Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy – sektor żywnościowy

Pełen tekst

(1)Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy – sektor żywnościowy.

(2)

(3) Globalne megatrendy a wzrost gospodarczy i rozwój oparty na wiedzy – sektor żywnościowy. Autorzy: dr hab. Grzegorz Dybowski dr Bożena Nosecka. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(4) Pracę zrealizowano w ramach tematu Wpływ megatrendów w gospodarce światowej na tendencje rozwojowe rolnictwa Unii Europejskiej w zadaniach Zmiany jakościowe w gospodarce światowej i Gospodarka oparta na wiedzy – wyzwania i dostosowanie polskiego sektora rolno-spożywczego. Celem monografii jest rozpoznanie nowych treści czynników wzrostu gospodarczego w sektorze rolno-żywnościowym, z uwzględnieniem rozwoju opartego na wiedzy i w kontekście globalnych megatrendów rozwojowych.. Recenzent prof. dr hab. Stanisław Kowalczyk

(5) . Korekta Barbara Pawłowska. Redakcja techniczna Leszek Ślipski. Projekt okładki IERiGŻ-PIB. ISBN 978-83-7658-586-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci. Wstp …………………………………………………………………….. Nowe treci kategorii wzrostu wiatowego sektora ywnociowego w wietle globalnych megatrendów………………………………... 1. Wstp…………………………………………………………………. 2. Megatrendy globalnego rozwoju……………………………………... 3. Odzwierciedlenie megatrendów rozwojowych w wiatowym systemie spoeczno-gospodarczym……………………………………………….. 4. Nowe podejcie do kategorii wzrostu gospodarczego……………….. 5. Odzwierciedlenie megatrendów rozwojowych w globalnym sektorze ywnociowym……………………………………………………….. 6. Przemiany globalnego systemu ywnociowego…………………….. 7. Handel midzynarodowy ywnoci jako czynnik wzrostu wiatowego sektora rolnego………………………………………………………... 8. Midzynarodowe regulacje wiatowego handlu rolnego…………….. 9. Podsumowanie i wnioski…………………………………………….. Bibliografia…………………………………………………………............. Aneks……………………………………………………………………….. II. Czynniki konkurencyjnoci w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy w wietle unijnej Strategii 2020……………………………………… 1. Wstp…………………………………………………………………. 2. Koncepcja i istota gospodarki opartej na wiedzy…………………….. 3. Strategia Lizbo ska i Strategia 2020…………………………………. 4. Pomiar rozwoju gospodarek opartych na wiedzy……………………. 5. Pozycja Polski w wynikach pomiaru gospodarki opartej na wiedzy………. 6. Wybrane wska niki gospodarki opartej na wiedzy w polskim sektorze rolno-spoywczym…………………………………………………….. 7. Wspólna polityka rolna a Strategia 2020……………………………….. 8. Podsumowanie i wnioski……………...……………………………… Bibliografia………………………………..................................................... Aneks………………………………………………………………………... 7. I.. . . 11 11 11 12 16 19 32 40 45 57 61 63 73 73 78 83 89 92 99 107 112 114 117.

(7)

(8) Wstp Rozwój rolnictwa i caego sektora rolno-spoywczego w coraz wikszym stopniu zaley od tendencji w gospodarce wiatowej. Gospodarka ta charakteryzuje si w obecnym wieku kumulacj efektów procesów zachodz cych w sferach: spoecznej, ekonomicznej, kulturowej, politycznej czy etycznej. Równie rolnictwo nie realizuje tylko celu produkcyjnego, ale take cele socjalne, spoeczne, rodowiskowe i kulturowe. Na warunki rozwoju w rónych rejonach wiata i sektorach gospodarki wpywaj nowe, nie do ko ca jeszcze sprecyzowane zjawiska spoeczno-ekonomiczne, w tym przechodzenie od epoki gospodarki industrialnej do ci gle niezidentyfikowanej do ko ca gospodarki opartej na wiedzy. Wikszo

(9) krajów w planach i programach rozwoju sektora ywnociowego uwzgldnia

(10) musi konieczno

(11) ochrony rodowiska i wzgldy socjalne. Zapewnienie spójnoci spoecznej i zrównowaony (zielony) rozwój powoduj zmiany dotychczasowych paradygmatów ekonomicznych. W zmiany te wpisuje si rola czynników produkcji w procesie wzrostu gospodarczego (ziemi, kapitau, pracy). Coraz wiksze znaczenie ma jako

(12) czynników produkcji, a nie ich ilo

(13) . Dotyczy to przede wszystkim czynnika pracy. Doktryny ekonomiczne nie mog abstrahowa

(14) od otoczenia sektorów, w tym sektora rolno-spoywczego. W analizach mechanizmów i róde wzrostu uwzgldnia

(15) trzeba problemy nierównoci wzrostu gospodarczego mierzonego poziomem PKB na 1 mieszka ca oraz jeszcze wikszego i rosn cego zrónicowania PKB na jednostk pracy oraz nierównoci w rozwoju rolnictwa i w dostpie do ywnoci. Jedn z przyczyn utrzymywania si nierównoci jest rosn ca rola znaczenia korporacji transnarodowych, które podporz dkowuj sobie cae segmenty rynku i sabiej rozwinite kraje. Nierównoci ekonomiczne i spoeczne s przeszkod w rozwoju sektora rolno-spoywczego w skali caego wiata i sukcesu w rozwoju rolnictwa zrównowaonego. Rozwój rolnictwa zrównowaonego i problemy rodowiskowe w równym, a nawet wikszym stopniu dotycz krajów rozwijaj cych si, ni uprzemysowionych. Nierównoci ekonomiczne i spoeczne decyduj o dualizmie w handlu zagranicznym. Kraje sabiej rozwinite s w wikszoci importerami netto ywnoci, co skutkuje brakiem bezpiecze stwa ywnociowego. Bez w tpienia jest to istotny powód „oporu” krajów rozwijaj cych si w zakresie akceptacji liberalnych rozwi za proponowanych przez kraje rozwinite w ramach Rundy Doha WTO. Handel zagraniczny jest wanym czynnikiem wzrostu gospodarczego, w tym rolno-spoywczego, jednak korzyci z tego tytuu odnosz gównie kraje rozwinite.. 7.

(16) Istotnym czynnikiem determinuj cym tempo rozwoju gospodarczego, w tym sektora rolno-spoywczego i charakter tego rozwoju s zmiany demograficzne, polegaj ce gównie na wyduaniu si ycia ludzi i starzeniu si spoecze stw – gównie w krajach rozwinitych. Zmiany demograficzne powoduj zmiany typu konsumenta i struktury konsumpcji, a zatem i produkcji. Najwaniejszym ródem ryzyka i niestabilnoci w gospodarce jest we wspóczesnym wiecie sektor finansów. Zjawiska destabilizacji w tym sektorze przenoszone s na pozostae obszary gospodarki. Globalizacja rynków finansowych spowodowaa wzrost roli i znaczenia na rynkach krajów dominuj cych w zasobach finansowych wiata, to jest: USA, Japonii, Wielkiej Brytanii i krajów strefy euro. Kraje Unii Europejskiej nie rezygnuj z d enia do zajmowania w wiecie pozycji gospodarki najbardziej konkurencyjnej, przy równoczesnym utrzymaniu systemu opartego na wysokim poziomie zabezpieczenia spoecznego. Strategiczne cele rozwoju UE, uwzgledniaj ce megatrendy wiatowe, zawarte zostay w realizowanej obecnie Strategii 2020. Pozycja najbardziej konkurencyjnej gospodarki wiata ma by

(17) osi gnita przede wszystkim poprzez rozwój oparty na wiedzy – gównie poprzez szerokie wprowadzanie innowacji i powi za informacyjno-komunikacyjnych (spoecze stwo informacyjne). Rozwojowi opartemu na wiedzy towarzyszy wspieranie wzrostu zatrudnienia przy równoczesnej spójnoci gospodarczej, spoecznej i terytorialnej oraz wzrostu zrównowaonego, zmierzaj cego do zwikszenia znaczenia gospodarki niskoemisyjnej, efektywnie korzystaj cej z zasobów. UE realizuje wic w istocie model wzrostu zrównowaonego, tj. rolnictwa konkurencyjnego, dostosowuj cego tempo wzrostu produkcji do popytu ko cowego, a równoczenie rozwoju pozwalaj cego na utrzymanie satysfakcjonuj cego poziomu dochodów ludnoci rolniczej oraz powstrzymywanie degradacji rodowiska naturalnego, co poprawi biologiczn jako

(18) wytwarzanej ywnoci i uczyni z obszarów wiejskich atrakcyjne miejsca do ycia. Przesaniem tej strategii jest d enie w kierunku rozwoju rolnictwa nowoczesnego, sprawnego pod wzgldem technicznym i ekonomicznym, przyjaznego dla ludzi i rodowiska i komplementarnego wobec innych dziaalnoci na obszarach wiejskich. Rozwój sektora rolno-spoywczego w Polsce okrelony jest strategi wzrostu zrównowaonego przyjt do realizacji w UE. W rolnictwie polskim sabszym ekonomicznie i pod wzgldem efektywnoci nakadów materialnych rozwój w oparciu o wszystkie komponenty Strategii 2020 nie jest moliwy bez silnego wsparcia i zasilania spoza sektora, gównie ze rodków unijnych. W opracowaniu przedstawiono gównie megatrendy rozwojowe i ich odzwierciedlenie w gospodarce wiatowej i w wiatowym sektorze ywnocio-. 8.

(19) wym. Przedstawiono równie analiz rozwoju midzynarodowego handlu towarami rolnymi. Jest to wany czynnik w okreleniu nowych treci wzrostu w gospodarce ywnoci . Badanie handlu wiatowego przeprowadzone byo w odniesieniu do poszczególnych kontynentów. Rozwaania te s przedmiotem pierwszej czci pracy. W czci drugiej zaprezentowano podstawowe czynniki poprawy konkurencyjnoci we wspóczesnym wiecie, tj. wynikaj ce z rozwoju opartego na wiedzy. Przedstawiono wyniki wiatowych i prowadzonych w UE rankingów gospodarek poszczególnych krajów w zakresie rozwoju opartego na wiedzy. Zaprezentowano równie zaoenia i cele realizacji w UE Strategii 2020 oraz stopie wykonania przez Polsk zaoe tej Strategii. Analizie poddano równie podstawowe parametry rozwoju sektora rolno-spoywczego w oparciu o wiedz oraz system wsparcia Strategii 2020 w polskim sektorze ywnociowym. Analizy pozwoliy przede wszystkim na ocen dostosowania polskiej gospodarki i sektora rolno-spoywczego do budowania konkurencyjnoci w oparciu o nowy paradygmat rozwoju w UE i wiecie, tj. rozwój oparty na wiedzy.. 9.

(20)

(21) I.. Nowe treci kategorii wzrostu wiatowego sektora ywnociowego w wietle globalnych megatrendów. 1.. Wstp. W gospodarce wiatowej nastpuje przeom, który z ca pewnoci moemy nazwa

(22) przeomem cywilizacyjnym. Chodzi nie tylko o wypieranie wielkiej epoki industrialnej przez now ide, tzw. now ekonomi, ale take o nasilaj ce si, nie do ko ca jeszcze rozpoznane procesy spoeczne i demograficzne, których równie jestemy wiadkami. Efekty takich kompleksowych przemian kumuluj si, powoduj c liczne zawirowania ekonomiczne i spoeczne. Poci ga to za sob konieczno

(23) rewizji niektórych teorii, poniewa w coraz mniejszym stopniu potrafi one wyjania

(24) obserwowane zjawiska i procesy. Wanym kontekstem dla nowego podejcia do analizowania wiatowej gospodarki, w tym gospodarki ywnociowej, staj si megatrendy globalnego rozwoju. Wspomniane przemiany dotycz równie istoty i treci podstawowych kategorii i czynników wzrostu gospodarczego, a take czynników wytwórczych. W ujciu neoklasycznym s to: ziemia, praca, kapita rzeczowy i finansowy, a w ujciu nowej ekonomii: kapita ludzki, spoeczny i intelektualny, postp technologiczny oparty na wiedzy, otoczenie instytucjonalne (system polityczno-prawny). Globalizacja i midzynarodowa integracja przenosz wycig konkurencyjny ze sfery efektywnoci zasobów w sfer innowacji technologicznych i zarz dzania. To decyduje o powikszaniu si dysproporcji temp wzrostu gospodarczego midzy poszczególnymi krajami i grupami krajów. Wzrost gospodarczy jest kategori ilociow , czyli mierzaln i jest elementem rozwoju gospodarczego. Wzrost gospodarczy definiuje si zwykle jako przyrost wartoci produkcji dóbr i usug w danym kraju w ci gu roku (PKB). W ujciu realnym kategoria ta zostaje oczyszczona z efektów zmiany cen. Rozwój gospodarczy to kategoria jakociowa, a wic niemierzalna w sposób bezporedni. Odnosi si do zmian o charakterze jakociowym, takich jak: zmiany systemu polityczno-prawnego, poprawa jakoci ycia, przemiany strukturalne. Zmiany jakociowe w gospodarce wiatowej dotycz przede wszystkim nowych form midzynarodowej wspópracy gospodarczej oraz przeksztace w jej strukturze podmiotowej. Skutkuje to rosn cym uzalenieniem gospodarek narodowych od rynku globalnego, a take umidzynarodowieniem postpu technologicznego. 2.. Megatrendy globalnego rozwoju. Podstawowe megatrendy, jako kierunki rozwoju zmieniaj ce bie c rzeczywisto

(25) , zostay po raz pierwszy wyrónione przez Johna Naisbitta w jego. 11.

(26) pracy z 1982 r. pt.: „Megatrends. The new directions transforming our lives”1. Na podstawie przeprowadzonych wieloletnich obserwacji Naisbitt zidentyfikowa dziesi

(27) megatendencji przybieraj cych posta

(28) transformacji od dotychczasowego do nowego modelu zachowa , a mianowicie: 1. od spoecze stwa przemysowego do informacyjnego; 2. od technologii siowej do ultratechnologii; 3. od gospodarki narodowej do globalnej; 4. od mylenia krótkookresowego do dugofalowego; 5. od centralizacji do decentralizacji; 6. od pomocy zinstytucjonalizowanej do samopomocy; 7. od demokracji przedstawicielskiej do uczestnicz cej; 8. od hierarchii do sieci; 9. z Pónocy na Poudnie; 10. od wyboru „albo-albo” do wielokrotnego wyboru. W nastpnym okresie podejmowano wiele prób identyfikowania rónych megatrendów rozwojowych. Dokonywali tego A. Gerken, A. Toffler, T. Markku, L.C. Thurow, ale równie sam Naisbitt2. Niejednokrotnie niektórym zachodz cym zmianom procesów i zjawisk, szczególnie tym o duej skali oraz szerokim zasigu, nadawano niekiedy niesusznie, status megatendencji. Tym niemniej dziesi

(29) megatrendów wyrónionych przez Naisbitt`a w 1982 r. nie stracio na aktualnoci, a niektóre wrcz si realizuj . W celu pewnego uporz dkowania pogrupowano te podstawowe megatendencje wedug obszarów, których dotycz , a mianowicie: 1. megatrendy ekonomiczne: x od gospodarki narodowej do globalnej; x od gospodarki przemysowej do informacyjnej; x od perspektywy krótkookresowej do dugookresowej; x przesuwanie si aktywnoci gospodarczej z Pónocy na Poudnie oraz z Zachodu na Wschód; 2. megatrendy technologiczne: x od technologii energetycznej do high-tech; x od organizacji hierarchicznej do sieciowej; x od automatyzacji pracy fizycznej do automatyzacji pracy intelektualnej; x od postpu technicznego do innowacyjnoci. 1. Naisbitt J., Megatrendy. Dziesi nowych kierunków zmieniaj cych nasze ycie. Zysk i S-ka. Pozna 1997. 2 Naisbitt J., Megatrends 2000. Ten new directions for the 1990s. William and Morrow Company, 1990. 12.

(30) 3. megatrendy spoeczne: x od centralizacji do decentralizacji; x od demokracji przedstawicielskiej do uczestnicz cej; x równowaga midzy rzeczywistoci materialn a duchow – ultrastyk; x od wyboru „albo-albo” do wielu opcji wyboru. 3.. Odzwierciedlenie w wiatowym systemie spoeczno-gospodarczym. Przedstawione wyej transformacje, ujte i pogrupowane jako megatrendy rozwojowe, znajduj rónorakie odzwierciedlenie w globalnym systemie spoeczno-gospodarczym. Przede wszystkim przemiany te wywieraj wpyw na jednostk oraz na jej otoczenie. Dusze trwanie ycia przyczynia si do wzrostu liczby ludnoci na wiecie (rys. 1), a spadaj cy wska nik urodze przyspiesza proces starzenia si spoecze stw. Dzi ok. 8% wiatowej populacji ma 65 lat i wicej. W 2030 r. udzia tej grupy wiekowej zwikszy si prawdopodobnie do ok. 13%. W latach 1990-1995 wska nik urodze na 1000 osób populacji wynosi 24,3. Przewiduje si, e w latach 2030-2035 wska nik ten obniy si do 16,1. Rys. 1. Rozwój wiatowej populacji w mld 8 7 6 5 wiat. 4. Kraje rozwinite. 3. Kraje rozwijaj ce si. 2 1 0 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015.

(31) ród o: dane FAO.. Z drugiej strony, postp technologiczny skutkuje wzrostem znaczenia jednostki. Wyraa si to m.in. w wikszym zapotrzebowaniu na prac wyej kwalifikowan , która tworzy wicej wartoci ni praca prosta. Wyra ne staje si te d enie do decentralizacji zarz dzania oraz do bezporedniego, a nie tylko przedstawicielskiego udziau w procesie podejmowania decyzji w sprawach publicznych. Coraz wikszego znaczenia nabiera model wielu opcji wyboru 13.

(32) w miejsce wyboru alternatywnego. Poprzez rozwój technologii informacyjnych dokonuje si znacz ca przemiana otoczenia jednostki. Megatrendy rozwojowe znajduj take odzwierciedlenie w przemianach rodowiska naturalnego. Wyraa si to przede wszystkim niekorzystnymi zmianami klimatu oraz wyczerpywaniem si zasobów naturalnych. Konsekwencj tego jest potrzeba zastpowania tradycyjnych róde energii (kopalin), ródami odnawialnymi. Niekorzystny wpyw na rodowisko naturalne wywiera take nasilaj cy si proces urbanizacji. Przewiduje si, e do 2030 r. dwie trzecie ludnoci Ziemi mieszka

(33) bdzie w miastach. Rozwija

(34) si bd take wielkie aglomeracje licz ce ponad 10 mln mieszka ców, tworz ce infrastruktur miejsk o wielkiej skali. Obci a

(35) to bdzie jeszcze bardziej zasoby naturalne, szczególnie zasoby energetyczne i pogarsza

(36) relacje midzy rodowiskiem zabudowanym a niezabudowanym. Pod wpywem globalnych megatendencji nastpuj zmiany w midzynarodowych stosunkach gospodarczych. Dokonuje si przemiana globalnego ukadu si, co jednak nie prowadzi do redukcji polaryzacji we wzrocie gospodarczym mierzonym poziomem PKB. Jedenacie pa stw, w tym tzw. gospodarki wschodz ce, kontroluje blisko dwie trzecie globalnego PKB (tab. 1). Tabela 1. Poziom PKB w wybranych krajach ogóem i per capita mln USD % wiatowego USD (rednia z lat PKB (rednia z lat per capita 1990-2011) 1990-2011) (2010) USA 1 15 094 000 21,6 45 169 Chiny 2 7 298 097 10,4 4 143 Japonia 3 5 867 154 8,4 40 528 Niemcy 4 3 570 556 5,1 40 821 Francja 5 2 773 032 4,0 43 202 wiat X 69 971 508 100,0 8 886 Kraje BRICSa X 13 854 359 19,8 x Kraje G-6b X 31 976 979 45,7 x a Brazylia, Rosja, Indie, Chiny i od 2011 r. RPA; b Grupa szeciu najwikszych pa stw UE powstaa w maju 2003 r.: Francja, Hiszpania, Niemcy, Wielka Brytania, Wochy. W 2006 r. rozszerzona o Polsk.

(37) ród o: dane Banku wiatowego. Dziesi

(38) pierwszych pa stw. Pozycja w wiecie. Dzieje si tak, mimo e dynamika wzrostu PKB w wielu krajach rozwijaj cych si wyprzedza redni dynamik wiatow , a w niektórych wiod cych krajach rozwinitych, bd cych liderami postpu technologicznego i innowacyjnego, narodowe tempo wzrostu gospodarczego jest nisze od przecitnego tempa wzrostu PKB w skali globalnej (tab. 2, rys. 2).. 14.

(39) Rys. 2. PKB/1 mieszkańca według regionów w USD (2010 r.) 50000 45000 40000. . 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0. Źródło: dane FAO.. Tabela 2. Zróżnicowanie dynamiki wzrostu PKB Lata 1995 2000 2005 2010 2012 1995-2012. Niektóre kraje o dynamice PKB niższej od średniej światowej Japonia, Nigeria, USA, Niemcy Indie, Japonia, USA, Niemcy Japonia, USA, Niemcy, UK, Brazylia, RPA, USA, Niemcy, UK Brazylia, Japonia, USA, Niemcy, UK Kraje o zaawansowanej technologii Japonia, USA, Niemcy, UK. Niektóre kraje o dynamice PKB wyższej od średniej światowej Brazylia, Chiny, Indie, RPA, Egipt, UK Chiny, Nigeria, Rosja, Egipt, UK Egipt, Chiny, Indie, Nigeria, RPA, Rosja Brazylia, Chiny, Indie, Japonia, Nigeria, Rosja, Egipt Indie, Nigeria, RPA, Rosja, Chiny Kraje rozwijające się Chiny, Indie, RPA, Rosja, Brazylia, Nigeria. Źródło: zestawienie własne na podstawie danych FAO.. Źródłem wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w krajach rozwijających się są przede wszystkim tradycyjne czynniki wytwórcze zaliczane do kategorii ilościowych, tj. nakłady ziemi i pracy, a także kapitału. W gospodarce światowej znaczenie mają jednak przede wszystkim postępujące zmiany jakościowe. Polegają one głównie na przekształceniu struktury rzeczowej handlu międzynarodowego oraz ewoluowaniu struktury podmiotowej międzynarodowej współpracy. Również w tej dziedzinie znaczący wpływ wywierają kraje rozwijające się, kreując rosnący popyt na rynkach międzynarodowych i wy15.

(40) wieraj c presj na midzynarodowe organizacje. Obecnie kraje nale ce do grupy rozwijaj cych si uczestnicz w wiatowym handlu w 37%. Pojawiaj si te nowi gracze w globalnym systemie gospodarczym. Obok pa stw narodowych oraz midzynarodowych instytucji i organizacji, takich jak Midzynarodowy Fundusz Walutowy, Midzynarodowy Bank Organizacji i Rozwoju, wiatowa Organizacja Handlu (WTO), coraz wiksz rol odgrywaj ukady regionalne (Unia Europejska, NAFTA, MERCOSUR, itp.), a take korporacje transnarodowe. Szybko rozwijaj si midzynarodowy handel oraz midzynarodowe przepywy kapitau. W 1980 r. udzia wiatowego handlu w globalnym PKB wynosi ok. 40% w 2011 r. ju 63%. Udzia bie cych inwestycji zagranicznych zwikszy si w tym samym czasie a 5-krotnie – z 6 do 30%. Globalne uzalenienie wikszoci gospodarek wzmaga ich podatno

(41) na ryzyko transgraniczne, a pojawienie si globalnego kryzysu wymaga take globalnej cieki wychodzenia z sytuacji kryzysowej3. Zmiany jakociowe w wiatowej gospodarce prowadz do upodobniania si struktur gospodarczych, modeli spoycia, regu gry ekonomicznej, w tym konkurencyjnoci, a take wzorców spoecznych. Towarzyszy temu jednak zrónicowana zdolno

(42) dostosowywania si poszczególnych pa stw do zmian nastpuj cych w skali globalnej. To postp technologiczny wyznacza kierunki i tempo rozwoju innowacyjnoci w produkcji dóbr i usug, a wycig technologiczny jest gówn przyczyn nierównomiernego rozwoju krajów i podziau wiata na biednych i bogatych. Te bogate to kraje innowacyjne, ponosz ce wysokie nakady na nauk i rozwój, tzn. na tworzenie nowej myli technicznej. Kraje sabiej rozwinite wykorzystuj i czasem rozwijaj cudz myl techniczn , ale jako gospodarki naladowcze. Ponosz one gównie koszty bada aplikacyjnych. Pa stwa najbiedniejsze, których nie sta

(43) ani na ponoszenie nakadów na badania podstawowe, ani na zakup gotowych technologii, to tzw. pustynie technologiczne. 4.. Nowe podejcie do kategorii wzrostu gospodarczego. Dotychczasowe neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego opieray si przede wszystkim na produktywnoci tradycyjnych czynników wytwórczych, tzn. pracy i kapitau oraz relacji przyrostu mocy produkcyjnych, nakadów inwestycyjnych i skonnoci do oszczdzania. Tempo wzrostu gospodarczego uzaleniano od poziomu kra cowej skonnoci do oszczdzania i kra cowego. 3. Nie wszystkie gospodarki maj jednak wystarczaj c zdolno

(44) adaptacyjn , aby tak ciek pod y

(45) , dlatego zwykle podmioty mocne w wyniku kryzysu umacniaj si, a sabe osabiaj . 16.

(46) wspóczynnika kapitaochonnoci, mierzonego wielkoci nakadów inwestycyjnych na jednostk przyrostu PKB – model Harroda–Domara4. Modyfikacj modelu Harroda–Domara by model wzrostu Roberta Solowa posuguj cy si funkcj produkcji. Postp techniczny i technologiczny (w odrónieniu od tradycyjnej kategorii, kapita) uznano za substytut pracy i gówny czynnik wzrostu5. Model wzrostu Solowa:. Y = F(K, AL). gdzie: Y = produkcja rzeczowa, K = kapita, L = sia robocza, A = miara technologii, tj. sposobu przetworzenia czynników wytwórczych w procesie produkcyjnym. Wyraenie AL odzwierciedla nakady efektywnej siy roboczej i jej produktywno

(47) , uzalenion od dostpnej technologii. Dla utrzymania na staym poziomie wartoci kapitau przypadaj cego na jednostk efektywnej siy roboczej niezbdne s inwestycje restytucyjne. Wzrost gospodarczy to przyrost produkcji, którego rozmiary uzalenione s od technologii maj cej wpyw na relacje popytu i poday gównych czynników wytwórczych – pracy i kapitau. Wielko

(48) kapitau zaley od inwestycji powikszaj cych jego zasób, ale take od sposobu jego zastosowania w procesie produkcji. Zastosowanie to skutkuje zmniejszeniem poday kapitau. Z kolei nakady pracy zale od przyrostu naturalnego i postpu technicznego. Ameryka ski ekonomista Paul Romer6 zaprezentowa w latach 1983 i1986 nowe podejcie do teorii wzrostu. Zgodnie z prawem malej cych przychodów, w gospodarce wiatowej niemal od zawsze nastpoway przepywy podstawowych czynników wytwórczych, tj. siy roboczej i kapitau w wymiarze geograficznym. Tak samo rozprzestrzeniay si nowe technologie przede wszystkim przez naladownictwo. Zrodzio si wic pytanie o przyczyn powstania tak duych dysproporcji w poziomach zwrotów z nakadów czynników produkcji, szczególnie z pracy, w rónych regionach wiata. W miar postpu technicznego 4. Model Harroda–Domara, opracowany przez Roya Harroda w 1939 r. i przez Evseya Domara w 1946 r., wyjania dynamik wzrostu gospodarczego poziomem oszczdnoci i produktywnoci kapitau. 5 Solow R.: Growth Theory. An Exposition. 1970. 6 Romer P., Dynamic Competitive Equilibria with Externalities increasing returns unbounded growth. University of Chicago, 1983; Increasing Returns and Long-Run Growth. Journal of Political Economy, 1986. 17.

(49) i technologicznego nierównoci te nasilaj si, bowiem postp ten przynosi najwikszy wzrost tam, gdzie ju wczeniej rozwój by najszybszy. Sytuacja taka skutkuje negatywnymi zmianami jakociowymi w gospodarce wiatowej, a nierównoci w poziomach ycia ludnoci w krajach zamonych i biednych pogbiaj si. Analizuj c w kategoriach wzrostu gospodarczego, mona stwierdzi

(50) , e zwroty z bie cych nakadów inwestycyjnych s tym wiksze, im wicej takich nakadów poniesiono wczeniej, a wic dziaa tu prawo rosn cych przychodów. Model wzrostu gospodarczego P. Romera ujmuje ten problem, wprowadzaj c nowy czynnik kapita wiedzy oraz uwzgldniaj c indywidualnego przedsibiorc. Funkcja produkcji dla „j” firmy przybiera posta

(51) : Yj = F(Kj, Aj Lj) gdzie: Aj = zasób wiedzy dostpnej dla firmy „j” Logika modelu Romera jest nastpuj ca: wprowadzenie nowoczesnej technologii w jednej firmie uruchamia proces uczenia si w caej gospodarce proporcjonalnie do zmiany caego zasobu kapitau. Funkcja produkcji przyjmuje wówczas posta

(52) : Yj = F(kj, KLj) Powikszenie kapitau Kj firmy „j” powoduje powikszenie caego zasobu kapitau K. Zwroty z akumulacji kapitau na poziomie cakowitego zasobu pracy L s stae, jeli zwiksza si jednoczenie zasób kapitau K i Kj. Wzrost nakadów pracy i kapitau (L i K) powoduje wicej ni proporcjonalny wzrost produkcji, gdy dodatkowym czynnikiem wytwórczym jest wiedza odzwierciedlaj ca rosn c produktywno

(53) kra cow . Wyniki indywidualnego producenta zale natomiast od jego wasnych zasobów kapitau oraz od zasobów innych firm. Produkcja w caej gospodarce rozwija si zgodnie z prawem rosn cych przychodów z kapitau, natomiast indywidualne firmy podlegaj prawu malej cych przychodów. To wanie jest przyczyn pogbiaj cych si nierównoci midzy krajami. Decyduj ca jest sytuacja pocz tkowa, pocz tkowe dysproporcje. Malej ce przychody z inwestycji nie zachcaj do przepywu kapitau, co przyczyniaoby si do wyrównywania dochodów. Zasoby kapitau i pracy w krajach zamonych s bardziej produktywne ni w biednych. St d silna tendencja do migracji siy roboczej z pa stw biednych do bogatych. Nowa teoria wzrostu gospodarczego opiera si wic na postpie technologicznym, tj. udoskonalonej wiedzy o sposobie przetwarzania nakadów w produkty. Postp technologiczny jest si napdow wzrostu gospodarczego, a ródem nowych innowacyjnych rozwi za jest nadwyka korzyci uzyskiwanych 18.

(54) w skali caej gospodarki nad uzyskiwanymi przez indywidualne firmy. Rozwój wiedzy jest efektem zamierzonych dziaa indywidualnych firm, które ponosz koszty tego procesu. Postp technologiczny ma wic charakter endogeniczny, a raz uzyskana wiedza moe by

(55) wielokrotnie wykorzystywana. Wedug szacunków wiatowych, zaspokojenie wzrostu globalnego popytu na ywno

(56) w latach 2005-2050 wymaga

(57) bdzie zwikszenia produkcji rolinnej o 100-110%. Jednoczenie kontynuacja obecnego industrialnego modelu rolnictwa napotyka bariery zasobowe i rodowiskowe. Zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego w skali globalnej i w duszej perspektywie coraz czciej wi za

(58) si musi z koncepcj zrównowaonej intensyfikacji produkcji rolnej w krajach rozwinitych gospodarczo. Zmieniaj ca si w ci gu najbliszych kilku dziesicioleci sytuacja wyywieniowa wiata – przyrost liczby ludnoci i popytu na ywno

(59) , zmniejszanie si powierzchni aprowizacyjnej, presja rodowiska naturalnego – powoduje, e równie w tym sektorze gospodarki rosn

(60) bdzie rola nowego czynnika wytwórczego, jakim staa si wiedza oraz wynikaj ca z niej innowacyjno

(61) 7. 5.. Odzwierciedlenie w globalnym sektorze ywnociowym. Organizacja ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO) szacuje, e egzystencja ok. 2,5 mld wiatowej populacji uzaleniona jest od rolnictwa, które jest dla niej jedynym lub przewaaj cym ródem dochodów gotówkowych, a take ywnoci pochodz cej z samozaopatrzenia. Podstawowym czynnikiem produkcji w rolnictwie jest ziemia. Jej zasoby zdatne do rolniczego wykorzystania, tj. zasilane w wod przez opady atmosferyczne i zdolne wyda

(62) akceptowalny poziom plonów, szacuje si w skali wiata na ponad 4,9 mld ha, z czego tylko niespena 1,4 mld ha stanowi grunty orne. Ponadto zasoby ziemi rolnej s geograficznie bardzo nierównomiernie rozmieszczone. Czsto ziemia na cele rolnicze pozyskiwana jest kosztem redukcji powierzchni lasów, co jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym z punktu widzenia zmian klimatycznych zachodz cych na kuli ziemskiej. W ci gu 42 lat, w okresie 1970-2012, globalna powierzchnia ziemi uytkowanej rolniczo zwikszya si tylko o ok. 8%, w tym gruntów ornych o 4,9%, upraw plantacyjnych o 73%, a trwaych uytków zielonych o 7%. Nie zmienio to jednak w zasadniczy sposób struktury uytkowania ziemi w wiatowym rolnictwie. W 2012 r. ok. 68% uytków rolnych stanowiy ki i pastwiska, a ich udzia w stosunku do 1970 r. zwikszy si o 0,2 punktu procentowego. Udzia gruntów ornych obniy si nieznacznie, bo z 29,2 do 28,4% na rzecz trwaych plantacji, które jednak stanowiy tylko ok. 3% caoci wiatowych uytków rolnych (rys. 3). 7. Innovation in Agriculture: A Key Process of Sustainable Development. Institutional position 2014. 19.

(63) Rys. 3. Struktura zasobów ziemi rolnej według regionów 100% 90% 80% 70% 60% Trwałe uzytki zielone. 50%. Trwałe uprawy. 40%. Grunty orne. 30% 20%. ŚWIAT. Afryka. Azja. Am. Płd. Am. Płn.. 1970 2012. 1970 2012. 1970 2012. 1970 2012. 1970 2012. 1970 2012. 0%. 1970 2012. 10%. Europa Oceania. Źródło: dane FAO.. W poszczególnych regionach świata zmiany zachodzące w zasobach podstawowego czynnika wytwórczego, jakim w rolnictwie jest ziemia, były zróżnicowane. Przybyło użytków rolnych w Afryce, Azji i Ameryce Południowej, a ubyło w Europie, Ameryce Północnej i Oceanii. Trzeba jednak pamiętać o różnicach jakościowych zasobów ziemi w poszczególnych regionach świata, wynikających z urodzajności gleb i kultur jej użytkowania. Tym niemniej warto podkreślić aż niemal 50-procentowy wzrost powierzchni ziemi użytkowanej rolniczo, jaki nastąpił w Azji i niemal 40-procentowy jej ubytek w Europie. We wszystkich regionach świata, poza Ameryką Północną i Europą, zwiększyła się powierzchnia ziemi ornej. Jednak zarówno w Ameryce Północnej, jak i w Europie udział gruntów ornych w strukturze użytkowania ziemi pozostał najwyższy, a w Europie nawet się zwiększył (tab. 3).. 20.

(64) Tabela 3. Zasoby ziemi rolnej w mln ha Obszar. wiat. Afryka. Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa. Oceania. UR = 100%. Lata. Uytki rolne. Grunty orne. Trwale uprawy. Trwae uytki zielone. Grunty orne. Trwae uprawy. 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012. 4556,4 4936,5 4922,2 1059,0 1123,0 1177,7 1106,0 1658,6 1632,7 484,9 578,1 613,4 503,7 482,3 474,3 781,4 485,1 468,0 499,0 473,1 419,1. 1330,7 1381,0 1395,9 169,3 202,2 237,1 419,1 479,7 466,9 79,8 106,7 133,8 231,5 221,2 201,0 359,2 287,6 274,7 44,8 49,3 48,2. 94,5 137,8 163,9 17,2 28,0 33,8 29,8 62,9 85,2 10,8 13,9 7,4 11,9 9,1 7,4 19,6 16,6 15,2 1,0 1,4 1,6. 3131,3 3417,6 3359,7 872,5 892,8 904,0 657,1 1116,0 1080,6 394,3 457,5 265,8 260,2 252,0 265,8 402,6 180,8 178,1 453,2 422,4 369,2. 29,2 28,0 28,4 16,0 18,0 20,1 37,9 28,9 28,6 16,5 18,5 21,8 45,9 45,9 42,4 46,0 59,3 58,7 9,0 10,4 11,5. 2,1 2,8 3,3 1,6 2,5 2,9 2,7 3,8 5,2 2,2 2,4 2,3 2,4 1,9 1,6 2,5 3,4 3,2 0,2 0,3 0,4. Trwale uytki zielone 68,7 69,2 68,3 82,4 79,5 77,0 59,4 67,3 66,2 81,3 79,1 75,9 51,7 52,8 56,0 51,5 37,3 38,1 90,8 89,3 88,1.

(65) ród o: FAO.. Mimo globalnego przyrostu zasobów ziemi uytkowanej rolniczo, powierzchnia wyywieniowa wiata, tj. zasoby ziemi rolnej w przeliczeniu na 1 mieszka ca, zmniejszya si w latach 1970-2010 a o ok. 42%. Byo to efektem szybszej dynamiki wzrostu liczby ludnoci ni zasobów ziemi uytkowanej rolniczo. Najwikszy spadek powierzchni aprowizacyjnej mia miejsce w Afryce i w Oceanii – odpowiednio o 62 i o 56%. Najmniejszy w Azji, o 20% i w obu Amerykach, o 40 i o 36%. W 2010 r. najwiksz powierzchni wyywieniow dysponowaa Oceania, a nastpnie Ameryka Poudniowa, Ameryka Pónocna i Afryka, najmniejsz za Azja i Europa. W Afryce powierzchnia aprowizacyjna bya prawie 3-krotnie wiksza ni w Azji i niemal 2-krotnie wiksza ni w Europie. W Oceanii na 1 mieszka ca przypadao 10-krotnie wicej ziemi rolnej ni w Afryce i 28-krotnie wicej ni w Azji (tab. 4).. 21.

(66) Tabela 4. Powierzchnia wyywieniowa na 1 mieszka ca i powierzchnia ziemi rolnej na 1 pracuj cego w rolnictwie Uytki rolne w ha na 1 Obszar. wiat. Afryka. Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa. Oceania. Lata 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010 1970 2000 2010. mieszka ca 1,2 0,8 0,7 2,9 1,4 1,1 0,5 0,4 0,4 2,5 1,7 1,5 2,2 1,5 1,4 1,1 0,7 0,6 25,3 15,2 11,2. pracuj cego w rolnictwie 4,9 3,7 3,5 11,1 6,3 5,3 1,8 1,7 1,6 21,1 21,1 23,6 107,2 137,8 162,7 11,6 16,6 21,6 277,3 168,9 128,8. Grunty orne w ha na 1 pracuj cego w rolnictwie 1,4 1,0 1,0 1,8 1,1 1,0 0,7 0,5 0,5 3,5 3,9 5,0 49,3 63,2 68,7 5,3 9,8 12,6 24,9 17,6 13,6.

(67) ród o: FAO.. Tak samo nierówny jest rozkad geograficzny powierzchni uytków rolnych przypadaj cych na 1 pracuj cego w rolnictwie. Przecitnie w skali wiata w 2010 r. dysponowa on 3,5 ha ziemi rolnej, to znaczy powierzchni o 1,4 ha, tj. o prawie 30% mniejsz ni w 1970 r. Najmniejszym wyposaeniem czynnika pracy w ziemi charakteryzowao si rolnictwo azjatyckie – tylko 1,6 ha. W Afryce byo to 5,3 ha, w Europie 21,6 ha, w Ameryce Poudniowej 23,6 ha, w Ameryce Pónocnej 163 ha, a w Oceanii ok. 129 ha. W Europie oraz w Ameryce Pónocnej i Poudniowej powierzchnia ziemi przypadaj ca na jednego pracuj cego w rolnictwie zwikszya si w latach 1970-2010, natomiast w Azji i Afryce zmalaa (tab. 4). Rónice regionalne w wyposaeniu siy roboczej w podstawowy czynnik wytwórczy, tj. w ziemi, w duym stopniu warunkuj miejsce danego regionu w wiatowym systemie ywnociowym. Chocia obecnie kraje rozwijaj ce si 22.

(68) dysponuj ok. 2,8 mld ha ziemi, uprawiane jest mniej ni 1 mld. Nie oznacza to jednak, e pozostae zasoby mog by

(69) traktowane jako rezerwa. Wiele pa stw na wiecie praktycznie nie dysponuje zapasow ziemi roln . Tylko wic niewielka cz

(70) poday niezbdnej do zaspokojenia przyrostu zagregowanego popytu na produkty rolnictwa moe by

(71) zaspokojona w drodze powikszania areau ziemi uprawnej. Oznacza to, e realne czynniki sprawcze wzrostu globalnej produkcji rolnej zwi zane s przede wszystkim z popraw intensywnoci wykorzystania ziemi przez powikszanie wielkoci plonów. To z kolei oznacza konieczno

(72) stosowania wikszych iloci nakadów plonotwórczych, nowoczesnych technologii produkcji i zaawansowanej techniki. S to czynniki, do których kraje rozwijaj ce si maj bardzo ograniczony dostp z przyczyn ekonomicznych. Ronie wic ich uzalenione od zakupów ywnoci od pa stw rozwinitych, które dysponuj c nowoczesn technik i technologi , wytwarzaj nadwyki produktów rolnych ponad wasne potrzeby. Jednoczenie, w skali globalnej, cakowita poda zbó przypadaj ca na jednego mieszka ca Ziemi obnia si od poowy lat 80. ubiegego wieku. Od pocz tku XXI stulecia tendencja rozwojowa poday per capita podstawowego surowca ywnociowego, jakim jest zboe, ksztatuje si poniej trendu przyrostu wiatowej populacji. Dlatego konkurencja o ziemi midzy rolniczymi surowcami ywnociowymi i nieywnociowymi staje si coraz bardziej znacz cym czynnikiem z punktu widzenia globalnego bezpiecze stwa ywnociowego (rys. 4). Rys. 4. Dynamika liczby ludnoci na wiecie i poday zbó na 1/mieszka ca 155. 8. 150. 6. 145. 5. y=0.0264x2 +1.3929x+132.24 R²=0.8595. 140. 4. 135. 3. 130.

(73) ród o: dane FAO.. 23. kg/mieszkaca/rok. Ludno

(74) mld. 7. 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012. ludnowmld. y=0.0818x+3.5806 R²=0.9995. Poda zbó w kg na 1 mieszka ca rocznie Liniowy (Ludno

(75) mld). Wielob. (Poda zbó w kg na 1 mieszka ca rocznie).

(76) Rys. 5. Przyrost liczby ludnoci i ludnoci rolniczej w mld 8 y=0.0818x+3.5806 R²=0.9995. 7. ludnoogóem 6. ludnowiejska. 5. Liniowy(ludnoogóem) y=0.0257x+2.4172 R²=0.9581. 4. Liniowy(ludnowiejska). 3 2 1 2010. 2008. 2004 2006. 2000 2002. 1996 1998. 1994. 1990 1992. 1986 1988. 1984. 1980 1982. 1976 1978. 1972 1974. 1970. 0.

(77) ród o: dane FAO.. Liczba pracuj cych w wiatowym rolnictwie zwikszya si midzy rokiem 1970 a 2010 o ok. 50%. Bya to dynamika niemal 6,5-krotnie przewyszaj ca tempo przyrostu globalnych zasobów ziemi rolnej. Jednoczenie jednak udzia osób pracuj cych w rolnictwie w cakowitej wiatowej populacji zmniejszy si z 25 do 20,5%. Innymi sowy w 1970 r. jedna osoba pracuj ca w rolnictwie musiaa wyywi

(78) ok. czterech mieszka ców Ziemi, a w roku 2010 ju ok. piciu (rys. 5, 6 i 7). Rys. 6. Zasoby pracy w krajach rozwijaj cych si w mln osób 4000 3500 3000 2500 ogóem. 2000. w rolnictwie 1500 1000 500 0 1970. 1980. 1990.

(79) ród o: dane FAO. 24. 2000. 2010.

(80) Rys. 7. Zasoby pracy w krajach rozwinitych w mln osób 800 700 600 500 400 ogóem 300. w rolnictwie. 200 100 0 1970. 1980. 1990. 2000. 2010.

(81) ród o: dane FAO.. Tempo wzrostu liczby ludnoci na wiecie znacz co przewysza tempo wzrostu rolniczej siy roboczej. Coraz waniejsze staje si wic odpowiednie wyposaenie czynnika pracy w ziemi i kapita rzeczowy. Najszybszy przyrost liczby pracuj cych w rolnictwie w latach 1970-2010 mia miejsce w Afryce i Azji, gdzie stanowili oni take najwyszy odsetek caej populacji – odpowiednio 21,1 i 24,6%. Zasoby pracy w rolnictwie zwikszyy si te w Oceanii i Ameryce Poudniowej, ale w 2010 r. udzia pracuj cych w rolnictwie w cakowitej liczbie ludnoci nie przekracza tam 7-9%. W Ameryce Pónocnej i Europie zasoby pracy w rolnictwie zmalay. W Europie a o ponad 66%, a pracuj cy w tym sektorze gospodarki stanowili tylko ok. 3% caej populacji. W Ameryce Pónocnej wska nik ten by jeszcze mniejszy i wynosi 0,8%. Liczba pracuj cych w rolnictwie zmniejszya si na tym kontynencie w latach 1970-2010 o 38% (tab. 5).. 25.

(82) Tabela 5. Zasoby pracy w rolnictwie Obszar. Lata. wiat. 1970 2000 2010. Afryka. 1970 2000 2010. Azja. 1970 2000 2010. Ameryka Pd.. 1970 2000 2010. Ameryka Pn.. 1970 2000 2010. Europa. 1970 2000 2010. Oceania. 1970 2000 2010. Pracuj cy w rolnictwie mln osób 928,2 1325,3 1393,9 95,5 177,0 217,6 605,0 982,2 1026 23,0 27,4 25,8 4,7 3,5 2,9 67,2 29,3 21,7 1,8 2,8 3,2. % caej populacji 25,1 21,9 20,5 26,1 21,9 21,1 29,0 26,4 24,6 12,0 7,9 6,5 2,0 1,1 0,8 9,5 4,0 2,9 9,1 9,0 8,7.

(83) ród o: dane FAO.. Porównuj c dynamik rozwoju caej populacji i liczby pracuj cych w rolnictwie w poszczególnych regionach wiata, atwo zauway

(84) , e w 2010 r. na jednostk zasobów pracy w tym sektorze gospodarki wszdzie przypadao znacz co wicej mieszka ców ni w 1970 r. Najmniejsze przyrosty liczby osób ywionych przez jednego pracuj cego w rolnictwie wyst piy w Oceanii, Azji i Afryce. Najwiksze w Ameryce Pónocnej, Europie i Ameryce Poudniowej. Midzy poszczególnymi kontynentami wystpoway te ogromne rónice w wyrazie absolutnym. W 2010 r. na jednego pracuj cego w rolnictwie azjatyckim przypadao 4 mieszka ców tego kontynentu, w Afryce 4,6, w Ameryce Poudniowej i rodkowej 23,6, w Oceanii ok. 11, w Europie 33,7, a w Ameryce Pónocnej a 120 osób. Ten fakt równie wyznacza niejako miejsce poszczególnych regionów w globalnym systemie ywnociowym. Midzy rokiem 1970 a 2012 warto

(85). 26.

(86) produkcji rolnej wyraona w dolarach ameryka skich w cenach staych z lat 2004-2006, zwikszya si ponad 2,5-krotnie. Przyrost ten by najwikszy w Ameryce Poudniowej, Azji i Afryce, a najmniejszy w Europie, Oceanii i Ameryce Pónocnej. Decydowaa o tym nie tylko wielko

(87) produkcji w poszczególnych regionach, ale take jej struktura znajduj ca odzwierciedlenie w cenach, a przez to w cakowitej wartoci produkcji rolniczej. Jednak decyduj ce znaczenie ma tu poprawa produktywnoci ziemi i pracy mierzona wartoci produkcji rolnej na 1 ha uytków rolnych i na jednego pracuj cego w rolnictwie. W latach 1970-2012 w regionach o wyszym przecitnym poziomie rozwoju gospodarczego, jak Ameryka Pónocna czy Europa, produktywno

(88) pracy zwikszya si bardziej ni ziemi. Podobnie byo w Ameryce Poudniowej i w Azji. Jedynie w Afryce produktywno

(89) ziemi wzrosa bardziej ni produktywno

(90) pracy i by to wska nik wzrostu najwyszy ze wszystkich regionów. W wyrazie absolutnym w 2012 r. z 1 ha ziemi rolnej w Europie wytwarzano produkcj roln wart 788 dolarów, tj. prawie 5-krotnie wiksz od produkcji uzyskiwanej z 1 ha ziemi w Afryce, ponad 3-krotnie wiksz ni w Ameryce Poudniowej, ale tylko o 11% wiksz ni w Azji. Z kolei jeden pracuj cy w rolnictwie pónocnoameryka skim wytwarza produkcj roln wart prawie 71,5 tys. dolarów. Bya to warto

(91) ponad 4-krotnie wiksza ni przypadaj ca na jednostk pracy w Europie, 12-krotnie wiksza ni w Ameryce Poudniowej, 60-krotnie wiksza ni w Azji i prawie 86-krotnie wiksza ni w Afryce (tab. 6). Tabela 6. Produktywno

(92) ziemi i pracy w rolnictwie Obszar. Lata. wiat. 1970 2000 2012. Afryka. 1970 2000 2012. Azja. 1970 2000 2012. Ameryka Pd.. 1970 2000 2012. Warto

(93) produkcji rolnej (mln USD, stae z lat 2004-2006) 820 199,54 1 665 291,00 2 160 166,65 55 413,21 125 172,27 188 029,74 339 060,76 811 224,33 1 157 888,06 40 202,98 102 810,03 152 324,75. 27. Warto

(94) produkcji rolnej w USD na 1 ha UR 180,00 337,34 438,86 52,33 111,46 159,66 606,56 489,10 709,19 82,91 177,84 248,33. 1 pracuj cego 883,64 1 256,54 1 482,01 580,24 707,19 833,35 560,43 825,93 1 051,35 1 747,96 3 752,19 5 819,86.

(95) Ameryka Pn. Europa. Oceania. 1970 2000 2012 1970 2000 2012 1970 2000 2012. 103 348,92 184 747,24 208 922,95 242 209,09 372 401,84 368 982,55 17 471,85 29 529,68 33 242,14. 205,18 383,05 440,49 309,97 767,68 788,42 35,01 62,42 79,32. cd. tab. 6 21 989,13 52 784,92 71 445,45a 3 604,30 12 709,96 17 040,77 9 706,58 10 546,31 9 415,16.

(96) ród o: dane FAO.. Brak jest danych odnonie nakadów kapitaowych ponoszonych w wiatowym rolnictwie w takim samym okresie jak w przypadku ziemi i pracy. Nie pozwala to na przeprowadzenie porównywalnej analizy. Okresem dla porówna dotycz cych dynamiki nakadów kapitaowych w rolnictwie s lata 1975-2007, a dla badania zmian relacji nakadów kapitaowych i nakadów pozostaych czynników produkcji w rolnictwie, tj. ziemi i pracy, lata 1980-2007. Z teorii ekonomii wynika, e efektywno

(97) nakadów kapitaowych w rolnictwie jest mniejsza ni w innych sektorach gospodarki, a ponadto inwestowanie w rolnictwie jest obarczone wikszym ryzykiem ze wzgldu na charakter produkcji rolnej i jej silne uzalenienie od zmiennych warunków naturalnych. Sektor ywnociowy jest wic mniej atrakcyjny dla inwestorów krajowych i zagranicznych ni pozostae dziay gospodarki, szczególnie te jego ogniwa, które s bezporednio zwi zane z pierwotn produkcj roln . W latach 1975-2007 nakady kapitaowe netto w wiatowym rolnictwie, wyraone w dolarach ameryka skich w cenach staych z 2005 r., zwikszyy si o prawie 25%, z tego nakady na maszyny i urz dzenia wzrosy o 28%, a na wydatki zwi zane z zagospodarowaniem ziemi o 31%. Te ostatnie nakady, tzn. zwi zane z ziemi , stanowiy prawie jedn trzeci cakowitych wydatków kapitaowych ponoszonych przez wiatowe rolnictwo, a ich udzia zwikszy si w omawianym okresie o 1,5 punktu procentowego. Najszybszy przyrost cakowitych nakadów kapitaowych w rolnictwie mia miejsce w Azji – o ponad 82%, nastpnie w Afryce i w Ameryce Poudniowej – odpowiednio o 59% i o 35%. W Ameryce Pónocnej, Europie i Oceanii, tj. tam, gdzie nakady te byy bardzo wysokie, absolutna ich wielko

(98) obniya si. Dynamika tego spadku bya najsilniejsza w Europie – a o ok. 23%. W Oceanii wydatki kapitaowe zmniejszyy si o 8%, a w Ameryce Pónocnej o 2,4%. Warto te zauway

(99) , e w Azji, która dysponuje relatywnie duymi zasobami pracy w rolnictwie, ale niewielkimi zasobami ziemi, nakady kapitau zwi zane z substytucj pracy ywej przez wyposaenie techniczne wzrosy 3,5-krotnie 28.

(100) w latach 1975-2007, natomiast wydatki na zagospodarowanie ziemi rolnej rosy wolniej, bo tylko o 64%. W Afryce tempo wzrostu obu tych kategorii nakadów byo zblione i wynosio odpowiednio: 38 i 42%. W Oceanii zwikszyy si nakady na zagospodarowanie ziemi, natomiast na mechanizacj spady. W Europie oba rodzaje nakadów zmniejszyy si w podobnej skali, tj. o ok. 14%. W Ameryce Poudniowej nakady na maszyny i urz dzenia wzrosy o 83%, tzn. bardziej ni wydatki zwi zane z ziemi , które zwikszyy si o 53%. W Ameryce Pónocnej i Europie nakady na maszyny i urz dzenia stanowiy wyszy odsetek cakowitych nakadów kapitaowych netto ni na zagospodarowanie ziemi. Byo to zwi zane z postpuj c na obu kontynentach substytucj pracy ywej przez uprzedmiotowion . Znajdowao to szczególnie wyraz w rosn cym technicznym uzbrojeniu rolniczej siy roboczej, która równoczenie znajdowaa bardziej efektywne zastosowanie poza rolnictwem. W Afryce, Azji, Ameryce Poudniowej i Oceanii mona obserwowa

(101) odwrotne tendencje (tab. 7). Tabela 7. Nakady kapitaowe netto w rolnictwie w mld USD (w cenach staych z 2005 r.) Ogóem=100% z tego: A B A B 1975 4114,6 872,9 1251,4 21,2 30,4 wiat 2000 4922,3 1083,8 1595,8 22,0 32,4 2007 5133,4 1115,1 1640,1 21,7 31,9 12,5 116,5 3,8 35,9 1975 324,8 Afryka 2000 459,7 16,5 154,8 3,6 33,7 2007 517,3 17,3 165,4 3,3 32,0 1975 1171,4 122,1 479,4 10,4 40,9 Azja 2000 1982,3 367,9 749,1 18,6 37,8 2007 2135,4 427,1 786,4 20,0 36,8 23,6 65,6 6,1 16,9 1975 387,7 Ameryka 2000 485,9 42,7 93,4 8,8 19,2 Pd. 2007 522,8 43,2 100,4 8,3 19,2 1975 689,7 301,2 177,0 43,7 35,7 Ameryka 2000 660,4 277,7 197,7 42,1 39,9 Pn. 2007 673,2 266,0 196,8 39,5 29,2 1975 1199,0 390,7 329,9 32,6 27,5 Europa 2000 1065,0 352,9 294,2 33,1 27,6 2007 921,2 337,6 284,1 36,6 30,8 18,1 27,8 9,5 14,7 1975 189,6 Oceania 2000 174,8 16,5 33,8 9,4 19,3 2007 173,9 15,8 34,0 9,1 19,6 A – nakady na maszyny i urz dzenia, B nakady na zagospodarowanie ziemi Obszar. Lata. Ogóem.

(102) ród o: FAO.. 29.

(103) W latach 1970-2012 wska nik produktywnoci nakadów kapitaowych w rolnictwie zwikszy si we wszystkich analizowanych regionach. Najsilniejszy wzrost mia miejsce w Ameryce Poudniowej i Afryce, a najsabszy w Azji. Jednak w 2012 r. absolutny poziom wska nika produktywnoci nakadów kapitaowych by najwyszy wanie w rolnictwie azjatyckim. O ok. 30% przewysza on redni poziom wiatowy i by o 35% wyszy ni w Europie i o 74% wyszy ni w Ameryce Pónocnej (rys. 8). Rys. 8. Produktywno

(104) nakadów kapitaowych w rolnictwie USD/1 USD nakadów 0.6. 0.5. 0.4 1970. 0.3. 2000 2012. 0.2. 0.1. 0 Afryka. Azja. Ameryka Pd.. Ameryka Pn.. Europa. Oceania. wiat.

(105) ród o: dane FAO.. Analizuj c zmiany poziomu relacji midzy nakadami kapitaowymi na rolnictwo a zasobami ziemi i pracy w tym sektorze gospodarki w poszczególnych regionach wiata, dochodzimy do istoty zrónicowania pozycji tych regionów na midzynarodowym rynku ywnociowym. W latach 1980-2007 cakowite nakady netto przypadaj ce na 1 ha wiatowych uytków rolnych wzrosy o 11%, natomiast w przeliczeniu na 1 pracuj cego w rolnictwie zmniejszyy si o ok. 6%. Wydatki na maszyny i urz dzenia ponoszone na 1 ha ziemi rolnej byy w 2007 r. o 5% wiksze ni w 1980 r., podczas gdy techniczne uzbrojenie zasobów pracy zmniejszyo si o ok. 11%. Nakady kapitaowe zwi zane z ziemi przypadaj ce na 1 ha uytków rolnych wzrosy o ok. 17%. Oznacza to, e w skali wiata nadal najwaniejszym czynnikiem wytwórczym determinuj cym rozwój produkcji rolnej jest ziemia.. 30.

(106) Równie w tym przypadku sytuacja jest zrónicowana w poszczególnych regionach wiata. W Afryce nakady kapitaowe na 1 ha ziemi rolnej s relatywnie niedue, zblione do ponoszonych w Oceanii, która jednak dysponuje znacz co wiksz powierzchni aprowizacyjn w przeliczeniu na jednego mieszka ca ni Afryka. Niemal 3-krotnie wysze ni w Afryce byy w 2007 r. nakady kapitaowe na 1 ha uytków rolnych ponoszone w Azji. Jednak w przeliczeniu na jednego pracuj cego w rolnictwie wydatki kapitaowe w Afryce byy o ponad 14% wysze ni w Azji. Nakady na maszyny i urz dzenia w przeliczeniu na 1 ha ziemi rolnej byy w Azji 17-krotnie wysze ni w Afryce, a techniczne uzbrojenie rolniczej siy roboczej byo tam 5-krotnie wysze. Ponadto w Azji wzroso ono midzy rokiem 1980 a 2007 o 35%, gdy tymczasem w Afryce zmalao o 34%. Rónice wystpuj ce midzy Afryk a Azj w umaszynowieniu ziemi i pracy pogbiy si. W Azji nakady zwi zane z ziemi , przeliczone na 1 ha, byy jednymi z najwyszych na wiecie. Ustpoway jedynie poziomowi europejskiemu. Z kolei w Ameryce Pónocnej nakady kapitaowe na jednego pracuj cego w rolnictwie kilkudziesiciokrotnie przewyszay w 2007 r. poziom afryka ski czy azjatycki. Techniczne uzbrojenie pracy byo tam prawie 5,5-krotnie wysze ni w Europie, 6-krotnie wysze ni w Oceanii i 11-krotnie wysze ni w Ameryce Poudniowej. Z kolei techniczne uzbrojenie ziemi rolnej byo najwysze w Europie, o 27% wysze ni w Ameryce Pónocnej. Na trzecim miejscu pod tym wzgldem plasowaa si Azja. Na podstawie analizy rónic wystpuj cych w relacjach midzy tradycyjnymi czynnikami wytwórczymi w rolnictwie poszczególnych regionów wiata mona wic wnioskowa

(107) , e ziemia i kapita maj podstawowe znaczenie w rozwoju rolnictwa w Oceanii i Ameryce Poudniowej. W Azji decyduj o tym przede wszystkim dobrze zainwestowana ziemia i tania sia robocza. W Afryce gównymi czynnikami sprawczymi rozwoju produkcji rolnej s ziemia i sabo uzbrojona technicznie praca. Jest to wanym powodem zapó nienia tego kontynentu w produkcji ywnoci. W Ameryce Pónocnej due zasoby ziemi przypadaj ce na jednostk pracy wymagaj jej wysokiego uzbrojenia technicznego, co równoczenie stao si tam przyczyn substytucji pracy ywej przez uprzedmiotowion i silnej redukcji liczby pracuj cych w rolnictwie. Równie w Europie w analizowanym okresie szybko rosy nakady na maszyny i urz dzenia w przeliczeniu na jednego pracuj cego w rolnictwie. Nieco tylko wolniej zwikszay si cakowite nakady kapitaowe na jednostk pracy. Jednoczenie maa powierzchnia aprowizacyjna na jednego mieszka ca i niski udzia pracuj cych w rolnictwie w caej populacji sprawia, e to kapita sta si gównym czynnikiem sprawczym decyduj cym o rozwoju europejskiego rolnictwa. Kompensowa on ubytek ziemi rolnej i pozwala na drena siy roboczej do innych dziaów gospodarki (tab. 8).. 31.

(108) Tabela 8. Nakady kapitaowe netto w rolnictwie w USD na 1 ha uytków rolnych i na1 pracuj cego w rolnictwie (w cenach staych z 2005 r.) Roczne nakady kapitaowe netto w USD Obszar. Lata. cakowite na 1 ha UR. wiat. Afryka. Azja Ameryka Pd. Ameryka Pn. Europa. Oceania. 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007 1980 2000 2007. 945 997 1 049 328 409 445 1 168 1 195 1 309 799 841 860 1 356 1 369 1 427 1 616 2 022 1 952 353 369 422. na maszyny i urz dzenia. na 1 na 1 na 1 ha UR pracuj cego pracuj cego 4 107 217 943 3 714 220 818 3 848 228 836 2 973 13 121 2 597 15 93 2 377 15 80 1 833 197 309 2 018 222 375 2 081 262 416 15 258 57 1 098 17 734 74 1 558 20 264 71 1 674 142 787 578 60 894 188 686 576 79 343 232 138 564 91 724 20 425 547 6 914 33 287 727 12 044 42 452 719 15 558 88 450 35 8 850 62 429 35 5 892 54 344 38 4 938. zwi zane z ziemi na 1 ha UR 286 323 335 113 138 142 436 452 482 145 194 165 394 410 417 448 606 605 57 71 82.

(109) ród o: dane FAO.. 6.. Przemiany globalnego systemu ywnociowego. W miar postpuj cego procesu rozwoju udzia rolnictwa w gospodarce i wykorzystywaniu zasobów pracy zmniejsza si na korzy

(110) innych sektorów. Ta podstawowa zasada, wspierana takimi czynnikami jak: globalizacja wzorców spoycia, liberalizacja handlu i inwestowania oraz postp w technologii produkcji ywnoci a szczególnie rozwój nowoczesnych sieci handlowych i ich ekspansja w krajach rozwijaj cych si decyduj o ksztacie i organizacji wiatowego systemu ywnociowego. W zalenoci od stopnia zorganizowania a cuchów ywnociowych oraz poziomu ogólnej infrastruktury rynkowej wyrónia si trzy systemy ywnociowe, a mianowicie:. 32.

(111) 1. system tradycyjny, charakteryzuj cy si przewag niezorganizowanych a cuchów zaopatrzeniowych oraz ubog infrastruktur rynku; 2. system zrestrukturyzowany, w którym nadal przewaaj tradycyjne podmioty rynkowe, ale jednoczenie obowi zuj zasady i regulacje dotycz ce organizacji rynku. St d system zrestrukturyzowany dysponuje lepsz infrastruktur rynkow . Cho

(112) w dalszym ci gu powszechnie funkcjonuj tradycyjne, niezorganizowane a cuchy ywnociowe, to a cuchy zorganizowane przejmuj coraz wiksz cz

(113) rynku; 3. system zindustrializowany, charakterystyczny dla krajów rozwinitych gospodarczo. Cechuje si wysokim poziomem koordynacji skonsolidowanego przetwórstwa ywnoci i wysoko zorganizowanym ogniwem handlu detalicznego. W marketingu ywnoci wane znaczenie maj aspekty jakociowe i dotycz ce bezpiecze stwa ywnoci. Przejcie od jednego do innego systemu ywnociowego zawsze poci ga za sob koszty i wymaga nowych umiejtnoci w porównaniu z funkcjonowaniem rynku ywnociowego w ramach poprzedniego systemu. Mimo e w krajach o niszym poziomie rozwoju tradycyjne struktury rynku nadal stanowi ogromn wikszo

(114) w handlu ywnoci , postpuje tam szybki rozwój form nowoczesnych. W wielu regionach wiata, równie w Ameryce Poudniowej czy w Afryce, byo to zwi zane z tworzeniem si, a nastpnie rozwojem klasy redniej konsumentów. Zmianom demograficznym towarzyszyy rosn ce dochody w przeliczeniu na jednego mieszka ca, co przy spadku realnych cen ywnoci w okresie ponad 40 lat wywoywao przemiany w tradycyjnych wzorcach ywieniowych. Sprzyjaa temu równie urbanizacja, która wi zaa si z przemieszczaniem si ludnoci z terenów wiejskich do miast w pa stwach rozwijaj cych si. Zwi zane z urbanizacj , rosn ce zatrudnienie zawodowe kobiet w krajach Ameryki Poudniowej, Azji i Afryki, którego dynamika od lat 80. ubiegego wieku równowaya dynamik wzrostu liczby ludnoci w tych regionach, przyczyniao si równie do zmiany systemu ywnociowego. Zwikszay si bowiem dochody na jednego czonka rodziny zarówno z uwagi na prac zawodow kobiet, jak i na wysz opat pracy w miastach ni na wsi, a take ze wzgldu na mniejsz liczebno

(115) rodzin miejskich. Z kolei globalizacja, która wi zaa si nierozerwalnie z rozwojem komunikacji i informacji, przyczyniaa si do rozpowszechniania si zachodnich wzorców kulturowych, w tym modeli konsumpcji. Postpowao rozszerzanie asortymentowe diety. Konsumenci w wielu regionach wiata coraz silniej reagowali na reklam. Wszystko to przyczyniao si do kreowania nowych preferencji konsumpcyjnych. Przemiany nastpuj ce w technologii produkcji rolnictwa i w przetwórstwie ywnoci, które dokonyway si gównie w krajach roz33.

(116) winitych gospodarczo, pozwalay na zaspokajanie tych nowych potrzeb. W latach 1970-2002 ry jako bardzo wany element diety czciowo zamieniany by na pszenic. Konsumpcja misa na wiecie potroia si, a mleka wzrosa o 50%. Zwikszyo si te znacz co spoycie cukru. Jednak nie wszystkie produkty mona byo wytwarza

(117) wszdzie z równ efektywnoci . Nowe potrzeby ywnociowe oznaczay wic równoczenie konieczno

(118) wikszego powi zania rynku ywnociowego w pa stwach rozwijaj cych si z rynkiem globalnym, który stawa si dla nich wanym ródem dodatkowego zaopatrywania si w surowce i artykuy ywnociowe. Mona wic stwierdzi

(119) , e postp technologiczny i globalizacja to dwa gówne procesy odpowiedzialne za przemiany w organizacji a cuchów ywnociowych cz cych producentów i konsumentów ywnoci. Rozwój systemów informacji i komunikacji pozwoli na lepsze reagowanie producentów na potrzeby konsumentów, a nowoczesne systemy przetwórstwa i transportu zapewniy wiksz dostpno

(120) produktów ywnociowych nawet w odlegych regionach wiata. Jednoczenie produkty te staway si coraz lepiej dostosowane do globalnego systemu dystrybucji ywnoci. Nowoczesne opakowania wyduay okres przydatnoci do spoycia artkuów spoywczych, a lepsze techniki skadowania i a cuchy chodnicze umoliwiay ich duszy transport. Handel midzynarodowy i handel detaliczny staway si trwaym elementem systemu globalnej dystrybucji ywnoci, zastpuj c tradycyjne struktury rynku. Konsolidacja sprzeday detalicznej z jednej strony przyspieszaa przemiany wzorców spoycia i dywersyfikacj diety. Powodowaa te, e popyt na ywno

(121) o wyszych standardach jakociowych stawa si podstaw dla zwikszania skali handlu detalicznego w miastach. Z drugiej, wymuszaa koncentracj produkcji surowców ywnociowych, eliminuj c gospodarstwa o maej skali produkcji, które stanowi wany element systemu gospodarczego w krajach rozwijaj cych si8.. 8. Mc Cullough E.B., Pingali P.L., Stamoulis K.G. Small farms and the transformation of food systems. FAO papers, Rzym 2008. 34.

(122) Tabela 9. Charakterystyki rónych systemów ywnociowych Wyszczególnienie Udzia rolnictwa w PKB Urbanizacja Typ rolnictwa. róda dochodów na wsi Instytucje Skup surowców rolnych Przetwórstwo. tradycyjny wysoki niski poziom tradycyjne o niskich nakadach. rolnictwo, dua migracja pa stwowe przez tradycyjne rynki may sektor przetwórczy. Bezpiecze stwo. brak przejrzystoci. Integracja pionowa. lu ne relacje. Konsumpcja ywnoci. wzrost spoycia kalorii maa skala, targowiska Butan, Kenia, Zambia, Uganda, Mozambik. Handel detaliczny Przykady pa stw. Systemy ywnociowe zrestrukturyzowany redni postpuj cy proces modernizacja, specjalizacja, rosn ce zuycie nakadów dywersyfikacja zatrudnienia mieszane przez regulowane rynki rozwijaj ce si przetwórstwo kreuje zatrudnienie poprawa jakoci, prywatne standardy. zindustrializowany niski wysoki poziom uprzemysowienie, rosn ce znaczenie bezpiecze stwa ywnoci rozwój usug i przetwórstwa regulacyjne zarz dzanie a cuchami duy sektor przetwórczy, take na eksport prywatne standardy, publiczna odpowiedzialno

(123) relacje plus regulacje kontrakty biznesowe, informacja produkty przetwoprodukty o wyszej rzone i wygodne wartoci dodanej penetracja przez rozpowszechnione supermarkety due sieci Indie, Chiny, USA, UE, Australia Meksyk, Honduras, Wietnam, Brazylia.

(124) ród o: World development report 2008. Agriculture for development. Bank wiatowy Waszyngton, 2008.. Wyjcie poza podmiotowe i narodowe ramy w rozwoju sektora rolnego spowodowao, e kryteria konkurencyjnoci nabray równie charakteru globalnego. Klasyczne, rynkowe podejcie do konkurencyjnoci pomija tzw. ujemne efekty zewntrzne zwi zane z produkcj . Ich uwzgldnienie zmienia kontekst caej analizy. Konkurencyjno

(125) spoeczna i spoeczna odpowiedzialno

(126) biznesu mogaby sta

(127) si wanym ródem uzyskiwania przewag konkurencyjnych. Na poziomie globalnym istniej graniczne bariery rodowiskowe i zasobowe, których przekroczenie zagraa przyszym warunkom ycia na naszej planecie. Jednoczenie jednak coraz waniejszymi podmiotami funkcjonuj cymi na globalnym rynku ywnociowym staj si wielkie transnarodowe korporacje. 35.

(128) i sieci handlowe, oderwane od narodowych wzorców etycznych i kulturowych9. Globalizacja z jednej strony poszerza wic rynki zbytu producentom rolnym oraz zwiksza dostp nabywcom do szerszego asortymentu towarów ywnociowych, z drugiej, sprzyja uzyskiwaniu w krótkim okresie bie cych przewag konkurencyjnych kosztem przyszoci, tj. kosztem rodowiska naturalnego. Gwatowny wzrost dostpu do informacji i komunikacji umoliwia kreacj preferencji konsumentów. To z kolei rodzi potrzeb ci gego zaspokajania ich potrzeb. Pojawiaj si wielkie centra handlowe, sklepy caodobowe oraz e-handel. Tworz si nowe potrzeby, nowe rynki i nowe wzorce organizacji a cuchów ywnociowych. Stanowi to wyzwanie dla dotychczasowych instytucji. Zwiksza si rola reklamy i marketingu, a take duych sieci handlu detalicznego, które swe rosn ce zyski opieraj przede wszystkim na zwikszaj cej si skali obrotów, a nie na wysokiej wartoci jednostkowej sprzeday. Sektor ywnociowy funkcjonuje wic przy relatywnie niskim poziomie mary, która ponadto dzielona jest niejednakowo na poszczególne ogniwa a cucha zaopatrzeniowego, ale proporcjonalnie do posiadanej siy rynkowej. atwiejszy i ta szy dostp do informacji przyczynia si do zmniejszania korzyci wynikaj cych z integracji pionowej w a cuchach ywnociowych. Coraz czciej pojawiaj si wic nowe formy wspódziaania uczestników tego sektora oparte na wiziach horyzontalnych i organizacji sieciowej. Na pierwotnym rynku rolnym dobra dotychczas wolne przeksztacaj si w dobra ekonomiczne. Wyczerpuj si nieodnawialne zasoby naturalne. W rolnictwie s to: ziemia, woda, atmosfera i biorónorodno

(129) . O dobra takie konkuruj ju nie tylko podmioty gospodarcze, ale te cae ekosystemy. Nie wszystkie te zasoby maj kwantyfikacj ekonomiczn wyraon cen danego dobra uzalenion od jego rzadkoci10. Dziaalno

(130) gospodarcza, w tym równie ta prowadzona w rolnictwie i przetwórstwie surowców rolnych, przyczynia si do nasilania si niekorzystnych zmian klimatycznych zachodz cych na naszej planecie. Wszystko to powoduje konieczno

(131) nowego podejcia do problematyki wzrostu w wiatowym rolnictwie, a przede wszystkim zmiany perspektywy z krótko- na dugookresow . Wraz z rosn cym zapotrzebowaniem na ywno

(132) kreowanym zarówno przez czynniki podaowe (zmniejszanie zasobów ziemi rolnej, zmiany klimatu), jak i popytowe (rosn ca liczba ludnoci, zwikszaj ce si dochody w niektórych regionach globu, zmiany w modelu konsumpcji), narasta problem ywnociowy w skali wiatowej. W ujciu krótkookresowym niedostatek ywnoci, bd cy 9. Zegar J., Esej o kwestii agrarnej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2015. 10 Poczta W., Mo liwo trwa ego i zrównowa onego rozwoju rolnictwa – refleksje na tle Deklaracji Warszawskiej [w:] Ekonomia jest pikna? Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2015.. 36.

(133) przyczyn godu i niedoywienia ok. jednej ósmej globalnej populacji, ma w znacznym stopniu charakter ekonomiczny, tzn. wynika ze zbyt niskiej siy nabywczej ludnoci w wielu regionach kuli ziemskiej. Jak wykazano wczeniej, w ujciu globalnym istnieje przestrzenne zrónicowanie poziomów rozwoju sektorów rolnych, a moliwoci dalszego rozszerzania rolnictwa na nowe obszary s powanie ograniczone. Wzrost popytu na ywno

(134) wymaga wic zwikszania produkcji rolnej z istniej cej powierzchni wykorzystywanej rolniczo. Z punktu widzenia perspektywy dugookresowej powinien to by

(135) wzrost zrównowaony, tj. taki, który nie obci a konsumpcji przyszych pokole . Potrzebny jest wic przyrost produktywnoci czynników wytwórczych w rolnictwie w skali globalnej. Specyficzny czynnik, jakim w rolnictwie jest ziemia, staje si jednak miejscem lokowania produkcji dóbr konkurencyjnych wzgldem ywnoci i tradycyjnych surowców rolnych dla przemysu przetwórczego. Jednoczenie jest to czynnik najbardziej naraony na zagroenia cywilizacyjne. Wedug wiatowej Organizacji ds. Wyywienia i Rolnictwa (FAO), w drugiej poowie XX wieku produkcja rolna per capita wykazywaa sta tendencj wzrostow i mimo zrónicowanej dynamiki zapewniaa wystarczaj c poda ywnoci w skali globalnej. Ilociowa poda wytwarzanej ywnoci nie tumaczy wic utrzymuj cego si na wiecie godu i niedoywienia, którego 98% koncentruje si wedug danych wiatowego Programu ywnociowego (WFP) w krajach rozwijaj cych si. Przyczyny tego zjawiska le wic po stronie popytowej i maj charakter ekonomiczny, tzn. wynikaj ze zbyt niskiej siy nabywczej goduj cych. Zgodnie z danymi ONZ i Banku wiatowego prawie dwie pi te ludnoci Ziemi yje za mniej ni dwa dolary dziennie. W 2014 r. ok. 805 mln ludnoci wiata cierpiao z powodu godu i niedoywienia. W wyniku globalnego kryzysu gospodarczego liczba ta wynosia w 2010 r. ok. 924 mln. Tabela 10. Produkcja ywnoci – wpyw kryzysu 2006-2008 Lata 1990 2006 2010 2010/1990 2010/2006. Produkcja ywnoci (mld USD) 1504 2126 3159 210% 149%. Na 1 mieszka ca (USD) Import w % Produkcja Import produkcji 291 45 15,5 323 80 24,8 458 114 24,9 157% 253% x 142% 142% x.

(136) ród o: na podstawie danych FAO.. 37. Ludno

(137) wiata (mld) 5,3 6,6 6,9 130% 105%.

(138) Skala zjawiska godu, przy wyszej od potrzeb produkcji ywnoci (FAO), sugeruje, e zmniejszy si te nierynkowy dostp do ywnoci. Potguje to nierównoci wystpuj ce w tym zakresie midzy poszczególnymi krajami i grupami krajów, a take wewn trz pa stw. Niespena jedna pi ta ludnoci wiata kontroluje ponad cztery pi te globalnego dobrobytu (Human Development Report)11. Jedn z gównych przyczyn takiego dualizmu przestrzennego w dostpie do ywnoci jest rozwój transnarodowych korporacji ywnociowych. Niewiele, ale za to silnych ekonomicznie firm stanowi swoist luz midzy wieloma producentami ywnoci a ogromn rzesz jej konsumentów. Zapewnia im to decyduj cy wpyw na ilo

(139) , jako