs. Appl. Anim. Behav. Sci., 84 (2): 101–118.
Weerd H.A. van de, Docking C.M., Day J.E.L., Ed- wards S.A. (2005). The development of harmful so- cial behaviour in pigs with intact tails and different enrichment backgrounds in two housing systems.
Anim. Sci., 80 (3): 289–298.
Weerd H.A. van de, Docking C.M., Day J.E.L, Breuer K., Edwards S.A. (2006). Effects of species- relevant environmental enrichment on the behaviour and productivity of finishing pigs. Appl. Anim. Be- hav. Sci., 99 (3–4): 230–247.
Weerd H.A van de., Day J.E.L. (2009). A review of en-
vironmental enrichment for pigs housed in intensive housing systems. Appl. Anim. Beh. Sci., 116: 1–20.
Welfare Quality® Assessment Protocol For Pigs (2009). Sows and piglets, growing and finishing pigs.
Welfare Quality® Consortium, Lelystad, Netherlands.
Westin R., Holmgren N., Mattsson B., Algers B.
(2013). Throughput capacity of large quantities of chopped straw in partly slatted farrowing pens for loose housed sows. Acta Agric. Scand., A – Anim.
Sci., 63: 1–10.
Zonderland J.J., Bosma B., Hoste R. (2011). Finan- cial consequences of tail damage due to tail biting.
Report 543, Wageningen UR Livestock Research;
http://edepot.wur.nl/188443.
Zwicker B., Gygax L., Wechsler B., Weber R.
(2012). Influence of the accessibility of straw in racks on exploratory behaviour in finishing pigs. Livest.
Sci., 148 (1–2): 67–73.
ENVIRONMENTAL ENRICHMENT IN PIG FARMING AND TAIL-BITING BEHAVIOUR ACCORDING TO COUNCIL DIRECTIVE 2008/120/EC
Summary
Concern for the welfare of animals and their psycho-physical health contributed to establishing Council Directive 2008/120/EC of 18 December 2008. The directive lays down minimum standards for the protection of pigs, mentioning that pigs kept in groups must be protected from fighting by the use of large amounts of litter or, if possible, through the introduction of other materials suitable for exploration and manipulation. It also sets min- imum standards for the welfare of pigs. To prevent aggression and tail biting the environment should be analysed to find which factors are responsible for this abnormal behaviour. Environmental enrichment allows for a signi- ficant reduction in the occurrence of violent behaviour, which also means better production results.
Fot. M. Szyndler-Nędza
