Wrocław 2011
J
aCekr
zeszotnik, J
ulias
uCharWrocław
Władysław Nehring a germanistyka wrocławska
Słowa klucze: Nehring, germanistyka, uniwersytet, Breslau, slawistyka
Spojrzenie na prapoczątki kształtowania się dyscyplin i instytucjonalne zarówno filologii germańskiej, jak i filologii słowiańskiej na wrocławskim Uniwersytecie im. Fryderyka Wilhelma daje asumpt do pewnych paralelizacji:
w obu przypadkach bowiem zaistniał konflikt paradygmatów: w przypadku germanistyki przede wszystkim badawczy, a słowianistyki — polityczny.
I
„Ojciec” wrocławskiej germanistyki, a jednocześnie jeden z „ojców zało- życieli” filologii niemieckiej i „uznany za pierwszego profesora germanistyki w ogóle w całych Niemczech”1 — prawnik Friedrich Heinrich von der Hagen (1790–1856)2 — znalazł się, będąc pod wpływem przekonań Friedricha Schle- gla (1772–1829)3, już na początku „drogi zawodowej” w opozycji do autorytetów filologicznych swego czasu: Georga Friedricha Beneckego (1762–1844)4, Karla
1 M. Pater, Historia Uniwersytetu Wrocławskiego do roku 1918, Wrocław 1997, s. 158.
2 Por. E. Grunewald, Friedrich Heinrich von der Hagen: 1780–1856: ein Beitrag zur Früh- geschichte der Germanistik, „Studia Linguistica Germanica” 23, red. S. Sonderegger, O. Reich- mann, Berlin 1988; Friedrich Heinrich von der Hagen, red. F.P. Miller, A.F. Vandome, J. McBrew- ster, Beau Bassin 2010.
3 Por. E. Behler, Friedrich Schlegel in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Reinbek bei Hamburg 1966; H. Zimmermann, Friedrich Schlegel oder Die Sehnsucht nach Deutschland, Pa- derborn 2004; J. Zovko, Friedrich Schlegel als Philosoph, Paderborn 2010.
4 Por. B. Wägenbaur, Ein vergessener Gründervater. Georg Friedrich Benecke und die An- fänge der Germanistik, „Euphorion” 94, 2000, s. 335–356.
Lachmanna (1793–1851)5 i Jacoba Grimma (1785–1863)6, których wykształcenie oraz przejęte z filologii klasycznej metody i intelektualne instrumentarium ba- dawcze skutkowały akrybicznymi, mozolnymi wręcz analizami poszczególnych tekstów źródłowych z zakresu staroniemieckiej i środkowo-górnoniemieckiej mowy i literatury jako samodzielnych bytów formalno-treściowych. Von der Ha- gen reprezentował bowiem pogląd najpełniej skrystalizowany w refleksji badaw- czej jego ucznia Karla Rosenkranza (1805–1879)7, który to — filozof i germanista
— nie badał tekstów z przeszłości w oderwaniu od duchowych realiów epoki ich powstania, lecz kontekstualizował je zgodnie z tezą Schlegla interpretującą lite- raturę jako „wewnętrzną historiografię”, stając tym samym na stanowisku swois- tego „heglizmu stosowanego”8.
Odejście von der Hagena od immanentnej eksplikacji źródła na korzyść ro- zumienia go jako odzwierciedlenia istoty i „fizjonomii” czasów, w których pier- wotnie ujrzało światło dzienne, harmonizowało doskonale z kompensacyjnym traktowaniem piśmiennych świadectw minionej wielkości jako przeciwwagi dla doznawanych przez Niemcy upokorzeń epoki napoleońskiej9. Po dekadzie spę- dzonej we Wrocławiu (1811–1821) von der Hagen powrócił do Berlina. Próby za- trudnienia jako następców na stanowisku wykładowcy jego adwersarzy Jacoba Grimma z Kassel i Karla Lachmanna z Królewca zakończyły się fiaskiem. W zaist- niałej sytuacji obowiązek opieki nad wrocławską filologią niemiecką spadł na kolegę von der Hagena, prawnika i archeologa Johanna Gustava Gottlieba Büs- chinga (1783–1829)10.
Braki kadrowe w zakresie filologii germańskiej nadrabiano w pierwszych la- tach jej istnienia na Uniwersytecie Wrocławskim, który wraz z uczelniami w Ber- linie i Bonn położył podwaliny pod tę nową dyscyplinę, posiłkując się uczonymi
5 Por. W. Scherer, Lachmann, Karl, „Allgemeine Deutsche Biographie” 17, 1883, http://www.
deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd118568558.html, s. 471–481 (dostęp: 19 października 2010); J. Kühnel, Lachmann, Karl, „Neue Deutche Biographie” 13, 1982, http://www.deutsche-bio- graphie.de/artikelNDB_pnd118568558.htm, s. 371–374 (dostęp: 19 października 2010); H. Spaar- nay, Karl Lachmann als Germanist, Bern 1948.
6 Por. Die Grimms, die Germanistik und die Gegenwart, red. V. Mertens, Wien 1988;
L. Bluhm, Die Brüder Grimm und der Beginn der deutschen Philologie. Eine Studie zur Kommu- nikation und Wissenschaftsbildung im frühen 19. Jahrhundert, Hildesheim 1997.
7 Por. R. Jonas, Karl Rosenkranz, Leipzig 1906; E. Japtok, Karl Rosenkranz als Literatur- kritiker: eine Studie über Heglianismus und Dichtung, Freiburg i.B. 1964; W. Röcke, Karl Rosen- kranz (1805–1879), [w:] Wissenschaftsgeschichte der Germanistik in Porträts, red. Ch. König, H.-H. Müller, W. Röcke, Berlin 2000, s. 33–40.
8 Por. R. Rosenberg, Die deutschen Germanisten. Ein Versuch über den Habitus, Bielefeld 2009, s. 12–21.
9 Por. M. Hałub, Anfänge der Breslauer Germanistik, [w:] Germanistik 2000. Wrocław- -Breslau, red. N. Honsza, Wrocław 2001, s. 12–13.
10 Por. M. Hałub, Johann Gustav Gottlieb Büsching: 1783–1829: ein Beitrag zur Begrün- dung der schlesischen Kulturgeschichte, Wrocław 1997.
z innych dziedzin: historii (Ludwig Wachler11), filozofii (Hermann Friedrich Wil- helm Hinrichs12), romanistyki/anglistyki (Karl Ludwig Kannegiesser13), filologii klasycznej (Franz Passow14) czy prawa (Ernst Theodor Gaupp15). Ich oferta obej- mowała wykłady i ćwiczenia przede wszystkim z historii zabytków literatury i języka niemieckiego, prawie nigdy nie dotykając współczesności (do wyjątków należeli katolicki filozof Joseph Johannes Rohowsky16 wykładający między in- nymi o Schillerze czy wspomniani Wachler [o Lessingu] i Hinrichs [o Goethem]).
Kłopoty z obsadzeniem profesury po śmierci Büschinga w 1829 roku sprowadzi- ły na filologię niemiecką po raz kolejny realną groźbę jej likwidacji. Wybór prus- kiego ministerstwa padł na kuratora wrocławskiej Biblioteki Uniwersyteckiej, Augusta Heinricha Hoffmanna von Fallerslebena (1798–1874)17, którego kan- dydatura wzbudziła protest Wydziału Filozoficznego, ponieważ Hoffmann von Fallersleben nie legitymował się ani odpowiednimi kwalifikacjami naukowymi (brak stopni i tytułów), ani zawodowymi (brak praktyki wykładowcy). Znajomo- ści Hoffmanna von Fallerslebena w kręgach rządowych okazały się jednak na tyle ważkim argumentem, że zniwelowały w końcu kontestacyjną postawę profesury Wydziału i w 1830 roku świeżo upieczony akademik wygłosił wykład inaugura- cyjny. Uczelniana kariera byłego bibliotekarza dobiegła kresu jednak dosyć szyb-
11Por. M. Wachler, Ludwig Wachler, [w:] Lebensbilder aus Kurhessen und Waldeck, red.
I. Schnack, t. 4, Marburg 1950; E. Weber, Ludwig Wachler, [w:] Literaturlexikon. Autoren und Werke deutscher Sprache, red. W. Killy, t. 12, Gütersloh-München 1988, s. 75.
12 Por. C. von Prantl, Hinrichs, Hermann Friedrich Wilhelm, „Allgemeine Deutsche Bio- graphie” 12, 1880, s. 462–463 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_012-462-01.
html, dostęp: 19 października 2010); J. Gebhardt, Hinrichs, Hermann Friedrich Wilhelm, „Neue Deutsche Biographie” 9, 1972, s. 187–188 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_
pnd100790429.htm, dostęp: 19 października 2010).
13 Por. H. Palm, Kannegießer, Karl Friedrich Ludwig, „Allgemeine Deutsche Biographie” 15, 1882, s. 78–79 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd116044640.html, do- stęp: 19 października 2010); W.Th. Elwert, Kannegiesser, Karl Friedrich Ludwig, „Neue Deut- sche Bio graphie” 11, 1977, s. 107 n. (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_
pnd116044640.html, dostęp: 19 października 2010); A. Hölter, Karl Friedrich Ludwig Kannegiesser, [w:] Literaturlexikon. Autoren und Werke deutscher Sprache, red. W. Killy, t. 6, Gütersloh-Mün- chen 1988, s. 222–223.
14 Por. Franz Passow’s Leben und Briefe, wstęp L. Wachler, red. A. Wachler, Breslau 1839.
15 Por. H. Thieme, Ernst Theodor Gaupp: schlesischer Freiheitskämpfer, Savigny-Schüler, Germanist (1796–1859), [w:] Festschrift für Hermann Baltl zum 60. Geburtstag dargebracht von Fachkollegen und Freunden, red. K. Ebert, Innsbruck 1978, s. 481–494.
16 Por. G. Münch, Das Wiedersehen mit Breslau im Herbst 1809, „Aurora” 23, 1963, s. 11–35.
17Por. I. Heinrich-Jost, August Heinrich Hoffmann von Fallerleben, Berlin 1982; R. Pozorny, Hoffmann von Fallersleben: Ein Lebens- und Zeitbild, Berg 1982; J. Borchert, Hoffmann von Fal- lersleben: Ein deutsches Dichterschicksal, Berlin 1991; August Heinrich Hoffmann von Fallersle- ben 1798–1998: Festschrift zum 200. Geburtstag, „Braunschweiger Beiträge zur deutschen Sprache und Literatur”, red. H.-J. Behr, Bielefeld 1999; Hoffmann von Fallersleben: Internationales Sym- posion Wroclaw/Breslau 2003, red. M. Hałub, K. Schuster, Bielefeld 2005; M. Hałub, Im schlesi- schen Mikrokosmos. August Heinrich Hoffmann von Fallersleben. Eine kulturgeschichtliche Stu- die, Wrocław 2005; B.T. von Zur Mühlen, Hoffmann von Fallersleben: Biographie, Göttingen 2010.
ko, mianowicie już w 1842 roku, kiedy to rzekome antypaństwowe treści zawarte w drugim wydaniu jego Pieśni niepolitycznych zwróciły uwagę władz pruskich.
W wyniku ich działań Hoffmann von Fallersleben został początkowo zawieszo- ny, a następnie zwolniony z obowiązków profesorskich, do których nigdy więcej nie miał już powrócić.
Zmierzch „germanistycznego panowania” Hoffmanna von Fallerslebena na Wy- dziale Filozoficznym na początku lat czterdzistych XIX wieku przypadł na czas batalii o utworzenie w jego strukturach Katedry Słowiańskiej (Katedry Języków i Literatur Słowiańskich), której najznamienitszym zwierzchnikiem miał zostać Władysław Nehring (1830–1909).
II
Dekret królewski z dnia 15 stycznia 1841 roku nakazywał powołanie do ży- cia na uniwersytetach w Berlinie i Wrocławiu katedr języków i literatur słowiań- skich. Na dolnośląskiej Alma Mater miała ona „umożliwić młodzieży polskiego pochodzenia […] doskonalenie się w jej języku ojczystym”18. Wraz z ukonstytuo- waniem się katedry powinno zostać uruchomione także seminarium języków i li- teratur słowiańskich.
O ile kwestia obsadzenia profesury w nowo powstającej katedrze nie wzbu- dziła w gremium Wydziału Filozoficznego większego dysonansu decyzyjne- go i szybko osiągnięto konsensus, zgodnie z jasno wyrażonymi oczekiwania- mi ministerstwa i kuratorium Uniwersytetu, w sprawie kandydatury Františka Ladislava Čelakovskiego (1799–1852)19, o tyle sprawa utworzenia seminarium słowiańskiego podzieliła grono profesorskie reprezentujące kierunki filozoficz- no-historyczne. Większość z nich poparła (bądź też przyjęła do wiadomości) stanowisko dziekana Wydziału, profesora ekonomii Friedricha Benedicta Webe- ra (1774–1848)20, który zdecydowanie sprzeciwiał się sugestiom o konieczności stworzenia slawistycznego studium językowego. Votum separatum zgłosiło jedy- nie trzech profesorów — wśród nich przedstawiciel filologii germańskiej Hoff- mann von Fallersleben, który uważał taki krok za niezbędny w obliczu potrzeb, które sygnalizowało choćby istnienie Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego czy organizacyjne ambicje Serbów łużyckich. W trakcie dalszych dyskusji na ten te- mat i wobec konieczności sprecyzowania stanowiska w odpowiedzi na ponagla- jące zapytania kuratora Uniwersytetu profesorowie w swej większości poparli
18 Cyt. za: M. Pater, Środowisko naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego wobec Katedry Języków i Literatur Słowiańskich w latach 1841–1892, „Studia i Materiały z Dziejów Uniwersyte- tu Wrocławskiego” 3, red. T. Kulak, W. Wrzesiński, Wrocław 1994, s. 24.
19 Por. A. Závodský, František Ladislav Čelakovský, Praha 1982.
20 Por. W. Löbe, Weber, Friedrich Benedict, „Allgemeine Deutsche Biographie” 41, 1896, s. 295–296 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd115667199.html, dostęp:
19 października 2010).
koncepcję przesunięcia w czasie decyzji o powołaniu do życia seminarium sło- wiańskiego do chwili skonsultowania jego kształtu z Čelakovskim. Za sprawą bo- tanika i filozofa Neesa von Esenbecka (1776–1858)21 w debacie pojawił się nowy argument: podkreślił on, że pośpiech w tworzeniu seminarium slawistycznego wydaje się nie na miejscu w obliczu braku takiegoż pośpiechu w organizowa- niu seminariów języków germańskich. Hoffmann von Fallersleben poparł von Esenbecka i zbliżył się tym samym, jakkolwiek nie w sposób zdecydowany, do stanowiska zajmowanego przez większość profesury na Wydziale, która odnosiła się do idei powstania seminarium slawistycznego z dużą rezerwą.
Odejście Čelakovskiego na uniwersytet praski w 1849 roku sprawiło, że prob- lem kształtu i sposobu funkcjonowania katedry w ramach Wydziału Filozoficz- nego znowu zajął poczesne miejsce. Zmieniona sytuacja polityczna po wydarze- niach Wiosny Ludów w 1848 roku, objawiająca się między innymi radykalizacją nastrojów nacjonalistycznych, zwłaszcza we wschodnich prowincjach Prus, nie sprzyjała zamysłom rozwinięcia działalności katedry. Wręcz przeciwnie, dzie- kan Wydziału, filozof ewangelicki Christlieb Julius Braniß (1792–1873)22, zaczął forsować jej całkowitą likwidację i sprowadzenie nauczania do poziomu zwykłe- go lektoratu. Uzyskane w ten sposób środki planował przeznaczyć na podwyż- ki pensji innych, zasłużonych profesorów na Wydziale. Dokładnie dwadzieścia lat wcześniej podobne kłopoty przeżywała, po śmierci Büschinga, wrocławska germanistyka. Ratunkiem dla niej okazał się wówczas ministerialny upór zakoń- czony powołaniem Hoffmanna von Fallerslebena. Nie wydaje się jednak, aby ta lekcja jakoś szczególnie zapadła w pamięć wrocławskim germanistom, nic nie wiadomo bowiem o ewentualnym oprotestowaniu przez Karla Augusta Timothe- usa Kahlerta (1807–1864)23 czy Gottschalka Eduarda Guhrauera (1809–1854)24 kasacyjnych dążeń Branißa. Paradoksalnie i tym razem interwencja ministerial- na zapobiegła rozwiązaniu i posłaniu w niebyt jednej z jednostek Wydziału Filo- zoficznego. Berlin stanowczo sprzeciwił się zamysłom Branißa, obawiając się, że skrajnie antypolskie posunięcia, których zagorzałymi zwolennikami były władze prowincji śląskiej oraz większość tutejszych prominentnych przedstawicieli życia społeczno-politycznego i kulturalnego, niepotrzebnie ponownie podgrzeją nie-
21 Por. J. Bohley, Christian Gottfried Nees von Esenbeck, Stuttgart-Berlin 2003; Christian Gottfried Nees von Esenbeck. Politik und Naturwissenschaften in der ersten Hälfte des 19. Jahr- hunderts, red. D. von Engelhardt, A. Kleinert, J. Bohley, Stuttgart 2004.
22 Por. G. Scholz, Christlieb Julius Braniss (1792–1873): Versuch einer Monographie zum Spätidealismus, Münster 1970; idem, „Historismus” als spekulative Geschichtsphilosophie — Christlieb Julius Braniß 1792–1873, Frankfurt/M. 1973.
23 Por. H. Palm, Kahlert, Karl August Timotheus, „Allgemeine Deutsche Biographie” 15, 1882, s. 3–5 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd10016806X.html, dostęp:
19 października 2010); W. Jung, (Karl) August (Timotheus) Kahlert, [w:] Literaturlexikon, t. 6, s. 188.
24 Por. H. Hettner, Guhrauer, Gottschalk Eduard, „Allgemeine Deutsche Biographie” 10, 1879, s. 99–102 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_010-099-02.html, dostęp:
19 października 2010).
ostygłą jeszcze po rewolucyjnym pożarze 1848 roku atmosferę waśni narodowych.
W optyce Berlina Uniwersytet Wrocławski miał pełnić rolę pomostu w kontak- tach między Niemcami a Polakami i sprzyjać lepszemu wzajemnemu poznaniu i zacieśnieniu więzów przyjaźni. Zupełnie inaczej swoją funkcję widzieli profe- sorowie dolnośląskiej Alma Mater, dla których uczelnia stanowiła raczej bastion niemczyzny stawiający czoła słowiańskiemu żywiołowi i hordom barbarzyńców ze Wschodu. Ponieważ jednak nie mogli pozwolić sobie na ignorowanie nakazów i urgensów władz centralnych, podjęli wysiłek z jednej strony zadowolenia sto- licy, a z drugiej zaspokojenia własnych antypolskich resentymentów: ich wybór padł na slawistę Franza Miklosicha (1813–1891)25 z Uniwersytetu Wiedeńskiego, a jako kandydaturę zastępczą zgłoszono Jana Pravoslava Koubka (1805–1854)26 z uniwersytetu w Pradze. Wielotygodniowe negocjacje spełzły jednak na niczym:
Miklosich nie zdecydował się na przeprowadzkę z Wiednia do Wrocławia, a zew- nętrzna opinia o Koubku jako „bardzo uzdolnionym”27 slawiście, ale wykładow- cy, „najzwięźlej mówiąc, rozkojarzonym intelektualnie i chaotycznym”28 nie uwiarygodniała go w oczach profesury Wydziału Filozoficznego jako poważnego kandydata do objęcia funkcji kierownika katedry slawistyki.
Wobec fiaska prób „odpolszczenia” wrocławskiej slawistyki, co zresztą sta- ło w sprzeczności z duchem i literą królewskiego dekretu z 1841 roku, i „ska- nalizowania” jej aktywności badawczo-dydaktycznych w kierunku południo- wym Wydział zgodził się w 1850 roku na powołanie prywatnego docenta na Uniwersytecie w Berlinie, Wojciecha Cybulskiego (1810–1867)29, na stanowisko profesora Katedry Języków i Literatur Słowiańskich. Musiało jednak minąć ko- lejnych dziesięć lat, zanim Cybulski w 1860 roku mógł objąć zwierzchnictwo nad przydzieloną mu jednostką, ponieważ władze centralne i prowincji śląskiej oraz policja formułowały w stosunku do niego zastrzeżenia natury politycznej.
Dopiero złagodzenie represyjnej polityki pod koniec lat pięćdziesiątych i libera- lizacja życia społecznego w Prusach, walczących z Austrią o polityczny prymat w krajach niemieckojęzycznych, umożliwiły Cybulskiemu realizację zawodo- wych zamierzeń.
Jego kadencja kierownika katedry, choć krótka, bo trwająca jedynie siedem lat (do 1867 roku), okazała się bardzo szczęśliwa dla wrocławskiej slawistyki.
25 Por. S. Hafner, Über Miklosichs Weltbild und das Verhältnis zum Deutschtum, „Ostdeut- sche Wissenschaft” 9, red. M.H. Boehm, B. Saria, München 1962, s. 228–255; S. Hafner, Franz Miklosichs Stellung und Leistung in der europäischen Wissenschaft. Zu Franz Miklosichs 150. Ge- burtstag, „Die Welt der Slaven” 8/3, 1963, s. 300–319; S. Hafner, Franz Miklosich, [w:] Festschrift für Nikola R. Pribić, red. J. Matešić, Neuried 1983; Franz Miklosich, red. W. Lukan, Wien 1991.
26 Por. A. Macek, Jan Pravoslav Koubek, [w:] idem, Poesie sociální. Výbor básní rázu so- ciálního, Praha 1902, s. 13.
27 Cyt. za: M. Pater, Środowisko…, s. 37.
28 Cyt. za: ibidem.
29 Por. B.W. Januszewski, Z badań nad początkami slawistyki i problemami Mickiewiczologii u wrocławskiej kolebki polonistyki naukowej, Wrocław 1980.
Położył on bowiem fundament pod jej „złoty wiek” za czasów swego następcy — Władysława Nehringa.
Wybór tego ostatniego stał się potwierdzeniem zmiany polityki kadrowej Wydziału, dla którego stało się jasne, że wrocławskie środowisko slawistyczne jest mocno zakotwiczone w polskości i jej przedstawiciel powinien piastować stanowisko profesorskie w katedrze.
III
Cztery dekady „rządów” Nehringa w Katedrze Języków i Literatur Słowiań- skich (1867–1907) to okres wielkiego rozkwitu badań slawistycznych na pruskim, a potem niemieckim Uniwersytecie Wrocławskim. Jako dwukrotnemu dzieka- nowi (1875/1876, 1888/1889) i rektorowi Uniwersytetu (1893/1894) przyszło mu w tym czasie współpracować na forum Wydziału między innymi z takimi ger- manistami, jak: Immanuel Oginski (1813–1886)30, Maximilian Theodor Karow (1828–1870)31, Heinrich Rückert (1823–1875)32, Berthold Rumpelt (1821–1881)33, Friedrich Pfeiffer (1827–1893)34, Julius Zupitza (1844–1895)35, Eugen Kölbing (1846–1899)36, Karl Weinhold (1823–1901)37, Felix Bobertag (1841–1907)38, Franz Lichtenstein (1852–1884)39, Oskar Erdmann (1846–1895)40, Alwin Schultz
30 Por. M. Pater, Historia…, s. 161.
31 Por. ibidem, s. 161–162.
32 Por. A. Sohr, A. Reifferscheid, Heinrich Rückert in seinem Leben und seinen kleineren Schriften dargestellt von […], t. 1–2, Weimar 1877; A. Sohr, Heinrich Rückert in seinem Leben und Wirken, Weimar 1880; M.-R. Uhrig, Das Slawenbild Friedrich und Heinrich Rückerts: ein Beitrag zum Wandel des politischen Selbstverständnisses im deutschen Bürgertum des 19. Jh., Erlangen-Nürnberg 1974.
33 Por. M. Pater, Historia…, s. 163.
34 Por. ibidem, s. 162–163.
35 Por. R. Wülker, Julius Zupitza, „Anglia — Zeitschrift für englische Philologie” 18, 1896, s. 129–131.
36 Por. Nachruf [auf Prof. Eugen Kölbing], „Anglia — Zeitschrift für englische Philologie” 22, 1899, s. 392; M. Hippe, Kölbing, Eugen, „Allgemeine Deutsche Biographie” 51, 1906, s. 329–331 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_051-329-01.html, dostęp: 19 października 2010); G. Haenicke, Kölbing, Eugen, „Neue Deutsche Biographie” 12, 1979, s. 314 (także: http://
www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_n12-314-11.html, dostęp: 19 października 2010).
37 Por. F. Ilwolf, Karl Weinhold. Bibliographisches, Erinnerungen, Briefe, „Steirische Zeit- schrift für Geschichte” 2, 1903, s. 71–103 (także nakładem własnym: Graz 1903).
38 Por. W. Scherer, Bobertag, Geschichte des Romans, „Anzeiger für deutsches Altherthum und deutsche Litteratur” 3, 1877, s. 201–202.
39 Por. E. Schröder, Lichtenstein, Franz, „Allgemeine Deutsche Bibliographie” 51, 1906, s. 694–695 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd116985887.html, dostęp:
19 października 2010).
40 Por. Hermann Oskar Theodor Erdmann, [w:] Internationales Germanistenlexikon: 1800–
1950, red. Ch. König et al., t. 1, Berlin 2003, s. 444–445.
(1838–1909)41, Friedrich Hermann Traugott Vogt (1851–1923)42, Max Koch (1855–1931)43 czy wreszcie Theodor Siebs (1862–1941)44.
Oczywiście, „tematy germanistyczne” poruszali na swoich wykładach i ćwi- czeniach także niegermaniści z Wydziału (między innymi filolog klasyczny Au- gust Reifferscheid, prawnicy Justin Friedrich Rive, Felix Dahn, Konrad Beyerle, Herbert Meyer, Karl Rauch i Georg Buch, reprezentant językoznawstwa porów- nawczego Otto Schrader)45.
Władysław Nehring, niewątpliwie pod wpływem zakończonych sukcesem starań Weinholda o powołanie do życia seminarium germanistycznego (1876 rok), podjął ze swojej strony kolejne wysiłki w celu utworzenia seminarium sla- wistycznego (1879 rok). Co ciekawe, pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku sytuacja przedstawiała się dokładnie odwrotnie niż na początku lat czterdziestych tegoż stulecia — tym razem inicjatywa Nehringa uzyskała poparcie Wydziału, w tym także wrocławskich germanistów (Weinhold). W uzasadnieniu wskazy- wano na rosnące zainteresowanie studiami języków słowiańskich. Petycja nie spotkała się jednak w Berlinie z przychylnym przyjęciem — inaczej niż swego czasu pruskie ministerstwo oświaty jego odpowiednik w Cesarstwie Niemieckim nie widział już potrzeby stworzenia żadnego studium slawistycznego na Uniwer- sytecie Wrocławskim. Można odnieść wrażenie, że wraz z powstaniem zjedno- czonego państwa niemieckiego ograniczone prowincjonalne myślenie w katego- riach konfrontacyjnej dwubiegunowości „my–oni” przesunęło się z peryferii ku centrum decyzyjnemu w Berlinie, natomiast w dawnych „bastionach niemczy- zny” zapanowała — do pewnego stopnia — odwilż mentalno-ideologiczna.
Niepowodzenie pierwszego projektu nie spowodowało zarzucenia przez Nehringa idei seminarium slawistycznego. Wrócił do niej w 1892 roku, zysku- jąc jednogłośne poparcie całego Wydziału, zatem także przedstawicieli filologii niemieckiej. Tym razem jego starania zwieńczył sukces. Należy przypuszczać, że nie bez wpływu na decyzję władz pozostawał fakt, że Nehring stał się w ostat- nich latach człowiekiem instytucją, z którym należało się liczyć. Dowodził tego między innymi wybór na rektora w tym właśnie okresie.
Choć jego (Nehringa) „[n]ajstotniejszą […] — zarówno pod względem ja- kościowym, jak i ilościowym — część dorobku [stanowiły] prace poświęcone
41 Por. F. Neubert, Alwin Schultz, [w:] Deutsches Zeitgenossenlexikon: Biographisches Handbuch deutscher Männer und Frauen der Gegenwart, red. F. Neubert, Leipzig 1905, szp.
1320 n.; Ch. Gruber, E. Lebensaft, J. Seidl, Alwin Schultz, [w:] Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950, red. P. Csendes, t. 11, Wien 1999, s. 341–342.
42 Por. K. Helm, Friedrich Hermann Traugott Vogt, Stuttgart 1930; J. Peters, Friedrich Hermann Traugott Vogt, [w:] Internationales Germanistenlexikon: 1800–1950, red. Ch. König et al., t. 3, Berlin 2003, s. 1956–1958; Friedrich Hermann Traugott Vogt, [w:] Deutsches Litera- tur-Lexikon: biographisch-bibliographisches Handbuch, red. W. Kosch et al., t. 26, Zürich 2006, s. 142–143.
43 Por. H.-J. Schulz, Koch, Max, „Neue Deutsche Biographie” 12, 1980, s. 272–273.
44 Por. J. Peters, Siebs, Theodor, „Neue Deutsche Biographie” 24, 2010, s. 330–331.
45 Por. M. Pater, Historia…, s. 158–166.
dziejom literatury, i to niemal wyłącznie polskiej”46, to jednak ogłosił po nie- miecku drukiem także rezultaty badań, których przedmiot znajdował (i nadal się znajduje) w kręgu ogólnych zainteresowań filologii germańskiej — były to śląs- koznawcze, etnograficzne i mitoznawcze publikacje zamieszczane na przykład w czasopiśmie „Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde”, re- dagowanym przez dwóch germanistów wrocławskich, Friedricha Vogta i Ottona Luitpolda Jiriczka47.
W roku 2010 przypadła 180. rocznica urodzin człowieka, który wniósł ol- brzymi wkład w rozwój i profesjonalizację badań slawistycznych, zwłaszcza w ich polskim kontekście, poszerzając konsekwentnie granice wiedzy o dzie- łach przeszłości i ich genezach, rysując w ten sposób obraz naszej umysłowości w minionych epokach. W codziennym akademickim życiu stykał się na Wydzia- le Filozoficznym Uniwersytetu Wrocławskiego z kolegami germanistami, którzy ze swej strony, analizując przeszłość zapisaną w języku i literaturze przodków, współtworzyli narodową filologię państw niemieckojęzycznych, kreując tym sa- mym intelektualne fundamenty na przyszłość. Niestety, w przeciwieństwie do slawistyki germanistyka zrodziła się nie tyle z potrzeby poznania własnej prze- szłości, co raczej konieczności kompensacji upokorzeń (czasów wojen napoleoń- skich), co odcisnęło głębokie piętno na jej dalszych losach. Dla zbyt wielu stała się bowiem jedynie instrumentem do wykazywania rzekomej wyższości niemie- ckiej kultury nad kulturami sąsiadów. To, że podobny los nie stał się udziałem ba- dań slawistycznych, to niemała zasługa ich koryfeusza, wrocławskiego profesora Władysława Nehringa48.
Bibliografia
August Heinrich Hoffmann von Fallersleben 1798–1998: Festschrift zum 200. Geburtstag,
„Braunschweiger Beiträge zur deutschen Sprache und Literatur”, red. H.-J. Behr, Bielefeld 1999.
Behler E., Friedrich Schlegel in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Reinbek bei Hamburg 1966.
Bluhm L., Die Brüder Grimm und der Beginn der deutschen Philologie. Eine Studie zur Kommuni- kation und Wissenschaftsbildung im frühen 19. Jahrhundert, Hildesheim 1997.
Bohley J., Christian Gottfried Nees von Esenbeck, Stuttgart-Berlin 2003.
Borchert J., Hoffmann von Fallersleben: Ein deutsches Dichterschicksal, Berlin 1991.
Christian Gottfried Nees von Esenbeck. Politik und Naturwissenschaften in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, red. D. von Engelhardt, A. Kleinert, J. Bohley, Stuttgart 2004.
46 R. Skręt, Nehring Władysław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, red. Z. Morsztyn, T. Niemirycz, Wrocław 1977, s. 661.
47 Por. B. Moritz-Siebeck, Jiriczek, Otto Luitpold, „Neue Deutsche Biographie” 10, 1974, s. 432 n.
(także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_pnd104359250.html, dostęp: 19 paździer- nika 2010).
48 Por. H. W. Schaller, Die Geschichte der slawischen Philologie an der Schlesischen Friedrich- Wilhelms-Universität in Breslau, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung” 1, 1995, s. 56–91.
Elwert W.Th., Kannegiesser, Karl Friedrich Ludwig, „Neue Deutsche Biographie” 11, 1977 (także:
http://www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_pnd116044640.html, dostęp: 19 października 2010).
Franz Miklosich, red. W. Lukan, Wien 1991.
Franz Passow’s Leben und Briefe, wstęp L. Wachler, red. A. Wachler, Breslau 1839.
Friedrich Heinrich von der Hagen, red. F.P. Miller, A.F. Vandome, J. McBrewster, Beau Bassin 2010.
Friedrich Hermann Traugott Vogt, [w:] Deutsches Literatur-Lexikon: biographisch-bibliographis- ches Handbuch, red. W. Kosch et al., t. 26, Zürich [u. a.] 2006.
Gebhardt J., Hinrichs, Hermann Friedrich Wilhelm, „Neue Deutsche Biographie” 9, 1972 (także: http://
www.deutsche-biographie.de/artikelNDB_pnd100790429.htm, dostęp 19 października 2010).
Die Grimms, die Germanistik und die Gegenwart, red. V. Mertens, Wien 1988.
Gruber Ch., Lebensaft E., Seidl J., Alwin Schultz, [w:] Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950, red. P. Csendes, t. 11, Wien 1999.
Grunewald E., Friedrich Heinrich von der Hagen: 1780–1856: ein Beitrag zur Frühgeschichte der Germanistik, „Studia Linguistica Germanica” 23, red. S. Sonderegger, O. Reichmann, Berlin 1988.
Haenicke G., Kölbing, Eugen, „Neue Deutsche Biographie” 12, 1979 (także: http://www.deutsche- biographie.de/artikelNDB_n12-314-11.html, dostęp: 19 października 2010).
Hafner S., Franz Miklosich, [w:] Festschrift für Nikola R. Pribić, red. J. Matešić, Neuried 1983.
Hafner S., Franz Miklosichs Stellung und Leistung in der europäischen Wissenschaft. Zu Franz Miklosichs 150. Geburtstag, „Die Welt der Slaven” 8/3, 1963.
Hafner S., Über Miklosichs Weltbild und das Verhältnis zum Deutschtum, „Ostdeutsche Wissens- chaft” 9, red. M.H. Boehm, B. Saria, München 1962.
Hałub M., Anfänge der Breslauer Germanistik, [w:] Germanistik 2000. Wrocław-Breslau, red.
N. Honsza, Wrocław 2001.
Hałub M., Im schlesischen Mikrokosmos. August Heinrich Hoffmann von Fallersleben. Eine kultur- geschichtliche Studie, Wrocław 2005.
Hałub M., Johann Gustav Gottlieb Büsching: 1783–1829: ein Beitrag zur Begründung der schlesis- chen Kulturgeschichte, Wrocław 1997.
Heinrich-Jost I., August Heinrich Hoffmann von Fallerleben, Berlin 1982.
Helm K., Friedrich Hermann Traugott Vogt, Stuttgart 1930.
Hermann Oskar Theodor Erdmann, [w:] Internationales Germanistenlexikon: 1800–1950, red.
Ch. König et al., t. 1, Berlin 2003.
Hettner H., Guhrauer, Gottschalk Eduard, „Allgemeine Deutsche Biographie” 10, 1879 (także: http://
www.deutsche-biographie.de/artikelADB_010-099-02.html, dostęp: 19 października 2010).
Hippe M., Kölbing, Eugen, „Allgemeine Deutsche Biographie” 51, 1906 (także: http://www.
deutsche-biographie.de/artikelADB_051-329-01.html, dostęp: 19 października 2010).
Hoffmann von Fallersleben: Internationales Symposion Wroclaw/Breslau 2003, red. M. Hałub, K. Schuster, Bielefeld 2005.
Hölter A., Karl Friedrich Ludwig Kannegiesser, [w:] Literaturlexikon. Autoren und Werke deutscher Sprache, red. W. Killy, t. 6, Gütersloh-München 1988.
Ilwolf F., Karl Weinhold. Bibliographisches, Erinnerungen, Briefe, „Steirische Zeitschrift für Ge- schichte” 2, 1903 (także nakładem własnym: Graz 1903).
Januszewski B.W., Z badań nad początkami slawistyki i problemami Mickiewiczologii u wrocław- skiej kolebki polonistyki naukowej, Wrocław 1980.
Japtok E., Karl Rosenkranz als Literaturkritiker: eine Studie über Heglianismus und Dichtung, Frei- burg i.B. 1964.
Jonas R., Karl Rosenkranz, Leipzig 1906.
Jung W., (Karl) August (Timotheus) Kahlert, [w:] Literaturlexikon. Autoren und Werke deutscher Sprache, red. W. Killy, t. 6, Gütersloh-München 1988.
Löbe, Weber, Friedrich Benedict, „Allgemeine Deutsche Biographie” 41, 1896 (także: http://www.
deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd115667199.html, dostęp: 19 października 2010).
Kühnel J., Lachmann, Karl, „Neue Deutsche Biographie” 13, 1982 (http://www.deutsche-bio- graphie.de/artikelNDB_pnd118568558.htm, dostęp: 19 października 2010).
Macek A., Jan Pravoslav Koubek, [w:] idem, Poesie sociální. Výbor básní rázu sociálního, Praha 1902.
Moritz-Siebeck B., Jiriczek, Otto Luitpold, „Neue Deutsche Biographie” 10, 1974 (także: http://www.
deutsche-biographie.de/artikelNDB_pnd104359250.html, dostęp: 19 października 2010).
Münch G., Das Wiedersehen mit Breslau im Herbst 1809, „Aurora” 23, 1963.
Nachruf [auf Prof. Eugen Kölbing], „Anglia — Zeitschrift für englische Philologie” 22, 1899.
Neubert F., Alwin Schultz, [w:] Deutsches Zeitgenossenlexikon: Biographisches Handbuch deutscher Männer und Frauen der Gegenwart, red. F. Neubert, Leipzig 1905.
Palm H., Kahlert, Karl August Timotheus, „Allgemeine Deutsche Biographie” 15, 1882 (także: http://
www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd10016806X.html, dostęp: 19 października 2010).
Palm H., Kannegießer, Karl Friedrich Ludwig, „Allgemeine Deutsche Biographie” 15, 1882 (także:
http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd116044640.html, dostęp: 19 października 2010).
Pater M., Historia Uniwersytetu Wrocławskiego do roku 1918, Wrocław 1997.
Pater M., Środowisko naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego wobec Katedry Języków i Li- teratur Słowiańskich w latach 1841–1892, „Studia i Materiały z Dziejów Uniwersytetu Wrocławskiego” 3, red. T. Kulak, W. Wrzesiński, Wrocław 1994.
Peters J., Friedrich Hermann Traugott Vogt, [w:] Internationales Germanistenlexikon: 1800–1950, red. Ch. König et al., t. 3, Berlin 2003.
Peters J., Siebs, Theodor, „Neue Deutsche Biographie” 24, 2010.
Pozorny R., Hoffmann von Fallersleben: Ein Lebens- und Zeitbild, Berg 1982.
Prantl C. von, Hinrichs, Hermann Friedrich Wilhelm, „Allgemeine Deutsche Biographie” 12, 1880 (także: http://www.deutsche-biographie.de/artikelADB_012-462-01.html, dostęp: 19 paździer- nika 2010).
Röcke W., Karl Rosenkranz (1805–1879), [w:] Wissenschaftsgeschichte der Germanistik in Por- träts, red. Ch. König, H.-H. Müller, W. Röcke, Berlin 2000.
Rosenberg R., Die deutschen Germanisten. Ein Versuch über den Habitus, Bielefeld 2009.
Schaller H.W., Die Geschichte der slawischen Philologie an der Schlesischen Friedrich-Wilhelms- Universität in Breslau, „Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung” 1, 1995.
Scherer W., Bobertag, Geschichte des Romans, „Anzeiger für deutsches Altherthum und deutsche Litteratur” 3, 1877.
Scherer W., Lachmann, Karl, „Allgemeine Deutsche Biographie” 17, 1883 (http://www.deutsche- biographie.de/artikelADB_pnd118568558.html, dostęp: 19 października 2010).
Scholz G., Christlieb Julius Braniss (1792–1873): Versuch einer Monographie zum Spätidealismus, Münster 1970.
Scholz G., „Historismus” als spekulative Geschichtsphilosophie — Christlieb Julius Braniß 1792–
1873, Frankfurt/M. 1973.
Schröder E., Lichtenstein, Franz, „Allgemeine Deutsche Bibliographie” 51, 1906 (także: http://www.
deutsche-biographie.de/artikelADB_pnd116985887.html, dostęp: 19 października 2010).
Schulz H.-J., Koch, Max, „Neue Deutsche Biographie” 12, 1980.
Skręt R., Nehring Władysław, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 22, red. Z. Morsztyn, T. Nie- mirycz, Wrocław 1977, s. 661.
Sohr A., Heinrich Rückert in seinem Leben und Wirken, Weimar 1880.
Sohr A., Reifferscheid A., Heinrich Rückert in seinem Leben und seinen kleineren Schriften darge- stellt von […], t. 1–2, Weimar 1877.
Spaarnay H., Karl Lachmann als Germanist, Bern 1948.
Thieme H., Ernst Theodor Gaupp: schlesischer Freiheitskämpfer, Savigny-Schüler, Germanist (1796–1859), [w:] Festschrift für Hermann Baltl zum 60. Geburtstag dargebracht von Fach- kollegen und Freunden, red. K. Ebert, Innsbruck 1978.
Uhrig M.-R., Das Slawenbild Friedrich und Heinrich Rückerts: ein Beitrag zum Wandel des poli- tischen Selbstverständnisses im deutschen Bürgertum des 19. Jh., Erlangen-Nürnberg 1974.
Wachler M., Ludwig Wachler, [w:] Lebensbilder aus Kurhessen und Waldeck, red. I. Schnack, t. 4, Marburg 1950.
Wägenbaur B., Ein vergessener Gründervater. Georg Friedrich Benecke und die Anfänge der Ger- manistik, „Euphorion” 94, 2000.
Weber E., Ludwig Wachler, [w:] Literaturlexikon. Autoren und Werke deutscher Sprache, red.
W. Killy, t. 12, Gütersloh-München 1988.
Wülker R., Julius Zupitza, „Anglia — Zeitschrift für englische Philologie” 18, 1896.
Závodský A., František Ladislav Čelakovský, Praha 1982.
Zimmermann H., Friedrich Schlegel oder Die Sehnsucht nach Deutschland, Paderborn 2004.
Zovko J., Friedrich Schlegel als Philosoph, Paderborn 2010.
Zur Mühlen B.T. von, Hoffmann von Fallersleben: Biographie, Göttingen 2010.
Władysław Nehring und die Breslauer Germanistik
Zusammenfassung
Die Geschichten der Gründung der Germanistik und der Einrichtung der Slawistik an der preußischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau weisen gewisse Parallelen auf: Die bei- den Philologien stießen bereits in den ersten Phasen ihres Aufbaus und ihrer Konsolidierung auf Paradigmenkonflikte: im Falle der Germanistik wurde die Auseinandersetzung im Bereich der Forschung ausgetragen, wohingegen die Befürworter der Slawistik in erster Linie gegen politisch- ideologische Widerstände anzukämpfen hatten. Im Laufe der Zeit profitierte die Germanistik im- mer mehr vom Politischen, das sich zunehmend nationalistisch kleidete und die als Kompensati- onsmittel gegen die nationalen Komplexe aus der Zeit der napoleonischen Herrschaft konzipierte deutsche Philologie in den Dienst der Ideologie der kulturellen Vorherrschaft Deutschlands stellte.
Dieselbe Entwicklung — Politisierung der Wissenschaft — erschwerte wiederum die Etablierung der slawischen Philologie. Der Beitrag parallelisiert die Bemühungen der Gründungsväter und der späteren Träger der Germanistik und der Slawistik um ein Aufblühen ihrer Disziplinen und ver- deutlicht das „germanistische Ambiente“, mit dem der hervorragendste Vertreter der Breslauer Slawistik — Władysław Nehring — als Wissenschaftler, Dekan der Philosophischen Fakultät und Rektor der Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau interagierte.
Jacek Rzeszotnik, Julia Suchar Uniwersytet Wrocławski Instytut Filologii Germańskiej pl. Nankiera 15
50-140 Wrocław
e-mail: jacekrz@ifg.uni.wroc.pl
