Chmielewski Tadeusz J. 176
Tadeusz J. Chmielewski
A. Cieszewska (red.) Płaty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – możliwości i ograniczenia koncepcji, 2004, Problemy Ekologii Krajobrazu tom XIV, Warszawa
DOLINY RZECZNE JAKO STREFY AKUMULACJI SKAŻEŃ I KORYTARZE PRZEMIESZCZANIA SIĘ ZANIECZYSZCZEŃ W
KRAJOBRAZIE
River Valleys as a zones of acumulation of environmental contamination and the corridors of pollutant movement in landscape
Doliny rzeczne zachowane w stanie naturalnym, lub nieznacznie przekształconym przez człowieka, są szczególnie bogatymi ostojami flory i fauny.
Jednak doliny rzeczne to nie tylko ostoja przyrody. To także pasma wzmożonej aktywności ludzkiej i intensywnych przekształceń środowiska. Zdecydowana większość układów osadniczych, w tym wszystkie duże miasta i ośrodki przemysłowe w Polsce są związane z dolinami rzecznymi.
Doliny rzeczne to miejsce lokalizacji większości obiektów uciążliwych dla środowiska: zakładów przemysłu wodochłonnego, oczyszczalni ścieków, czasem nawet składowisk odpadów. Większość rzek niesie wody o ponadnormatywnych stężeniach zanieczyszczeń, bądź wody zakwalifikowane do III klasy czystości.
Doliny rzeczne to naturalne pasma wzmożonego przemieszczania się materii i energii w krajobrazie (spływ wód i materiału erozyjnego, ruchy mas powietrza, wędrówki wielu gatunków roślin i zwierząt). Ale to jednocześnie strefy wzmożonej koncentracji zanieczyszczeń środowiska.
Z racji swej tranzytowej funkcji, doliny rzeczne są w wielu opracowaniach planistycznych niemal automatycznie wyznaczane jako tzw. „korytarze ekologiczne”, bez wnikania w faktyczne procesy ekologiczne, jakie tam zachodzą.
Tymczasem – zdaniem wielu ekologów, duża część gatunków roślin i zwierząt nie wymaga „korytarzy ekologicznych” do swego przetrwania, jeśli znajdzie w krajobrazie odpowiednio liczne i niezbyt oddalone od siebie „wyspy środowiskowe”, w których mogłaby się zatrzymać. Dla przetrwania i rozwoju populacji wielu gatunków ważniejsze więc jest zachowanie odpowiednio dużej powierzchni niezbędnych dla nich siedlisk, niż połączenie nielicznych ostoi wąskimi i długimi „korytarzami ekologicznymi”. Korytarze ekologiczne są najczęściej specyficzne gatunkowo (służą tylko określonym gatunkom, lub
Chmielewski Tadeusz J. 177
grupom gatunków związanych z określonym typem siedlisk), a efektywność ich oddziaływania szybko spada wraz z oddalaniem się od strefy matecznej.
Wyznaczając system korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego, należy więc pamiętać, że:
1. Doliny rzeczne możemy uznać za główne, wielogatunkowe korytarze ekologiczne w krajobrazie, jeśli:
– zachowały one charakter naturalny lub półnaturalny, – nie są zajęte przez zabudowę i trasy komunikacyjne, – nie prowadzą wód nadmiernie zanieczyszczonych, – nie są poprzecinane licznymi strukturami barierowymi.
2. Umiarkowanie przekształcone doliny rzeczne mogą być trasami migracji tylko dla wąskiej grupy gatunków.
3. Silnie przekształcone i zanieczyszczone doliny rzeczne powinny być raczej postrzegane jako strefy skażeń, bariery ekologiczne i trasy przemieszczania się zanieczyszczeń w krajobrazie.
