Katedra Polityki Gospodarczej, Spo³ecznej i Regionalnej, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej w Lublinie
P I O T R M A L E S Z Y K
Dostosowania polskiego rynku pracy do wahañ aktywnoœci gospodarczej w latach 2008–2010
Labour market adjustments to the economic fluctuations in Poland in 2008–2010
S³owa kluczowe: kryzys gospodarczy, zatrudnienie, polityka rynku pracy Keywords: economic crisis, employment, labour market policy
Wstêp
Polska gospodarka na tle Unii Europejskiej wykaza³a siê du¿¹ odpornoœci¹ na skutki globalnego kryzysu finansowego. Jako jedyna spoœród pañstw cz³on- kowskich UE odnotowa³a dodatni¹ dynamikê PKB w 2009 roku. Korzystne uwarunkowania makroekonomiczne niew¹tpliwie przyczyni³y siê do relatywnie dobrej – na tle pañstw UE – sytuacji na rynku pracy, jednak wp³yw spowolnienia na zatrudnienie i bezrobocie by³ zauwa¿alny.
Celem rozwa¿añ jest zaprezentowanie reakcji rynku pracy w Polsce na os³abienie aktywnoœci gospodarczej, która zosta³a scharakteryzowana przede wszystkim informacjami o dynamice produktu krajowego brutto. W rozwa¿a- niach teoretycznych wskazuje siê kilka rodzajów dostosowañ na rynku pracy do zmian rozmiarów produkcji, a mianowicie dostosowania liczby zatrudnionych, czasu pracy, intensywnoœci i wydajnoœci pracy oraz p³ac1. Zostan¹ one kolejno
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N – P O L O N I A
VOL. XLVI, 2 SECTIO H 2012
1Zob. D. M. Lilien, R. E. Hall, Cyclical Fluctuations in the Labor Market, [w:] O. Ashenfelter i R. Layard, North-Holland (red.), Handbook of Labor Economics, Amsterdam 1986, s. 1001–1011;
P. Cahuc, A. Zylberberg, Labor Economics, The MIT Press 2004, London, s. 193–214.
zaprezentowane dla polskiego rynku pracy w badanym okresie, oraz zestawione z analogicznymi zmianami zachodz¹cymi w Unii Europejskiej. Podjêto równie¿
próbê wskazania niektórych czynników determinuj¹cych rodzaj wystêpuj¹cych dostosowañ.
1. Dostosowanie zatrudnienia
Czynnikiem maj¹cym zasadnicze znaczenie dla rozmiarów zatrudnienia w d³ugim okresie jest dynamika wzrostu gospodarczego. Doœwiadczenia krajów o dojrza³ej gospodarce rynkowej pokazuj¹ jednak, ¿e wielkoœæ zatrudnienia nie zawsze pod¹¿a w œlad za poziomem produkcji, zw³aszcza w krótszym okresie.
W przypadku pojawienia siê recesji liczba zatrudnionych generalnie maleje wolniej ni¿ produkt, a spadek zatrudnienia jest opóŸniony w stosunku do dynamiki gospodarczej2. Takie dostosowania s¹ typowe zw³aszcza dla silnie zinstytucjonalizowanych rynków pracy. Pracodawcy nie dostosowuj¹ natych- miast poziomu zatrudnienia do os³abienia koniunktury przede wszystkim z po- wodu kosztów zwi¹zanych ze zwolnieniami dotychczasowych pracowników, z rekrutacj¹ i wyszkoleniem nowych pracowników w momencie poprawy koniunktury oraz tych poniesionych w przesz³oœci na szkolenie pracowników3. Przetrzymanie pracowników w firmie w okresie dekoniunktury nale¿y wiêc uznaæ za przejaw miêdzyokresowej optymalizacji zatrudnienia, zw³aszcza w sy- tuacji, gdy spadek produkcji jest wywo³any krótkotrwa³ym szokiem o charak- terze popytowym i nie towarzysz¹ mu znacz¹ce zmiany strukturalne. W takim wypadku spadkowi produkcji towarzysz¹ dostosowania przede wszystkim wy- dajnoœci i czasu pracy, a nie liczby zatrudnionych.
Analizê zmian produktu krajowego brutto w Polsce w okresie 2008–2010, wraz z jej dekompozycj¹ na dynamikê zatrudnienia, godzinowej wydajnoœci pracy i czasu pracy, przedstawiono na wykresie 1. Polska uniknê³a wprawdzie recesji, jednak w IV kwartale 2008 PKB zmniejszy³ siê o 0,4%, a w kolejnych trzech kwarta³ach gospodarka znajdowa³a siê w fazie spowolnienia. Os³abienie koniunktury nie prze³o¿y³o siê na obni¿enie dynamiki godzinowej wydajnoœci pracy, towarzyszy³a mu natomiast wyraŸna redukcja godzinowego czasu pracy, zw³aszcza w pocz¹tkowej fazie spowolnienia. Zatrudnienie zaczê³o zmniejszaæ siê w I kwartale 2009 roku, utrzymywa³o siê na niezmienionym poziomie przed
2Zob. np. ibid., s. 508; D. Begg, S. Fisher, R. Dornbush, Makroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s. 263–265.
3Por. P. Strzelecki, R. Wyszyñski, K. Saczuk, Zjawisko chomikowania pracy w polskich przedsiêbiorstwach po okresie transformacji, „Bank i Kredyt” 2009, nr 6, s. 78–80.
dwa kolejne kwarta³y, a nastêpnie ponownie obni¿y³o siê. £¹cznie zatrudnienie zmniejszy³o siê o 1,1%, co oznacza wysok¹ elastycznoœæ zmian zatrudnienia wzglêdem dynamiki PKB, wynosz¹c¹ 2,75.
Natomiast w Unii Europejskiej4 spadek produkcji spowodowa³ gwa³towne zmniejszenie popytu na pracê, jednak redukcja zatrudnienia w stosunku do spadku PKB by³a nieproporcjonalnie ni¿sza. O ile produkcja w okresie trwania recesji5 zmniejszy³a siê ³¹cznie o 5,4%, to liczba zatrudnionych w okresie III kwarta³ 2008 – I kwarta³ 2010 zmniejszy³a siê ³¹cznie o 2,8%. Tym samym elastycznoœæ zmian zatrudnienia wzglêdem dynamiki PKB wynios³a tylko 0,526.
98 100 102 104 106 108 110
IV I II III IV I II III IV I II III IV
2007 2008 2009 2010
Dynamika PKB Dynamika zatrudnienia
Dynamika produktywnoœci na godzinê pracy
Dynamika liczby przepracowanych godzin na 1 pracownika
Wykres 1. Dynamika PKB Polski w latach 2008–2010 i jej dekompozycja na dynamikê zatrudnienia, czasu pracy i godzinowej wydajnoœci pracy (w procentach, IV kwarta³ 2007 = 100%)
ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych Eurostat. Dane wyrównane sezonowo
4W analizie porównawczej dostosowañ rynku pracy w Polsce na tle UE pos³u¿ono siê przeciêtnymi wartoœciami dla Unii jako ca³oœci. Dostosowania w poszczególnych krajach cz³on- kowskich by³y jednak bardzo zró¿nicowane. Zob. wiêcej: P. Maleszyk, Rola polityki zatrudnienia w ³agodzeniu skutków kryzysu gospodarczego na rynkach pracy Unii Europejskiej, [w:] K. Paj¹k, J. J. Tomidajewicz (red.), Kryzys ekonomiczny a przestrzenny i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej, Wyd. Adam Marsza³ek, Toruñ 2011.
5Tj. od II kwarta³u 2008 do II kwarta³u 2009.
6Porównanie reakcji zatrudnienia w Polsce i Unii Europejskiej za pomoc¹ tak liczonej elastycz- noœci zatrudnienia na zmiany PKB nale¿y traktowaæ z pewn¹ ostro¿noœci¹ ze wzglêdu na niewielki spadek produktu w Polsce. Analizy ekonometryczne zale¿noœci dynamiki wzrostu gospodarczego
Zjawiskiem typowym na rynku pracy jest opóŸnienie zmian zatrudnienia i bezrobocia w stosunku do wahañ produktu krajowego. Analizuj¹c okres 2008–2010, opóŸnienie reakcji zatrudnienia na zmiany PKB zarówno w Polsce, jak i w UE jako ca³oœci, nie jest jednak znacz¹ce. W naszym kraju zatrudnienie zaczê³o maleæ w I kwartale 2009 – kwarta³ po obni¿eniu siê produktu krajowego, natomiast ostatnie spadki odnotowano rok póŸniej. Wzrost zatrudnienia w II kwartale 2010 poprzedza³o wyraŸne o¿ywienie produkcji pó³ roku wczeœniej (por. wykres 1). W ca³ej UE pocz¹tek ujemnej dynamiki produkcji przypada na II kwarta³ 2008, a najg³êbsze spadki mia³y miejsce w IV kwartale 2008 i I kwartale 2009. Natomiast zatrudnienie zaczê³o maleæ kwarta³ po odno- towaniu ujemnej kwartalnej dynamiki PKB. Najwiêkszych redukcji dokonano w II i III kwartale 2009 roku, a liczba likwidowanych miejsc pracy przewa¿a³a nad powstaj¹cymi do I kwarta³u 2010 w³¹cznie. Zatem ostatni kwarta³ ujemnej dynamiki zatrudnienia w Polsce nast¹pi³ 5 kwarta³ów po spadku produkcji, a w Unii – 3 kwarta³y. Mo¿e to oznaczaæ, ¿e reformy zwiêkszaj¹ce elastycznoœæ na rynkach pracy przyczyni³y siê do szybszej reakcji zatrudnienia na wahania wzrostu gospodarczego, a aktualne zmiany produkcji maj¹ wiêkszy wp³yw na teraŸniejsze zatrudnienie ni¿ zmiany PKB z przesz³oœci.
2. Dostosowanie czasu pracy
Negatywny wp³yw os³abienia aktywnoœci gospodarczej na rynku pracy Polski i UE zosta³ zamortyzowany wykorzystaniem elastycznoœci czasu pracy, w szczególnoœci w pocz¹tkowej fazie dekoniunktury. Spadek liczby przepraco- wanych godzin przypadaj¹cych na 1 pracownika w Polsce zasadniczo wynika³ ze zmniejszenia liczby przepracowanych nadgodzin przez pracowników zatrud- nionych na pe³ny etat. Natomiast w UE przyczyni³o siê do tego przede wszystkim skracanie czasu pracy, poprzez przejœciow¹ zmianê formy zatrudnie- nia z pe³nego na niepe³ny etat. Zmiany œredniego tygodniowego wymiaru czasu pracy pracowników pozostaj¹cych w zatrudnieniu na pe³ny etat równie¿ na- st¹pi³y, jednak ich udzia³ w ca³kowitym spadku godzin by³ nieco mniejszy7.
i zatrudnienia w okresie 1990–2008 dowodz¹ jednak, ¿e w fazie os³abienia koniunktury za- trudnienie w Polsce zachowuje siê znacznie bardziej procykliczne ni¿ w krajach UE15. Por.
T. Misiak, T. Tokarski, Wzrost PKB a zmiany zatrudnienia i bezrobocia w krajach Unii Europejskiej,
„Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica” 248, pod red. E. Kwiatkowskiego i L. Kucharskiego, £ódŸ 2011, s. 175–189.
7Por. dane eurostat.
Tymczasowa redukcja wymiaru czasu pracy w celu podtrzymania zatrud- nienia w wiêkszoœci pañstw UE odbywa³a siê poprzez programy skróconego czasu pracy (Short-time working arrangements – STWA). Dostosowanie czasu pracy polega³o albo na zmniejszeniu tygodniowego czasu pracy, albo na tymczasowym zwolnieniu pracownika. W obu przypadkach stosunek pracy zosta³ podtrzymany, a ubytek wynagrodzenia by³ zazwyczaj rekompensowany przez pañstwo ze œrodków na walkê z bezrobociem. Istniej¹ oczywiœcie znaczne ró¿nice dotycz¹ce funkcjonowania tych systemów w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich8. W reakcji na kryzys, pañstwa ju¿ posiadaj¹ce STWA wpro- wadza³y tymczasowe modyfikacje9, polegaj¹ce na: zwiêkszaniu wsparcia finan- sowego dla pracodawców i pracowników, wyd³u¿aniu okresu korzystania z systemów, rozszerzeniu wsparcia równie¿ dla pracowników na umowach tym- czasowych, z³agodzeniu kryteriów kwalifikowalnoœci pomocy, uproszczeniu procedur czy mo¿liwoœci po³¹czenia redukcji czasu pracy ze szkoleniami10. Wiêkszoœæ tych rozwi¹zañ mia³o charakter tymczasowy, poniewa¿ zbyt d³ugie utrzymywanie STWA mo¿e wp³ywaæ hamuj¹co na konieczne procesy realokacji si³y roboczej do sektorów o wy¿szej produktywnoœci. Najwiêkszy udzia³ za- trudnionych objêtych STWA odnotowano we W³oszech, Niemczech, Holandii, S³owenii i Belgii. W ca³ej UE w 2009 roku systemy objê³y blisko 2 miliony zatrudnionych. W ocenie wp³ywu STWA na zatrudnienie nale¿y równie¿
wzi¹æ pod uwagê, ¿e pracodawcy powszechnie stosowali dzielenie pracy (work sharing) bez finansowego wsparcia rz¹dów. Szacuje siê, ¿e w Niemczech tylko oko³o 25% redukcji godzinowego czasu pracy wynika³o z zastosowania STWA11. Warto równie¿ zauwa¿yæ, ¿e tak szerokie wykorzystanie pracy skró- conej w Europie by³o mo¿liwe dziêki temu, ¿e ga³êzie przemys³u najbardziej dotkniête przez kryzys s¹ szczególnie podatne na chomikowanie miejsc pracy ze wzglêdu na specyfikê procesów wytwórczych.
Poszerzenie mo¿liwoœci wykorzystania elastycznoœci czasu pracy w Polsce zosta³o usankcjonowane ustaw¹ z dnia 1 lipca 2009 o ³agodzeniu skutków
8Zob. wiêcej: A. Arpaia, N. Curci, E. Meyermans, J. Peschner, F. Pierini, Short time working arrangements as response to cyclical fluctuations, „European Economy Occasional Papers” 2010, no 64. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Extending flexicurity – the potential of short-time working schemes, ERM Report 2010.
9Spoœród pañstw posiadaj¹cych STWA, jedynie Wielka Brytania nie dokona³a ich modyfikacji.
10A. Arpaia i in., op. cit., s. 8–9, 30–33.
11European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Extending flexicurity..., op. cit., s. 7.
kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiêbiorców12. Przewidziane formy wsparcia obejmowa³y m.in. wyd³u¿enie okresu rozliczeniowego czasu pracy, mo¿liwoœæ ustalania indywidualnego rozk³adu czasu pracy pracownika, obni¿anie wymiaru czasu pracy maksymalnie na okres 6 miesiêcy z pro- porcjonalnym obni¿eniem wynagrodzenia, mo¿liwoœæ uzyskania dop³aty do pensji pracowników objêtych programem skróconego czasu pracy oraz do- finansowanie szkoleñ dla tych¿e pracowników. Zainteresowanie pracodawców uzyskaniem pomocy by³o jednak niewielkie. Wnioski o przed³u¿enie okresu rozliczeniowego zg³osi³o 1048 podmiotów (stan na 15 czerwca 2011), natomiast wnioski o subsydiowanie zatrudnienia z³o¿y³y 193 podmioty i dotyczy³y one 12,3 tys. pracowników13. Wœród przyczyn niewielkiej popularnoœci tych form pomocy wymienia siê przede wszystkim: stosunkowo dobr¹ kondycjê przed- siêbiorstw, zbyt póŸne wejœcie w ¿ycie ustawy, nadmiernie restrykcyjne kryteria uzyskania pomocy dotycz¹ce m.in.: wymogu przekroczenia progu spadku obrotów gospodarczych o 25%, obowi¹zku dostarczenia programu napraw- czego, wy³¹czenia firm, które w ci¹gu roku uzyska³y pomoc publiczn¹; d³ugo- trwa³¹ procedurê uzyskiwania pomocy czy nieuwzglêdnienie zatorów p³at- niczych wœród kryteriów kwalifikowalnoœci pomocy14.
3. Dostosowanie godzinowej wydajnoœci pracy
Zatrzymanie si³y roboczej w okresie gorszej koniunktury mo¿e odbywaæ siê zarówno przy zmniejszeniu wymiaru czasu pracy, jak i przy sztywnym czasie pracy. W tym drugim przypadku skutkiem obni¿enia produkcji jest zmniejszenie wydajnoœci pracy w przeliczeniu na przepracowan¹ godzinê. Koszty eko- nomiczne chomikowania pracy ponosi wtedy pracodawca, dlatego wybór takiej strategii zale¿y od kondycji finansowej przedsiêbiorstwa, ma z regu³y krótko- okresowy charakter i dotyczy przede wszystkim najlepiej wykwalifikowanej, wysoko produktywnej si³y roboczej. Pracodawcy decyduj¹ siê na chomikowanie pracy zw³aszcza w sytuacji, gdy w przesz³oœci mieli trudnoœci z rekrutacj¹ odpowiednich pracowników, a rynek pracy charakteryzuj¹ niedobory si³y ro- boczej, wynikaj¹ce na przyk³ad z niekorzystnych procesów demograficznych.
12Ustawa o ³agodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiêbiorców (Dz.U.
Nr 125 poz. 1035), wesz³a w ¿ycie 22 sierpnia 2009 roku. Ustawa obowi¹zuje do koñca 2011 roku.
13Zob. Stan realizacji pakietu dzia³añ antykryzysowych, MPiPS.
14Zob. Ustawa antykryzysowa utrudnia wsparcie? egospodarka.pl, 19.11.2009, oraz K. Bel- czyk, Pakiet antykryzysowy – wsparcie dla przedsiêbiorstw i pracowników?, rynekpracy.pl, 11.01.2010.
Dynamika godzinowej wydajnoœci pracy w Polsce zmienia³a siê anty- cykliczne, a jej wzrost w 2009 roku by³ ponaddwukrotnie wy¿szy od wzrostu PKB. Zestawienie tych danych z pogorszeniem dynamiki zatrudnienia mo¿e wskazywaæ, ¿e chomikowanie pracy przy sztywnym czasie pracy nie by³o dominuj¹c¹ strategi¹. Tymczasem w UE wydajnoœæ pracy w wiêkszoœci pañstw zmienia³a siê procykliczne, ³agodz¹c spadki zatrudnienia.
Zwiêkszenie dynamiki godzinowej wydajnoœci pracy i wiêksze spadki zatrudnienia w stosunku do poziomu aktywnoœci gospodarczej w Polsce mog¹ mieæ ró¿ne przyczyny. Byæ mo¿e mia³o to zwi¹zek ze znacznie ni¿sz¹ wydaj- noœci¹ pracy w Polsce ni¿ w krajach Europy Zachodniej, gdzie wiêksze rezerwy wydajnoœci umo¿liwi³y jej krótkookresowe obni¿enie. Wiele wskazuje na to, ¿e kryzys i koniecznoœæ dostosowañ mog³y stanowiæ dla czêœci pracodawców pretekst do redukcji niepotrzebnego zatrudnienia, odraczanego w okresie dobrej koniunktury. Z ankietowych badañ koniunktury NBP wynika, ¿e ujemny wskaŸ- nik zatrudnienia charakteryzowa³ nie tylko firmy zmniejszaj¹ce produkcjê i oceniaj¹ce sytuacjê finansow¹ jako z³¹, ale równie¿ te o dobrej lub bardzo dobrej kondycji finansowej, spodziewaj¹ce siê utrzymania produkcji i od- notowuj¹ce wysoki wskaŸnik wykorzystania mocy produkcyjnych15. Celem tych zwolnieñ nie by³o wiêc dostosowanie produkcji do odnotowanego b¹dŸ spodziewanego spadku popytu, lecz podniesienie efektywnoœci alokacji czyn- nika pracy. Zwiêkszenie dynamiki godzinowej wydajnoœci pracy mo¿e czêœ- ciowo wynikaæ równie¿ z tego, ¿e zatrudnienie w przedsiêbiorstwach redu- kowano poprzez zmniejszenie liczby pracowników bez sta³ej umowy o pracê, charakteryzuj¹cych siê czêsto ni¿sz¹ produktywnoœci¹ ni¿ doœwiadczona i bar- dziej produktywna kadra o stabilnej pozycji w firmie. Ten segment pra- cowników poniós³ g³ówny ciê¿ar dostosowañ zatrudnienia równie¿ w ca³ej UE, jednak spadek udzia³u zatrudnionych na czas okreœlony w zatrudnieniu ogó³em by³ wyraŸnie wiêkszy w Polsce ni¿ przeciêtnie w Unii. Tak¹ strategiê wielu firm potwierdzaj¹ równie¿ badania NBP, wed³ug których spoœród pracodawców deklaruj¹cych na pocz¹tku 2009 roku zamiar zwolnieñ pracowników, co trzeci planowa³ zwolnienia selektywne polegaj¹ce na redukcji zatrudnionych bez sta³ej umowy o pracê16. £atwoœæ zastosowania tej strategii wynika³a z tego, ¿e udzia³ pracowników zatrudnionych na czas okreœlony w Polsce nale¿a³ do jednego
15Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w III kwartale 2010 oraz prognoz na IV kwarta³ 2010, NBP 2010, s. 20–23.
16Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2009 oraz prognoz na II kwarta³ 2009, NBP 2009, s. 31.
z najwy¿szych w Europie17. Badania dotycz¹ce europejskiego rynku pracy dowodz¹, ¿e nadmierne wykorzystywanie umów tymczasowych mo¿e pro- wadziæ do wykszta³cenia dualnego rynku pracy, co zwiêksza wra¿liwoœæ zatrud- nienia na wahania koniunktury: w okresie wysokiego wzrostu gospodarczego zatrudnienie wprawdzie roœnie szybko, jednak tymczasowe zatrudnienie stanowi swego rodzaju bufor bezpieczeñstwa w fazie dekoniunktury. Takim dostoso- waniom sprzyjaja znaczne dysproporcje w poziomie prawnej ochrony zatrud- nienia miêdzy umowami czasowymi a sta³ymi18. W Polsce restrykcyjnoœæ umów na czas nieokreœlony na tle UE nie jest wysoka, a ró¿nica w prawnej ochronie zatrudnienia miêdzy zatrudnionymi na czas nieokreœlony a tymi na umowê o pracê na czas okreœlony lub za poœrednictwem agencji pracy tymczasowej nie jest znaczna19. Najwiêksza ró¿nica w restrykcyjnoœci dotyczy umów cywilno- prawnych, w przypadku których koszty pracy s¹ tak¿e wyraŸnie ni¿sze ni¿ przy zatrudnieniu na umowê o pracê. Konsekwencj¹ jest odnotowywane w ostatnim czasie znaczne upowszechnienie takich umów20, co mo¿e wskazywaæ na kszta³towanie siê dualnego rynku pracy w Polsce.
5. Dostosowanie p³ac
W sytuacji spadku popytu pracodawcy mog¹ redukowaæ koszty nie tylko poprzez zmniejszenie zatrudnienia czy czasu pracy, ale tak¿e poprzez dosto- sowania poziomu wynagrodzeñ, bêd¹cych g³ównym sk³adnikiem kosztów pra- cy. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e w okresie dekoniunktury ciêcia wynagrodzeñ
17W 2007 roku udzia³ zatrudnionych na czas okreœlony (³¹cznie z pracownikami pracuj¹cymi na podstawie umów cywilnoprawnych) w zatrudnieniu ogó³em wynosi³ w Polsce 28,2%, podczas gdy w UE – 14,6%. Jedynie w Hiszpanii wskaŸnik ten by³ wy¿szy i wynosi³ 31,7%.
18Zob. wiêcej w: S. Bentolila, P. Cahuc, J. Dolado, T. Le Barbanchon, Two-Tier Labor Markets in the Great Recession: France vs. Spain, “IZA Discussion Paper” 2010, No. 5340; European Commission, Employment in Europe 2010.
19Por. M. Bukowski (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeñstwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Warszawa 2008, s. 44.
20Wed³ug raportu Pañstwowej Inspekcji Pracy, w pierwszym pó³roczu 2011 o 70 proc. wzros³a liczba osób, z którymi zawarto umowy cywilnoprawne zamiast umów o pracê, a w ramach umów cywilnoprawnych œwiadczy³o pracê 29 proc. osób objêtych kontrol¹ od stycznia do maja 2011 r., podczas gdy w 2009 odsetek ten wynosi³ 18,9%. Zob. J. Dudek, Firmy robi¹ wszystko ¿eby nie zatrudniaæ na etat, „Rzeczpospolita”, 21.07.2011.
nominalnych zdarzaj¹ siê bardzo rzadko21co potwierdzaj¹ tak¿e doœwiadczenia obecnego kryzysu (por. wykres 2).
Dynamika godzinowych stawek p³ac nominalnych w Polsce pozostawa³a bardzo wysoka przez pierwsze trzy kwarta³y 2008 roku. Negatywne sygna³y dotycz¹ce os³abienia wzrostu gospodarczego i pogorszenia sytuacji na rynku pracy prze³o¿y³y siê na znaczne obni¿enie presji p³acowej pod koniec 2008 i w 2009 roku22. Bior¹c pod uwagê relatywnie wysoki na tle UE wskaŸnik inflacji, a tak¿e utrzymanie dodatniej dynamiki PKB i godzinowej wydajnoœci pracy, wzrost p³ac realnych w Polsce nale¿y uznaæ za niewielki.
W Unii Europejskiej dynamika godzinowych stawek p³ac nominalnych by³a wyraŸnie ni¿sza ni¿ w Polsce, jednak bior¹c pod uwagê blisk¹ zeru inflacjê
98 100 102 104 106 108 110 112 114 116
IV 2007 I 2008 II 2008 III 2008 IV 2008 I 2009 II 2009 III 2009 IV 2009 I 2010 II 2010 III 2010 IV 2010
Dynamika godzinowych stawek p³ac nominalnych w UE Dynamika godzinowych stawek p³ac nominalnych w Polsce
Wykres 2. Dynamika godzinowych stawek p³ac nominalnych w Polsce i Unii Europejskiej w okresie 2008–2010 (w procentach, IV kwarta³ 2007 = 100%)
ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Eurostat
21Por. T. Bewley, Why Wages Don’t Fall During a Recession?, Harvard University Press, London 1999.
22Zob. wiêcej: Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w IV kwartale 2008 oraz prognoz na I kwarta³ 2009, NBP 2009, s. 25–26; Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2009 oraz prognoz na II kwarta³ 2009, NBP 2009, s. 32–34.
w wiêkszoœci pañstw cz³onkowskich utrzymuj¹c¹ siê od koñca 2008 przez ca³y 2009 rok, a tak¿e znacznie gorsz¹ sytuacjê gospodarcz¹, p³ace okaza³y siê ma³o wra¿liwe na wahania koniunktury. Do opóŸnionej reakcji p³ac przyczyni³o siê powi¹zanie teraŸniejszej dynamiki wynagrodzeñ z przesz³¹ inflacj¹, która utrzy- mywa³a siê na stosunkowo wysokim poziomie przez wiêksz¹ czêœæ 2008 roku, jak równie¿ rozpowszechnienie i d³ugi okres obowi¹zywania uk³adów zbioro- wych, których przeciêtny czas wynosi od roku do 3 lat23. Sztywnoœæ p³ac w wiêkszoœci pañstw Unii potwierdzaj¹ badania przedsiêbiorstw prowadzone w ramach projektu sieci Eurosystemu ds. dynamiki p³ac (Wage Dynamics Network), które dowodz¹, ¿e dostosowania wynagrodzeñ w okresie recesji mia³y znaczenie drugorzêdne wobec redukcji zatrudnienia i czasu pracy, natomiast znacznie czêœciej ni¿ przed kryzysem zmniejszano koszty poprzez zamro¿enie p³ac24. Badania te jednoczeœnie pokazuj¹, ¿e system negocjacji p³ac w Polsce jest w znacznej mierze zdecentralizowany, stopieñ jego regulacji jest niewielki, a rola zwi¹zków zawodowych bardziej ograniczona ni¿ w krajach Europy Zachodniej. Konsekwencj¹ tych uwarunkowañ jest wy¿sza elastycznoœæ p³ac w Polsce ni¿ w wiêkszoœci starych pañstw cz³onkowskich UE25. Najbardziej popularnymi strategiami wœród przedsiêbiorstw dostosowuj¹cych wysokoœæ wynagrodzeñ do os³abienia koniunktury w Polsce by³y redukcje bonusów oraz oferowanie ni¿szych wynagrodzeñ nowo zatrudnianym pracownikom26.
Zakoñczenie
Przeprowadzona analiza wskazuje, ¿e dostosowania na rynku pracy w Polsce do spowolnienia gospodarczego polega³y pocz¹tkowo na spadku liczby przepracowanych nadgodzin, a nastêpnie na redukcji zatrudnienia i obni-
¿eniu wzrostu p³ac realnych. Stosunkowo du¿a redukcja zatrudnienia w sto- sunku do dynamiki wzrostu na tle UE mog³a wynikaæ miêdzy innymi z wy- korzystania okresu kryzysu do restrukturyzacji zatrudnienia oraz z nadmiernie
23P. Du Caju, E. Gautier, D. Momferatou, M. Ward-Warmedinger, Institutional features of wage bargaining in 23 European countries, the US and Japan, „ECB Working Paper Series” 2008, no 974, s. 24.
24European Central Bank, Wage Dynamics in Europe; final report of the Wage Dynamics Network, 2009, s. 45–46, 78.
25Por. F.F. Heinz, D. Rusinova, How flexible are real wages in EU countries? A panel investigation, “ECB Working Paper Series” 2011, no 1360; J. Babecky, P. Du Caju, T. Kosma, M. Lawless, J. Messina, T. Room, Downward nominal and real wage rigidity. Survey evidence from European firms, „ECB Working Paper Series” 2009, no 1105.
26European Central Bank, Wage Dynamics in Europe..., op. cit., s. 44.
du¿ego rozpowszechnienia umów tymczasowych, w tym w szczególnoœci pra- cuj¹cych na umowy cywilnoprawne. W Polsce nie stosowano tak¿e na szerok¹ skalê programów pracy skróconej i dzielenia pracy, które pozwoli³y na unik- niêcie czêœci zwolnieñ w krajach UE. W mniejszym stopniu wykorzystywano zatem elastycznoœæ czasu pracy. Pomimo os³abienia koniunktury, dynamika godzinowej wydajnoœci pracy w okresie kryzysu wyraŸnie wzros³a. OpóŸnienia w reakcji zatrudnienia i p³ac nie by³y du¿e, co œwiadczy o stosunkowo wysokiej elastycznoœci zatrudnienia i p³ac.
Wskazane reakcje na polskim rynku pracy oznaczaj¹, ¿e ciê¿ar dostoso- wania do spadku produkcji w Polsce ponieœli przede wszystkim zatrudnieni albo przez zwolnienia, albo poprzez zahamowanie wzrostu p³ac. Natomiast w wiêk- szoœci krajów UE by³ on bardziej równomiernie roz³o¿ony miêdzy pracowników (zwolnienia i obni¿ki p³ac z powodu skróconego czasu pracy), pracodawców (spadek godzinowej wydajnoœci pracy) i pañstwo (podtrzymywanie zatrudnienia poprzez m.in. finansowanie programów skróconego czasu pracy). Mo¿na rów- nie¿ zauwa¿yæ symptomy kszta³towania siê dualnego rynku pracy w Polsce, co powinno byæ jednak potwierdzone dalszymi badaniami przep³ywów miêdzy zatrudnieniem czasowym a sta³ym.
Bibliografia
Arpaia A., Curci N., Meyermans E., Peschner J., Pierini F., Short time working arrangements as response to cyclical fluctuations, „European Economy Occasional Papers” 2010, no 64.
Babecky J., Du Caju P., Kosma T., Lawless M., Messina J., Room T., Downward nominal and real wage rigidity. Survey evidence from European firms, „ECB Working Paper Series” 2009, no 1105.
Begg D., Fisher S., Dornbush R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2007.
Belczyk K., Pakiet antykryzysowy – wsparcie dla przedsiêbiorstw i pracowników?, rynekpracy.pl, 11.01.2010
Bentolila S., Cahuc P., Dolado J., Le Barbanchon T., Two-Tier Labor Markets in the Great Recession: France vs. Spain, „IZA Discussion Paper” 2010, no 5340.
Bewley T., Why Wages Don’t Fall During a Recession?, Harvard University Press, London 1999.
Bukowski M. (red.), Zatrudnienie w Polsce 2007. Bezpieczeñstwo na elastycznym rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Warszawa 2008.
Cahuc P., Zylberberg A., Labor Economics, The MIT Press 2004, London.
Du Caju P., Gautier E., Momferatou D., Ward-Warmedinger M., Institutional features of wage bargaining in 23 European countries, the US and Japan, „ECB Working Paper Series” 2008, no 974.
Dudek J., Firmy robi¹ wszystko ¿eby nie zatrudniaæ na etat, „Rzeczpospolita”, 21.07.2011.
European Central Bank, Wage Dynamics in Europe; Final Report of the Wage Dynamics Network, 2009.
European Commission, Employment in Europe 2010.
European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Extending flexicurity – the potential of short-time working schemes, ERM Report 2010.
Heinz F.F., Rusinova D., How flexible are real wages in EU countries? A panel investigation,
“ECB Working Paper Series” 2011, no 1360.
Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w IV kwartale 2008 oraz prognoz na I kwarta³ 2009, NBP 2009.
Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w I kwartale 2009 oraz prognoz na II kwarta³ 2009, NBP 2009.
Informacja o kondycji przedsiêbiorstw ze szczególnym uwzglêdnieniem stanu koniunktury w III kwartale 2010 oraz prognoz na IV kwarta³ 2010, NBP 2010.
Lilien D. M., Hall R. E., Cyclical Fluctuations in the Labor Market, [w:] O. Ashenfelter, R. Layard, North-Holland (red.), Handbook of Labor Economics, Amsterdam 1986.
Maleszyk P., Rola polityki zatrudnienia w ³agodzeniu skutków kryzysu gospodarczego na rynkach pracy Unii Europejskiej, [w:] K. Paj¹k, J. J. Tomidajewicz (red.), Kryzys ekonomiczny a przestrzenny i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej, Wyd.
Adam Marsza³ek, Toruñ 2011.
Misiak T., Tokarski T., Wzrost PKB a zmiany zatrudnienia i bezrobocia w krajach Unii Europejskiej, [w:] E. Kwiatkowski, L. Kucharski (red.), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 248, £ódŸ 2011.
Stan realizacji pakietu dzia³añ antykryzysowych, MPiPS, http://www.mpips.gov.pl/
pakiet-antykryzysowy/stan-realizacji-pakietu-dzialan-antykryzysowych/, [dostêp:
06.09.2011].
Strzelecki P., Wyszyñski R., Saczuk K., Zjawisko chomikowania pracy w polskich przedsiêbiorstwach po okresie transformacji, “Bank i Kredyt” 2009, nr 6.
Ustawa o ³agodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiêbiorców (Dz.U. Nr 125 poz. 1035).
Ustawa antykryzysowa utrudnia wsparcie? egospodarka.pl, 19.11.2009, http://www.firma.
egospodarka.pl/46881,Ustawa-antykryzysowa-utrudnia-wsparcie,2,11,1.html, [dostêp: 06.09.2011].
Labour market adjustments to the economic fluctuations in Poland in 2008–2010
The analysis indicates that the labour market adjustments to the economic slowdown in Po- land initially occurred as a decline in the number of overtime worked, followed by layoffs and cur- tailed growth in real wages. A relatively large reduction in the employment growth against the background of the EU may have been due, inter alia, to the use of a crisis period as a justification for restructuring employment and the excessively high prevalence of temporary contracts.
Short-time working arrangements and work-sharing, whose widespread existence protected a con- siderable number of jobs in EU, were not popular too. Consequently, working-time flexibility was not embraced on a large scale. Despite the economic slowdown, hourly labour productivity rose sharply. Employment and wages reacted with little time lag, which proves relatively high elasticity of employment and wages.
