SPRAWOZDANIA
First International Conference on Theory and Research in Group Processes
Kraków, 18-21 czerwca 1996
W dniach 18-21 czerwca 1996 roku odbyła się w Uniwersytecie Jagielloń
skim „Pierwsza międzynarodowa konferencja poświęcona teorii i badaniom nad procesami grupowymi”. Badania nad procesami grupowymi rozwinęły się w wyspecjalizowaną subdyscyplinę czy raczej interdyscyplinarną tradycję bada
wczą w obrębie nauk społecznych (socjologii, psychologii społecznej, po części także nauk politycznych). Jej tożsamość wyznacza, po pierwsze, przewaga socjologicznego punktu widzenia nad psychologią społeczną, tzn. większe zainteresowanie funkcjonowaniem całości społecznych o danej strukturze niż dynamiką percepcji i emocji uczestników procesu interakcji. Po drugie, wśród badaczy procesów grupowych przeważa pogląd, że w socjologii możliwe i pożądane jest konstruowanie abstrakcyjnych, ogólnych, empirycznie testowal- nych teorii wyjaśniających elementarne procesy społeczne, przy czym teorie te, aby mogły być uznane za uniwersalne, muszą znaleźć potwierdzenie w danych uzyskanych w różnych kontekstach społeczno-kulturowych za pomocą tej samej procedury badawczej, którą z reguły jest eksperyment laboratoryjny.
Oznacza to otwarcie na współpracę międzynarodową, rozumianą jednak inaczej niż porównywanie wyników badań zrealizowanych w różnych krajach nad problemami sformułowanymi w sposób uwzględniający przede wszystkim lokalną specyfikę.
Socjologia procesów grupowych uprawiana jest głównie w Stanach Zjed
noczonych, gdzie od 1988 roku regularnie odbywają się sympozja połączone z dorocznymi zjazdami Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego (Ame
rican Sociological Association Annual Meetings). Poza działalnością wydaw
niczą dokumentującą własne dokonania (seria Advances in Group Processes) ambicją członków tej nieformalnej grupy badaczy, realizowaną z coraz lepszym
skutkiem, jest wychodzenie na szersze forum przede wszystkim poprzez pub
likacje w czołowych, recenzowanych pismach socjologicznych („American Sociological Review” , „American Journal of Sociology” i inne).
Przewaga liczebna badaczy amerykańskich (kilkanaście osób) zaznaczyła się wyraźnie na konferencji, w której uczestniczyło także kilka osób z innych krajów: K anady (M. Foschi), Japonii (T. Yamagishi), Turcji (H. Fi§ek) i Polski (G. Lissowski, J. M azur, Z. Nęcki, T. Sozański, J. Szmatka). Wkład socjologii polskiej, w swym głównym nurcie dalekiej jeszcze od przedstawionej wyżej wizji nauk społecznych, zaczyna być doceniany za granicą, czego wyrazem było przychylne przyjęcie pomysłu zorganizowania międzynarodowej konferencji właśnie w Krakowie, gdzie w Instytucie Socjologii UJ od kilku lat istnieje laboratorium wyposażone w lokalną sieć komputerową do badań eksperymen
talnych, zakupioną ze środków przyznanych przez Komitet Badań Naukowych w ramach dwu grantów uzyskanych przez J. Szmatkę, kierownika Pracowni Mikrosocjologii, przekształconej 1 lutego 1996 roku w Zakład Badania Proce
sów Grupowych.
J. Szmatka oraz John Skvoretz z University of South Carolina byli współorganizatorami konferencji odpowiedzialnymi za jej program. Zaprosze
nia do udziału z referatami wysłane zostały do osób znanych ze swej dużej aktywności badawczej i autorytetu w obrębie nieformalnego grona uczonych, jak np. Joseph Berger, główny redaktor kolejnych tomów zatytułowanych Sociological Theories in Progress (1972; New Formulations, 1989) zawierających szereg klasycznych prac tego nurtu.
Czterodniowe obrady toczyły się w ramach następujących sesji tematycz
nych (tytuły w tłumaczeniu polskim): 1. Naukowe programy badawcze.
Rozwijanie i testowanie teorii. 2. Metodologie badania procesów grupowych.
3. Procesy uogólniania statusu. 4. Wpływ płci na strukturę grupową. 5. Procesy władzy w sieciach. 6. Struktura i proces tworzenia się solidarności w grupach.
7. Procesy porównywania i oceniania sprawiedliwości w grupach. 8. Czynniki poznawcze i emocjonalne w badaniach procesów grupowych.
W ramach tych 8 sesji przedstawione zostały 23 referaty spośród 34 zaplanowanych w programie. Często były to raporty z najnowszych badań, przez co obrady miały zdecydowanie roboczy charakter. Większość tekstów zostanie opublikowana w przyszłorocznym 15. tomie Advances in Group Processes. A oto spis wygłoszonych referatów w porządku alfabetycznym według nazwisk autorów.
Chris Abels (Univ. of South Carolina), „Do Nice Guys Finish Last? The Effectiveness o f Tough Bargaining Strategies in Weak Networks” . Joseph Berger, Cecilia Ridgeway (Stanford Univ.), Hamit Fi§ek (Bogazici Univ.
Istanbul) i Robert Z. N orm an (Dartm outh College), „Legitimation and Delegitimation of Power and Prestige Orders” . Phillip Bonacich (Univ. of California, Los Angeles), „A Psychological Basis for a Structural Theory of
Power in Exchange Networks” . Michael Cain (Univ. of Mississippi i UW), „An Experimental Investigation of Motive and Information in a Two-person Strategic Context” . Hamit Fi§ek (Bogazici Univ., Istanbul) i Joseph Berger (Stanford Univ.), „Sentiment and Affect as Determinants or Transformers of Expectations” . M argaret Foddy (La Trobe Univ., Australia) i Michael Smith
son (James Cook Univ., Australia), „How M uch Better D o Women Need to Be? The Effect of Information A bout Variable Performance Differentials on Gender-Based Expectations” . M artha Foschi (The Univ. of British Columbia),
„Gender, Accountability, and Double Standards for Competence” . Guiller- mina Jasso (New York Univ.), „New Extensions to Comparison Theory” . Guillermina Jasso (New York Univ.) i Bernd Wegener (Humboldt Univ.), „A Revised Framework for the Integrated Study of Distributive, Retributive, and Procedural Justice” . David K nottnerus (Oklahoma State Univ.), „Ritualiza- tion, Interaction, and Multi-Structural Processes” . Peter Kollock (Univ. of California, Los Angeles) „The Bases of Cooperation: Subjective Transfor
mations of Strategic Interaction” . Grzegorz Lissowski (UW), „Dividing Goods by Individuals and Groups. Normative Dimensions of Evaluations and Choi
ces” . Michael Macy (Brandeis Univ.), „The Leper Colony Experiments” . Barbara Meeker (Univ. of M aryland), „Need and Other Non-Task Sources of Reward Expectations” . Zbigniew Nęcki (UJ), „Social Roles and Communica
tion Processes During Interpersonal Training” . Steve Silver (Stanford Univ.) i Lisa Troyer (Univ. of Iowa), „Judged Status Loss from Evaluation as a Function o f Judged Status Distance of the Evaluator: Lessons from Prospect Theory” . John Skvoretz (Univ. of South Carolina), „Synchronous Digital Signal Processing of T ask G ro u p D iscussion” . Tadeusz Sozański (UJ), „Is the Dynamics of Exchange Processes Dependent on a Specific Negotiation Proto
col?” . Piotr Świstak (Univ. of Maryland), „Foundations of Social Theory?” . Jacek Szmatka i Joanna M azur (UJ) „Power Distribution in Conflict Networks.
A Theoretical M odel” . Geoffrey Tootell (San Jose Univ.), „Towards a Theory of Scope Conditions” . M urray Webster (Univ. of N orth Carolina-Charlotte), Stuart Hyson (Emory Univ.) i Elise Fulmer (Univ. of N orth Caroli
na-Charlotte), „Gender Effects in Status Generalization from Sexual Orien
tation” . Toshio Yamagishi (Hokkaido Univ.), „An Investment/Emancipation Theory of T rust” .
Przedstawienie tez poszczególnych wystąpień musiałoby zająć sporo miejs
ca, poprzestaniemy zatem na ogólnym omówieniu, wskazując najważniejsze tematy poruszone w referatach (prace przedstawione na konferencji z pewnoś
cią można uznać za reprezentatywną próbkę twórczości naukowej w ramach omawianej orientacji).
Zgodnie z intencją organizatorów, poza prezentacją wyników badań i kon
kretnych teorii na konferencji znalazło się także miejsce na problematykę ogólnometodologiczną. Zagadnienia metateoretyczne podejmowało wielu au
torów. Niektórzy z nich poświęcili im w całości swoje referaty. Piotr Świstak zajął się problemem „podstaw” teorii społecznej, a Geoffrey Tootell omówił rolę „warunków zakresowych” przy testowaniu teorii i badaniu jej zasięgu.
Metodologiczny charakter miał także pierwszy referat Guillerminy Jasso, zatytułowany „New Extensions to Comparison Theory” , przedstawiony (po
zwólmy sobie dodać, po mistrzowsku, jeśli wziąć pod uwagę styl prezentacji) wraz z referatem Piotra Świstaka na sesji otwierającej konferencję. Trzecim obszarem problemowym były techniczne aspekty eksperymentów laboratoryj
nych, gdzie prezentowana była tylko jedna praca, mianowicie referat Johna Skvoretza, którego przedmiotem były nowe sposoby rejestrowania procesów interakcji w małych grupach.
Podsumowując metodologiczny wątek obrad powiemy, że badacze iden
tyfikujący się z tradycją badania procesów grupowych m ają wysoce rozwiniętą samoświadomość metodologiczną, a ich poglądy metateoretyczne, w dużym stopniu zbieżne, wykazują dość charakterystyczne ukierunkowanie oraz in
spiracje (koncepcja naukowych programów badawczych Lakatosa). Refleksja metateoretyczna, wprawdzie chętnie uprawiana, m a tu jednak jedynie towarzy
szyć konstruowaniu i weryfikowaniu teorii empirycznych. Z kolei one tylko mogą dyktować, co i jak należy badać (postulat theory-driven research).
Preferowane są teorie sformalizowane, wszelako matematyczna forma, jaką w miarę możności nadaje się założeniom i postulatom (assumptions i knowledge claims u Jasso), nie jest celem samym w sobie. Postulaty są potrzebne po to, aby można było wyprowadzić z możliwie nielicznego zestawu hipotez i formuł jak największą liczbę konkretnych empirycznych przewidywań, nie zawsze zgod
nych z potocznymi intuicjami, jak również w swej treści dość odległych od abstrakcyjnych sformułowań podstaw teorii. Owe przewidywania, jeśli znajdą potwierdzenie w danych, uzasadniają przyjęcie postulatów teoretycznych, takich jak np. wybór funkcji logarytmicznej w „teorii porównywania”, którą G.
Jasso, autorka teorii i referatu analizowała w swoim wystąpieniu. O innych cechach idealnej teorii (ogólność, abstrakcyjność, uniwersalność) była już mowa wyżej. Jak słusznie zauważył Piotr Świstak, samo uznanie pewnych standardów naukowości nie rozwiązuje jeszcze problemu „podstaw”: aby budować teorie spełniające najbardziej surowe wymogi socjologia musi przyjąć jakiś model jednostki działającej i systemu społecznego. Zdaniem Świstaka teoretycznie płodne modele obecnie zaoferować może jedynie „teoria racjonalnego wyboru”, orientacja (jej najwybitniejszym przedstawicielem był zmarły niedawno James Coleman, autor monumentalnego traktatu Foundations o f Social Theory), która u podstaw zakłada model aktora podejmującego decyzje wedle zasady m ak
symalizacji własnej korzyści.
Nie wdając się w dyskusję, musimy przyznać, że coraz szersze wykorzystanie dorobku teorii gier w modelowaniu procesów grupowych przemawia za trafnością tej oceny. Prace teoretyczno-empiryczne nawiązujące do teorii gier
pojawiły się także na konferencji krakowskiej. Po pierwsze, są to trzy referaty poświęcone klasycznej grze zwanej „dylematem więźnia”, służącej jako ogólny model sytuacji, w których konflikt interesów łączy się z szansą kooperacji. Referaty te przedstawili Michael Macy, Peter Kollock i Michael Cain (ten ostatni przedstawił między innymi wyniki swoich badań zre
alizowanych gościnnie w laboratorium Zakładu Badania Procesów Grupowych IS UJ). Po drugie, uwagę naszą (ze względu na własne zainteresowania badawcze) zwróciła praca Phillipa Bonacicha, który zaproponował nową teorię przewidującą rozkład władzy w sieciach wymian, opartą na pojęciu jądra gry wielosobowej danej w postaci tzw. funkcji charakterystycznej.
Sieć wymian jest szczególnym przypadkiem sieciowego systemu interakcji, rozumianego jako układ pozycji obsadzonych przez aktorów, którzy mogą dokonywać między sobą transakcji polegających na podziale puli cenionych przez nich zasobów, przy czym negocjacje prowadzące do uzgodnienia podziału m ogą się toczyć tylko między aktorami zajmującymi pozycje po
łączone w sieci komunikowania się. W systemie takim można ponadto dopuścić możliwość dwustronnego lub jednostronnego pogorszenia stanu posiadania partnerów interakcji w porównaniu ze status quo w przypadku braku porozumienia między nimi, co umożliwia modelowanie relacji konfliktu i przymusu.
Sieciowa teoria interakcji to jedno z najintensywniej uprawianych pól badawczych w obrębie omawianej tu orientacji. Sprzyja temu konkurencja między różnymi specyficznymi teoriami wyjaśniającymi procesy władzy w sie
ciach (przez „władzę” rozumie się tu zdeterminowaną przez pozycję w systemie zdolność aktora do uzyskiwania korzystnego dla siebie wyniku interakcji). Dwa główne rywalizujące dotąd ze sobą podejścia to „teoria elementarna” (elemen
tary theory) i teoria wywodząca się od Emersona, po modyfikacji dokonanej przed kilku laty przez K aren Cook i Toshio Yamagishi występująca pod nazwą
„teorii równej zależności” (equidependence theory). Ta druga nie była obecna na konferencji, gdyż Yamagishi zajął się ostatnio inną problematyką i w Krakowie przedstawił swoją „teorię zaufania” (wyjaśniająca m.in. dlaczego Japończycy są bardziej nieufni od Amerykanów).
Teoria elementarna rozwijana jest obecnie w trzech placówkach badaw
czych, w Uniwersytecie Południowej Karoliny (David Wilier, John Skvoretz), Uniwersytecie Iowa (Barry Markovsky, Michael Lovaglia) oraz Uniwersyte
cie Jagiellońskim (Jacek Szmatka, Tadeusz Sozański). Z tego ostatniego ośrodka zaprezentowano dwa referaty. W pierwszym, autorstwa Jacka Szma
tki i Joanny M azur, zaproponowane zostało nowe ujęcie (model teoretyczny i projekt eksperymentu) konfliktu w kontekście sieciowego systemu interakcji.
W drugim referacie Tadeusz Sozański wykorzystał wyniki własnego eks
perymentu nad tzw. hierarchicznymi systemami wymian, by uzasadnić tezę, że procedura negocjowania przyjęta w systemie także m a pewien wpływ na
obserwowane zróżnicowanie władzy, podobnie jak indywidualne strategie negocjowania, o których traktował referat Chrisa Abelsa z University of South Carolina.
Poza sieciowymi systemami interakcji drugą dziedziną badań, odznaczającą się podobną kumulatywnością rozwoju wiedzy, są struktury prestiżu w grupach zadaniowych. W tym drugim obszarze problemowym, podobnie jak w pierw
szym teoria elementarna, rolę dominującego naukowego programu badawczego pragnie odrywać „teoria stanów oczekiwań” (expectation states theory), która tłumaczy zróżnicowanie prestiżu w grupie jako wynik procesu kształtowania się oczekiwań członków grupy dotyczących ich działań związanych z realizacją zadań grupowych. Niejako uzupełnieniem tej teorii jest „teoria generalizacji statusu” sformułowana przez M urraya Webstera. Autorzy obu koncepcji wysiłek badawczy wydają się koncentrować obecnie na poszerzaniu zakresu stosowalności swoich teorii. Twórca teorii stanów oczekiwań i współautor dwu referatów, Joseph Berger, niestety nie mógł przybyć osobiście na konferencję, w związku z czym rolę referenta w obu przypadkach wziął na siebie jego długoletni, bliski współpracownik Hamit Fięek z Istambułu. Prace ściślej lub luźniej związane z teorią stanów oczekiwań (Berger, Fi§ek, Foschi, Silver, Webster) stanowiły w sumie najliczniejszą grupę referatów.
Kończąc to sprawozdanie, odnotujmy jeszcze trzy interesujące referaty wygłoszone w ramach sesji siódmej, poświęconej „procesom porównywania i oceniania sprawiedliwości w grupach”. Ich autorami byli Guillermina Jasso, Grzegorz Lissowski i Barbara Meeker. B. Meeker przytoczyła wyniki własnych badań empirycznych, wskazujące, że ludzie poproszeni o podział puli wyna
grodzeń między członków grupy skłonni są brać pod uwagę nie tylko ich wydajność pracy, ale i potrzeby. Grzegorz Lissowski sformułował szereg reguł formalnych pozwalających ocenić możliwe decyzje grupy (np. jury), wyznacza
jące grupową relację preferencji na pewnym zbiorze (np. finalistów konkursu, którym jury m a przydzielić kolejne nagrody) jako mniej lub bardziej sprawied
liwe, przy czym ocena sprawiedliwości danej decyzji grupowej wykorzystuje jedynie użyteczności tej decyzji dla poszczególnych członków grupy, u każdego zależne od stopnia zgodności jego relacji preferencji z relacją grupową. W części empirycznej autor pokazał, że oceny sprawiedliwości dokonywane przez osoby badane wykazują zgodność z niektórymi zaproponowanymi zasadami sprawie
dliwości.
W sumie konferencję należy uznać za przedsięwzięcie ze wszech miar udane i warte kontynuacji. Nadzieję na to organizatorzy już zresztą wyrazili, celowo umieszczając w tytule konferencji słowo „pierwsza”.
Tadeusz Sozański Joanna Mazur
