Związek pomiędzy występowaniem depresji a obecnością powikłań w cukrzycy : przegląd prac badawczych

Związek pomiędzy występowaniem depresji a obecnością powikłań w cukrzycy: przegląd prac badawczych

The relationships betw een depression and com plications in diabetes mellitus

Marta M akara-Stu d ziń sk a^, Iwona Partyka

, Piotr Ziemecki

, Anna Ziemecka

Dorota Andrzejewska

S a m o d z ieln a Pracow nia Zdrowia Psychicznego U niw ersytetu Medycznego w Lublinie 2Klinika Psychiatrii U niw ersytetu M edycznego w Lublinie

3Prakatyka Lekarska Piotr Ziemecki

4K atedra i Zakład Radiologii i Medycyny N uklearnej, U niw ersytet Medyczny w Lublinie

Streszczenie

Istnieje zależność pomiędzy występowaniem depresji a powikłaniami w cukrzycy.

Celem pracy jest przegląd literatury fachowej dotyczącej zależności pomiędzy występowaniem depresji a obecnością powikłań w cukrzycy.

Przy pomocy bazy danych PubMed wybrano artykuły, które dotyczyły związku występowania depresji w cukrzycy typu 1 i 2 z obecnością powikłań u osób dorosłych, opublikowane między 2000 a 2012 rokiem w większości dostępne w języku angielskim.

Wszystkie wybrane artykuły potwierdzają istnienie zależności pomiędzy występowaniem zaburzeń depresyjnych a obecnością powikłań w cukrzycy, a wyniki te są w każdym przypadku istotne statystycznie.

Kierunki dalszych badań powinny dotyczyć poszukiwania mechanizmów powyższej korelacji, analizy chronologii występowania oraz związku zaburzeń depresyjnych z konkretnym powikłaniem. Poszukiwania można rozszerzyć o problemy emocjonalne inne niż zaburzenia nastroju.

Słowa kluczowe-, cukrzyca, powikłania cukrzycy, depresja.

Abstract

Comorbid depression is associated with complications in diabetes mellitus.

The aim of this study is to review the literature on the relationship between the occurrence of depression and the presence of complications in diabetes.PubMed database was searched for depression in diabetes mellitus type 1 and 2 with all kinds of complica­

tions in adults to identify relevant studies published between 2000 and 2012 mostly available in English.

There is a statistically significant association between depression and complications in diabetes mellitus.

Additional studies are needed to clarify the underlying mechanisms for this association, temporal relationships and to analyze the association between depression and particular type of complication. Further research to investigate emotional problems other than mood disorders is needed.

Keywords: diabetes mellitus, complications of diabetes mellitus, depression.

Wstęp

W iele badań od lat potw ierdza częste w spółwy- stęp ow anie cukrzycy i d epresji [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7].

D epresja w ystępuje u około 3 0 % p acjentów z cu­

krzycą typu 1 i 2 [8]. Udowodniono istotną statystycz­

nie zależność pom iędzy w ystępow aniem d epresji a hiperglikem ią w obu typach cukrzycy [9]. Praw dopo­

d obnie istn ieje dw ukierunkow y zw iązek między cu­

krzycą a depresją. Cukrzyca pow oduje w zrost ryzyka w ystąpienia zachow ań depresyjnych, a d ep resja może pow odow ać w zrost ryzyka w ystąpienia cukrzycy[10].

Tezę tą potw ierdzają badania przedkliniczne [11].

Badania dotyczące ku racji lekam i przeciw depre- syjnym i w ykazują zw iązek pom iędzy popraw ą sam opo­

czucia a popraw ą kontroli glikemii [12, 13]. Podobne

1 0 4 M. Makara-Studzińska, I. Partyka, P. Ziemecki, A. Ziemecka, D. Andrzejewska

wyniki uzyskano podczas terapii poznawczo- behaw ioralnej [14].

Przew lekła hiperglikem ia je s t dobrze poznanym czynnikiem w arunkującym rozw ój pow ikłań cukrzycy [15, 16].

Skoro istn ieje zależność między objaw am i d ep re­

syjnym i a hiperglikem ią oraz zw iązek między hipergli- kem ią a w ystąpieniem pow ikłań, można wyciągnąć w niosek, że obecn ość d ep resji je s t skorelow ana z ryzy­

kiem pojaw ienia się pow ikłań [17]. Skuteczne leczenie d ep resji u chorych na cukrzycę ze w sp ółistniejącą de­

p resją może zapobiec lub opóźnić w ystąpienie naczy­

niow ych pow ikłań tej choroby [18].

W iększość badań potw ierdza fakt dodatniej k o re­

lacji [19], jed n ak istnieją rów nież badania przeczące tej tezie, choć nie w sposób jednoznaczny i bezpośredni.

Jedna z prac przedstaw ia w niosek dotyczący braku zależności między objaw am i depresyjnym i a świeżo rozpoznaną nietoleran cją glukozy [20], inna dowodzi, że nie zachodzi zw iązek między zm ianam i w zakresie objaw ów depresyjnych a zm ianam i dotyczącym i p o­

ziomu hem oglobiny glikow anej ja k rów nież poziom em glukozy we krwi [21].

Celem pracy było dokonanie przeglądu doniesień badaw czych oceniających nasilenie d ep resji u osób chorych na cukrzycę, u których w ystąpiły powikłania.

M ateriał i m etody

Przy pom ocy bazy danych PubMed dokonano an a­

lizy literatu ry m edycznej pod kątem prac, które zaw ie­

rały słow a kluczow e d ia b e te s lub d ia b e te s m ellitus, c o m p lica tio n s o f d ia b e te s m ellitu s oraz d ep ression , opu­

blikow anych między 2 0 0 0 a 2 0 1 2 rokiem , dostępnych w języku angielskim . W ykluczono badania prow adzone na osobach niepełnoletnich oraz dotyczące cukrzycy ciężarnych. Ze względu na dużą ilość prac spełniających powyższe kryteria w ybrano te, które kom plem entarnie opisują problem atykę. Cztery badania jako pow ikłanie uw zględniły zgon pacjenta [22, 23, 24, 25 ]. W pięciu artykułach oprócz zaburzeń depresyjnych, badano pacjentów pod kątem zaburzeń lękow ych oraz jak ości życia [5, 24, 26, 27, 28].

Pozostała cześć artykułów dotyczy problem atyki zbliżonej, ale nie ściśle zw iązanej z tem atem : dwie p race rozpatrują ekonom iczny asp ekt zagadnienia [29, 3 0], trzy kolejne dotyczą pow iązania między pow ikła­

niam i w cukrzycy a rozw ojem dem encji [31, 32, 33], następne dwa natom iast kon centrują się na jak ości życia w ynikającej między innymi z zaburzeń d ep resy j­

nych [34, 35]. Jedną z uw zględnionych prac je s t prze­

gląd dotyczący oddziaływ ań psychologicznych i farm a­

kologicznych u p acjentów z cukrzycą i d ep resją [36].

Zdecydowano w łączyć te prace do niniejszego przeglądu ze względu na ich w artość uzupełniającą zagadnienie.

Wyniki

Po przeanalizow aniu w ybranych prac usystem aty­

zow ano najw ażniejsze dane, uw zględniając: autorów oraz ośrodek, w którym zostało przeprow adzone bad a­

nie, rok opublikowania, typ cukrzycy, ilość osób o b ję ­ tych badaniem , rodzaj m iejsca pozyskiw ania danych, sposób oceny zaburzeń em ocjonalnych, rodzaj pow i­

kłania, sposób oceny rozw oju pow ikłań oraz w nioski ogólne każdego z badań.

P race różniły się pod kątem doboru pacjentów , je ­ żeli chodzi o typ cukrzycy: niektóre dotyczą jedynie 1 [37, 38] lub 2 typu [5, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31], inne 1 i 2 [16, 17, 39, 4 0 , 16], a jeszcze inne nie p recy ­ zow ały typu cukrzycy [29, 30, 32, 34, 35, 4 1 , 4 2 , 43 ].

W różny sposób pozyskiw ano grupę do badania: byli to pacjenci opieki podstaw ow ej [6, 22, 23, 32, 41, 42 ], pacjenci Oddziału Intensyw nej opieki Kardiologicznej [27] pacjenci uczestniczący w program ach prozd ro­

w otnych [25, 30, 4 3 ], pacjenci poradni przyklinicznych [5, 31].

Ocena nasilenia zaburzeń depresyjnych rów nież nie była jed nolita: autorzy badań używali skali Beck'a [26, 27, 28, 37, 38], opierali diagnozę na specjalistycz­

nym badaniu psychiatrycznym korzystając z kryteriów ICD-9 [22, 33], DSM-III [39], DSM-IV [40] oraz opartego na DSM IV P atient Health Q uestionnaire-9 [5, 16, 23, 30, 32, 4 3 ], Zung's Self-Rating D epression Scale te st [40], skalę oceny d ep resji na podstaw ie Hopkins Sym ptom Checklist [41], Centre for Epidem iologic Studies De­

p ression Scale (CES-D) [31].

Pow ikłania cukrzycy można podzielić na dwie k a­

tegorie: m akroangiopatie [22, 24, 27, 37, 39, 4 2 , 43]

i m ikroangiopatie [22, 23, 24, 26, 28, 33, 34, 38, 4 0 , 42 ], lub ocen iać osobno każde z pow ikłań: choroba niedo­

krw ienna serca (ChNS) [39], ostry zesp ół w ieńcow y [27], miażdżyca [37] oraz nefropatia i niew ydolność n erek [23, 4 0 ], retinopatia [38, 4 0 ], polineuropatia [26, 28, 34, 38, 4 0 ]. Do kategorii pow ikłań w łączono także zgony z wyżej w ym ienionych przyczyn [22, 23, 24, 25].

O becność oraz stopień zaaw ansow ania pow ikłań o ce­

niano adekw atnie do danego zagadnienia zgodnie z wiedzą specjalistyczną.

Omówienie

Zaburzenia dep resyjne w sp ółistniejące z cukrzycą są skorelow ane z wyższym ryzykiem w ystąpienia m a­

kro - i m ikroangiopatii [22, 24], chociaż n iektóre źródła podają, że dotyczy to tylko m akroangiopatii [17].

D epresja sp ełn iająca kryteria epizodu ciężkiego (kryteria diagnostyczne według DSM-III) je s t niezależ­

nym czynnikiem ryzyka rozw oju choroby niedokrw ien­

nej serca (ChNS) u k obiet z cukrzycą, ale nie u m ęż­

czyzn; ochronny efekt płci żeńskiej w odniesieniu do zachorow ania na ChNS je s t zniesiony przez cukrzycę, a d ep resja w cukrzycy sprzyja rozw ojow i ChNS [39].

O becność epizodu ciężkiego d ep resji (kryteria diagnostyczne według DSM-IV) praw ie 3-krotn ie zw iększa ryzyko zgonu z powodu schyłkow ej niew y­

dolności n erek pochodzenia cukrzycow ego [23], w porów naniu do tych pacjentów , u których nie stw ier­

dzono d ep resji albo, u których stw ierdzono łagodne lub um iarkow ane nasilenie depresji. Zależność między obecn ością d ep resji a rozw ojem subklinicznej miażdży­

cy tętn ic szyjnych dotyczy mężczyzn z cukrzycą typu 1, ale nie k o biet [9]. W ykazano szybszą p rog resję retino- patii cukrzycow ej u chorujących na cukrzycę typu 1 oraz osiągających w ysokie w skaźniki d ep resji w skali B eck'a [38], udowodniono korelację między w ystępo­

w aniem neuropatii a obecnością objaw ów d ep resy j­

nych w cukrzycy [40], a także dowiedziono, że cukrzyca pow ikłana polineuropatią korelu je z gorszą kontrolą glikem ii oraz wyższym ryzykiem zaburzeń lękowych i nastroju [28].

P acjenci ze w sp ółistniejącą d ep resją m ają w ięcej czynników ryzyka zachorow ania na choroby układu sercow o-naczyniow ego, naw et jeśli w cześniej nie stw ierdzono obecności tego typu zaburzeń [43]. Znale­

ziono kilka czynników w pływ ających na w ystąpienie ciężkiego epizodu d ep resji w przebiegu cukrzycy: epi­

zod d ep resyjny w wywiadzie, stopień nasilenia o b ja­

w ów cukrzycy oraz przebyte zabiegi sercow o- naczyniow e [42].

P acjenci z pow ikłaniam i cukrzycy potw ierdzają pogorszenie jak ości życia spow odow ane między innymi objaw am i depresyjnym i: w ysokie wyniki w skali oceny d ep resji Beck'a były w prost proporcjonalne do n asile­

nia dolegliw ości związanych z polineuropatią [26].

W innym z badań autorzy pod kreślają pogorszenie jak ości życia u pacjentów z naw racającym lub niegoją- cym się ow rzodzeniem stopy, ale należy zw rócić uwagę, że nasilenie zaburzeń em ocjonalnych nie nastąpiło w przypadku am putacji z tego powodu [34]. Kom ple­

m entarny do tego zagadnienia je s t w niosek z badania dotyczącego zm iany jak ości życia u dwóch grup p acjen ­ tów : z ow rzodzeniem stopy oraz po am putacji. Jakość życia, w ynikająca między innymi z nasilenia objaw ów depresyjnych, nie różniła się pom iędzy jed ną a drugą grupą, natom iast podkreśla się w artość oceny psycho­

logicznej oraz w sparcia jako istotnych czynników za­

rów no przed, ja k i po am putacji [35].

U około połow y pacjentów chorujących na cukrzy­

cę hospitalizow anych z powodu ostrego zespołu w ień­

cow ego potw ierdzono jed noczesne w ystępow anie objaw ów depresyjnych i lękowych, a także udow odnio­

no p rzetrw anie tych objaw ów na praw ie tym samym poziom ie do 6-ciu m iesięcy po w ypisie z Oddziału In­

tensyw nej Opieki Kardiologicznej [27].

Koszty opieki m edycznej są znacząco wyższe u chorych na cukrzycę z neuropatią i tow arzyszącym lękiem i d ep resją w porów naniu do chorych z neu ropa­

tią, ale bez em ocjonalnych powikłań. W ynika to n a j­

praw dopodobniej z faktu, że chorzy z neuropatią oraz zaburzeniam i em ocjonalnym i m ieli wyższe praw dopo­

dobieństw o rozw oju dodatkowych, zw iązanych z cu­

krzycą, pow ikłań takich jak: choroby układu krążenia, choroby naczyń mózgowych i obwodowych, nefropatia, otyłość oraz epizody hipoglikem ii niż p acjenci bez obciążeń em ocjonalnych [29]. Oszacowano, że obecn ość d ep resji u chorujących na cukrzycę podnosi koszty leczenia o 5 0 -7 5 % [30].

Przy dwóch lub w iększej liczbie pow ikłań cukrzy­

cy oraz w sp ółistniejącej d ep resji opieka bazująca na w spółp racy wielu specjalistów je s t skuteczniejsza w redukcji objaw ów d ep resji niż podstaw ow a opieka m edyczna [41].

Istnieje k orelacja pom iędzy d ep resją w cukrzycy a zaburzeniam i funkcji poznaw czych [31], a epizod ciężki d ep resji tow arzyszący cukrzycy zwiększa ryzyko rozw oju otępienia (kryteria diagnostyczne wg ICD 9 )[3 2 , 33].

Ryzyko zgonu w przypadku w spółistniejącego z cukrzycą epizodu d ep resji łagodnej zwiększa się p ra­

w ie 2-krotnie, a w przypadku epizodu ciężkiego zw ięk­

sza się ponad 2-krotn ie [25]. Jednak inne badanie dono­

si, że d ep resja nie je s t niezależnym pred ykatorem zgo­

nów w ynikających z pow ikłań [24].

Wnioski

Po przeanalizow aniu w yników przeprow adzonych badań d ostrzec można liczne zależności między n asile­

niem d ep resji a w ystępow aniem pow ikłań. Zależności te w ystępują mimo zastosow ania przez badaczy róż­

nych kryteriów do oceny nasilenia d ep resji (najczęściej stosow ano kryteria oparte na DSM IV).

Zwraca uw agę różnorodność kierunków badań dotyczących tego tem atu, zatem je s t to problem ważny, m ający charak ter m ultidyscyplinarny, obejm ujący dziedziny nauk takich jak: diabetologia, medycyna chorób w ew nętrznych, psychiatria, psychologia, eko­

nom ia, socjologia.

1 0 6 M. Makara-Studzińska, I. Partyka, P. Ziemecki, A. Ziemecka, D. Andrzejewska

Jednocześnie pewnym utrudnieniem w p rzep ro­

wadzeniu badań je s t fakt, że dośw iadczenia pacjentów

w zakresie poszczególnych rodzajów pow ikłań są róż- 2.

ne. Nawet w zakresie tego sam ego powikłania, lecz 0 różnym nasileniu, należy się spodziew ać innych prze-

ż y ć z e s tr o n y pacjentów . 3.

Kw estią w ym agającą przem yślenia je s t decyzja dotycząca prow adzenia badań w śród p acjentów cie r­

piących na konkretny typ cukrzycy, gdyż ja k wiadomo, cukrzyca typu 1 i 2 je s t etiologicznie różnymi je d n o st­

kam i chorobow ym i z różnym w iekiem początku zacho­

row ania, odm iennym przebiegiem czy leczeniem [17, 4.

33].

K olejnym zagadnieniem w ym agającym dokładnej analizy je s t kw estia zaburzeń em ocjonalnych tow arzy­

szącym cukrzycy z pow ikłaniam i. Oprócz zaburzeń

depresyjnych w ystępują: objaw y lękow e, zaburzenia 5.

funkcji poznaw czych i inne. N iektóre badania kon cen­

tru ją się na jak ości życia, która je s t wypadkową wyżej

w ym ienionych problem ów em ocjonalnych. Odseparo- 6.

w anie tych objaw ów bywa trudne, a z kolei porów ny­

w anie ich sum arycznie nie je s t m ożliwe ze względu na b rak jed nolitego narzędzia do tego typu analizy. To także je s t elem entem utrudniającym porów nyw anie w yników poszczególnych prac i sugeruje potrzebę

unifikacji system u oceny danego zaburzenia em ocjo- 7.

nalnego.

Dotychczas nie udało się znaleźć m echanizm ów 8.

odpow iedzialnych za w spółw ystępow anie d epresji 1 pow ikłań w cukrzycy. Praw dopodobnie korelacja ta

je s t wypadkową czynników biologicznych, psycholo- 9.

gicznych i społecznych, jed nak je s t to istotny kierunek przyszłych badań. Być może wskazów ką je s t poszuki­

w anie w spólnej podstaw y biologicznej dla d ep resji oraz

p o w ik łań w c u k rzy cy [17]. 10.

W ażne jest, zw łaszcza w śród lekarzy opieki pod­

staw ow ej, uśw iadom ienie potrzeby dokonywania oceny stanu em ocjonalnego u pacjentów z cukrzycą oraz

interw encji w przypadku w ystępow ania tego typu 11.

problem ów [36].

Związek chronologiczny rów nież wymaga w y ja­

śnienia: czy to objaw y d epresyjne nasilają ryzyko w y­

stąpienia pow ikłań, czy też w ystępow anie pow ikłań 12.

przyczynia sie do rozw oju depresji. W ydaje się, że oby­

dwa stw ierdzenia są praw dziwe, jed nak w ym agają d okładniejszej analizy, szczególnie pod kątem m echani­

zm ów [17].

Piśmiennictwo

1. Thomas J., Jones G., Scarinci I., Brantley P. A descriptive

and comparative study of depressive and anxiety dis- 14.

orders in low income adults with type 2 diabetes and

other chronic ilnesses. Diabetes Care 2003; 26(8):2311- 7.

Peyrot M., Rubin R.R. Levels and risks of depression and anxiety symptomatology among diabetic adults. Di­

abetes Care 2000; 23(9):1443-4.

Kokoszka A., Pouwer F., Jodko A., Radzio R., Mućko P., Bieńkowska J. Serious diabetes-specific emotional prob­

lems in patients with type 2 diabetes who have different levels of comorbid depression: a Polish study from the European Depression in Diabetes (EDID) Research Con­

sortium. Eur Psychiatry 2009 24(7):425-30.

Pibernik-Okanovic M., Peros K., Szabo S., Begic D., Metel- ko Z. Depression in Croatian Type 2 diabetic patients:

Prevalence and risk factors. A Croatian Survey from the European Depression in Diabetes (EDID) Research Con­

sortium. Diabet Med 2005; 22(7):942-5.

Balhara Y.P.S., Sagar R. Correlates of anxiety and depres­

sion among patients with type 2 diabetes mellitus. In­

dian J Endocr Metab 2011; 15:S50-4.

Paddison C.A.M., Eborall H.C., French D.P., Kinmonth A.L., Prevost A.T., Griffin S.J., Sutton S. Predictors of anxiety and depression among people attending diabetes screening: A prospective cohort study embedded in the ADDITION (Cambridge) randomized control trial. Br J Health Psychol 2011; 16:213-226]

Katon W., Maj M., Sartorius N. Depression and Diabetes.

West Susex: Wiley-Blackwell, 2010

Anderson R.J., Lustman P.J., Clouse R.E., de Groot M, Freedland K.E. Prevalence of depression in adults with diabetes: a systematic review. Diabetes 2000; 49:64.

Lustman P.J., Anderson R.J., Freedland K.E., de Groot M, Carney R.M. Depression and poor glycemic control: a meta-analytic review of the literarure. Diabetes Care 2000; 23:434-42.

Edge L.E., Zheng D., Simpson K., Comorbid depression is associated with increased health care use and expendi­

tures in individuals with diabetes. Diabetes care 2002;25:464-70

Ho N, Balu D.T., Hilario M.R.F., Blendy J.A., Lucki I., De­

pressive phenotypes evoked by experimental diabetes are reversed by insulin, Physiology & Behavior. 2012;

105(3)702-708

Abrahamian H., Hofmann P., Prager R., Toplak H. Di­

abetes mellitus and co-morbid depression: treatment with milnacipran results in significant improvement of both diseases (results from the Austrian MDDM study group). Neuropsychiatr Dis Treat 2009; 5:261-6.

Lustman P.J., Freedland K.E., Griffith L.S., Clouse R.E.

Fluoxetine for depression in diabetes: a randomized double-blind placebo-controlled trial. Diabetes Care 2000; 23(5):618-23.

Lustman PJ, Griffith LS, Freedland KE, Kissel SS, Clouse RE. Cognitive behavior therapy for depression in type 2

diabetes mellitus. A randomized, controlled trial. Ann In­

tern Med 1998; 129(8):613-21.

15. DCCT. The Diabetes Control and Complications Trial Research Group. The effect of intensive treatment of di­

abetes on the development and progression of long­

term complications in insulin-dependent diabetes melli­

tus. N Engl J Med 1993; 329:977-85.

16. Bot M., Pouwer F., de Jonge P.,Tack C.J., Geelhoed- Duijvestijn L.M., Snoek F.J.; Differential associations be­

tween depressive symptoms and glycaemic control in outpatients with diabetes, Diabet. Med.2012]

17. de Groot M., Anderson R., Freedland K., Clouse R., Lust­

man P. Association of depression and diabetes complica­

tions: a meta-analysis. Psychosom Med 2001; 63(4):619- 30.

18. Kokoszka A., Santorski J. Psychodiabetologia dla lekarzy:

postępowanie psychoterapeutyczne w cukrzycy. War­

szawa: Marketing and Media; 2003.

19. Lloyd C.E., Roy T., Nouwen A., Chauhan A.M.; Epidemiol­

ogy of depression in diabetes: International and cross- cultural issues; Journal of Affective Disorders 2012:

142(1) 22-29

20. Rhee M.K., Musselman D., Ziemer D.C., Vaccarino V., Kolm P.. Unrecognized glucose intolerance is not asso­

ciated with depression. Screening for Impaired Glucose Tolerance study 3 (SIGT 3). Diabet Med 2008;

25(11):1361-5.

21. Georgiades A., Zucker N., Friedman K.E., Mosunic C.J., Applegate K., Lane J.D. Changes in depressive symptoms and glycemic control in diabetes mellitus. Psychosom Med 2007; 69(3):235-41.

22.Lin E.H., Rutter C.M., Katon W., Heckbert S.R., Ciechanowski P., Oliver M.M. Depression and advanced complications of diabetes: a prospective cohort study. Diabetes Care 2010; 33(2):264-9.

23. Young B.A.,Von Korff M., Heckbert S.R., Ludman E.J., Rutter C., Lin E.H. Association of major depression and mortality in Stage 5 diabetic chronic kidney disease. Gen Hosp Psychiatry. 2010; 32(2):119-24.

24. Bruce D.G., Davis W.A., Starkstein S.E., Davis T.M. A prospective study of depression and mortality in pa­

tients with type 2 diabetes: the Fremantle Diabetes Study. Diabetologia 2005; 48(12):2532-9.

25. Katon W.J., Rutter C., Simon G., Lin E.H., Ludman E., Ciechanowski P. The association of comorbid depression with mortality in patients with type 2 diabetes. Diabetes Care 2005; 28(11):2668-72.

26. Moreira R.O., Amancio A.P., Brum H.R., Vasconcelos D.L., Nascimento GF. Depressive symptoms and quality of life in type 2 diabetic patients with diabetic distal polyneu­

ropathy. Arq Bras Endocrinol Metabol 2009; 53(9):

1103-11.

27.Chazova T.E., Voznesenskaia T.G., Golitsyna TIu. Anxiety- depressive disorders in patients with type 2 diabetes mellitus complicated with acute coronary syndrome.

Kardiologiia 2007; 47(6):10-4.

28. Moreira R.O, Papelbaum M., Fontenelle L.F., Appolinario J.C., Ellinger V.C., Coutinho W.F. Comorbidity of psychia­

tric disorders and symmetric distal polyneuropathy among type II diabetic outpatients. Braz J Med Biol Res 2007; 40(2):269-75.

29. Boulanger L., Zhao Y., Bao Y., Russell M.W. A retrospec­

tive study on the impact of comorbid depression or an­

xiety on healthcare resource use and costs among di­

abetic neuropathy patients. BMC Health Serv Res 2009;

9:111.

30. Simon G.E., Katon W.J., Lin E.H., Ludman E., VonKorff M., Ciechanowski P. Diabetes complications and depression as predictors of health service costs. Gen Hosp Psychia­

try 2005; 27(5):344-51.

31. Iype T., Shaji S.K., Balakrishnan A., Charles D., Varghese A.A., Antony T.P. Cognition in type 2 diabetes: Associa­

tion with vascular risk factors, complications of diabetes and depression. Ann Indian Acad Neurol 2009; 12(1):

25-7.

32. Katon W.J., Lin E.H., Williams L.H., Ciechanowski P., Heckbert S.R., Ludman E. Comorbid depression is asso­

ciated with an increased risk of dementia diagnosis in patients with diabetes: a prospective cohort study. J Gen Intern Med 2010. 25(5):423-9.

33. Katon W., Courtney R. Lyles, Parker M.M., MS.; Andrew J.

Karter, Elbert S. Huang, Rachel A. Whitmer Association of Depression With Increased Risk of Dementia in Pa­

tients With Type 2 DiabetesThe Diabetes and Aging Study, Arch Gen Psychiatry. 2012; 69(4):410-417 34. Winkley K, Stahl D, Chalder T, Edmonds ME, Ismail K.

Quality of life in people with their first diabetic foot ulc­

er: a prospective cohort study. J Am Podiatr Med Assoc 2009; 99(5):406-14.

35. Boutoille D., Feraille A., Maulaz D., Krempf M. Quality of life with diabetes-associated foot complications: com­

parison between lower-limb amputation and chronic foot ulceration. FootAnkle Int2008; 29(11):1074-8.

36. Baumeister H., Hutter N., Bengel J. Psychological and pharmacological interventions for depression in pa­

tients with diabetes mellitus and depression. Cochrane Database of Systematic Reviews 2012,

37. Spitzer C., Völzke H., Barnow S., Krohn U., Wallaschofski H., Lüdemann J. Association between depression and subclinical carotid atherosclerosis in patients with type 1 diabetes. Diabet Med 2008; 25(3):349-54.

38. Roy M.S., Roy A., Affouf M. Depression is a risk factor for poor glycemic control and retinopathy in African- Americans with type 1 diabetes. Psychosom Med 2007;

69(6):537-42.

1 0 8 M. Makara-Studzińska, I. Partyka, P. Ziemecki, A. Ziemecka, D. Andrzejewska

39. Clouse RE, Lustman PJ, Freedland KE, Griffith LS, McGill JB, Carney RM. Depression and coronary heart disease in women with diabetes. Psychosom Med 2003; 65(3):376- 83.

40. Yoshida S., Hirai M., Suzuki S., Awata S., Oka Y. Neuropa­

thy is associated with depression independently of health-related quality of life in Japanese patients with diabetes. Psychiatry Clin Neurosci 2008; 63(1):65-72.

41. Kinder L.S., Katon W.J., Ludman E., Russo J., Simon G., Lin E.H. Improving depression care in patientes with di­

abetes and multiple complications. J Gen Intern Med 2006; 21(10):1036-41.

42. Katon W.J., Russo J., Lin E.H., Heckbert S.R., Ciechanows­

ki P., Ludman E.J. Depression and diabetes: factors asso­

ciated with major depression at five-year follow-up.

Psychosomatics 2009; 50(6):570-9.

43. Hermanns N., Kulzer B., Krichbaum M., Kubiak T., Haak T. Affective and anxiety disorder in a German sample of

diabetic patients. Prevalence, co-morbidity and risk fac­

tors. Diabet Med 2005; 22(3):293-300.

44. Bhowmik B., Binte Munir .S, Hossain A.I., Siddiquee T, Diep L.M., Mahmood S., Mahtab H., Khan A.K., Hussain A.

Prevalence of Type 2 Diabetes and Impaired Glucose Regulation with Associated Cardiometabolic Risk Fac­

tors and Depression in an Urbanizing Rural Community in Bangladesh: A Population-Based Cross-Sectional Study. Diabetes Metab J. 2012 Dec; 36(6):422-432.

Adres do korespondencji:

Dr hab. n. med. Marta Makara-Studzińska Samodzielna Pracownia Zdrowia Psychicznego Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Ul. Chodźki 15, 20-093 Lublin mmakara@go2.p