Jednym z krytycznych czynników w roz- woju guzów litych jest ich zaopatrzenie w sk³adniki od¿ywcze, wymiana gazowa i odprowadzanie metabolitów, odbywaj¹ce siê za poœrednictwem naczyñ krwiono- œnych. Mo¿liwoœci wzrostu guza s¹ limito- wane przez unaczynienie tkanki, a dalsze stadia jego rozwoju zale¿¹ od wytworzenia sieci nowych naczyñ krwionoœnych. Po- wszechnie uwa¿a siê, ¿e bez procesu neo- waskularyzacji guzy lite nie s¹ w stanie przekroczyæ rozmiarów 2–3 mm3 [l]. O tym, jak wa¿nym zjawiskiem dla wzrostu komó- rek nowotworowych jest angiogeneza prze- konuj¹ doœwiadczenia Li i wsp. [2]. Zwie- rzêtom doœwiadczalnym usuniêto fragment skóry, pozostawiaj¹c tkankê ³¹czn¹ z na- czyniami krwionoœnymi, ubytek pokryto szklanym okienkiem i do tak przygotowa- nego miejsca podano 20–50 komórek no- wotworowych eksprymuj¹cych zielone bia³- ko fluorescencyjne (GFP). Przez nastêpne dni obserwowano losy znakowanych komó- rek. Ju¿ drugiego dnia wyodrêbni³a siê po- pulacja komórek o morfologii fibroblastów, która w ci¹gu dwóch nastêpnych dni mi- growa³a w kierunku istniej¹cych naczyñ i ulega³a proliferacji. Pozosta³e wszczepio- ne komórki nowotworowe zanik³y. W tym czasie zauwa¿alne by³y zmiany w architek- turze naczyñ s¹siaduj¹cych z grup¹ komó- rek nowotworowych, a w 8. dniu ekspery- mentu, gdy populacja osi¹gnê³a liczbê 300–400 komórek powsta³y nowe, funkcjo- nalne naczynia krwionoœne. Kiedy w tym samym uk³adzie doœwiadczalnym razem z komórkami guza podano rozpuszczaln¹ formê receptora dla naczyniowo-œródb³on- kowego czynnika wzrostu (receptora VEGF) – inhibitora substancji znanej jako jeden z silniejszych czynników proangiogennych, populacja komórek nowotworowych znik³a w ci¹gu 5 dni od implantacji. Wyniki te wskaza³y, ¿e zmiany zachodz¹ce lokalnie w uk³adzie naczyniowym pod wp³ywem ko- mórek nowotworowych zaczynaj¹ siê ju¿ na bardzo wczesnym etapie wzrostu guza i s¹
one bezwzglêdnie konieczne dla dalszego rozwoju nowotworu. Równie¿ bardzo wcze- œnie dochodzi do lokalnego wydzielania czynników angiogennych, a ograniczenie ich aktywnoœci ma wp³yw na proliferacjê i prze¿ywalnoœæ komórek nowotworowych in vivo. Dlatego komórki nowotworowe wy- tworzy³y szereg mechanizmów, które w sposób bezpoœredni lub poœredni stymu- luj¹ angiogenezê w swoim s¹siedztwie. Wy- dzielaj¹ one cytokiny, które parakrynnie sty- muluj¹ komórki œródb³onka do proliferacji i przestrzennej organizacji w nowe naczy- nia. Komórki nowotworowe zdolne s¹ do indukcji stanu zapalnego, pod wp³ywem je- go mediatorów substancje proangiogenne produkowane s¹ przez makrofagi, neutrofi- le, limfocyty, fibroblasty oraz komórki œród- b³onka. Przyk³adowo wykazano, ¿e interleu- kina 1 (IL-1) produkowana przez jednoj¹- drzaste komórki krwi obwodowej [3] oraz p³ytki krwi [4] wzmaga sekrecjê interleukiny 8 przez komórki œródb³onka i fibroblasty. Po- nadto pod wp³ywem IL-1 wzrasta ekspresja moleku³ adhezyjnych na powierzchni œród- b³onka (VCAM-I, selektyna E) [5] i na ko- mórkach nowotworowych (ICAM-I) [6], wzra- sta te¿ aktywnoœæ metaloproteinaz [7], któ- re degraduj¹ matrix zewn¹trzkomórkowe i mog¹ uwalniaæ zdeponowane tam czyn- niki wzrostowe [8]. Powy¿sze zjawiska ma- j¹ niew¹tpliwie swoje implikacje w bardzo wczesnych etapach kolonizacji tkanek przez nowotwór.
Do najlepiej scharakteryzowanych i naj- silniej dzia³aj¹cych substancji stymuluj¹cych angiogenczê nale¿¹ wspomniane wczeœniej interleukina 8 (IL-8) i naczyniowo-œródb³on- kowy czynnik wzrostu (VEGF) oraz czynni- ki wzrostu fibroblastów (FGF). Wydzielanie tych cytokin, ich szlaki sygnalizacji, a tak-
¿e proces rearan¿acji przestrzennej komó- rek œródb³onka, prowadz¹cy ostatecznie do wytworzenia nowej sieci kapilar, podlegaj¹ regulacji przez cytokiny, m.in. czynnik mar- twicy nowotworu (TNF) i interferon-γ (IFN- γ). W uk³adach in vitro wykazano antyan- TNF jest plejotropow¹ cytokin¹ o cha-
rakterze prozapalnym. Oddzia³uje na szereg komórek uk³adu immunolo- gicznego, wp³ywa na produkcjê i wy- dzielanie innych cytokin, dzia³a cyto- toksycznie w stosunku do wielu linii nowotworowych. Stosunkowo ma³o wiadomo natomiast na temat roli TNF w procesie angiogenezy. Doniesienia nie s¹ jednoznaczne i wydaje siê, i¿
w zale¿noœci od warunków mo¿e on wp³ywaæ hamuj¹co lub stymuluj¹co na tworzenie nowych naczyñ. Dzia³a- nie stymuluj¹ce polega przede wszystkim na aktywacji genów kodu- j¹cych czynniki proangiogenne, takie jak VEGF, FGF, IL-8 oraz ich recepto- ry, podczas gdy dzia³anie hamuj¹ce objawia siê poprzez wygaszanie ka- skad sygnalizacyjnych ww. recepto- rów oraz aktywacj¹ inhibitorów angio- genezy. Wyniki badañ, zarówno w uk³adach in vitro, jak i in vivo suge- ruj¹, ¿e zmiennymi warunkuj¹cymi efekt moduluj¹cy angiogenezê s¹:
stê¿enie cytokiny oraz czas ekspozy- cji na jej dzia³anie.
S³owa kluczowe: TNF, angiogeneza, naczynia krwionoœne, nowotwór.
W
Wssppóó³³cczzeessnnaa OOnnkkoollooggiiaa ((22000022)) vvooll.. 66;; 22 ((5577––5599))
Rola czynnika martwicy nowotworu (TNF)
w procesie angiogenezy
The role of tumor necrosis factor (TNF) in angiogenesis
Marcin Okrój, Jacek Bigda
Katedra Histologii i Immunologii, Miêdzyuczelniany Wydzia³ Biotechnologii UG-AMG, Akademia Medyczna w Gdañsku
giogenny charakter IFN-γ, objawiaj¹cy siê zahamowaniem wzrostu i migracji komórek œródb³onkowych [9], obni¿eniem poziomu integryn na ich powierzchni [10] czy dzia-
³aniem antagonistycznym w stosunku do czynników wzrostu [11]. Czynnik martwicy nowotworu mo¿e wykazywaæ zarówno dzia-
³anie stymuluj¹ce, jak i hamuj¹ce angioge- nezê. Efekt TNF jest bowiem najprawdopo- dobniej zale¿ny od czasu ekspozycji ko- mórek oraz od miejscowego stê¿enia.
Prac¹, w której wszechstronnie opisano stymuluj¹ce dzia³anie TNF wobec angioge- nezy, a tak¿e mechanizm dzia³ania tej cyto- kiny jest publikacja Yoshida i wsp. [12].
W opisanych w niej doœwiadczeniach efekt biologiczny oceniano po krótkiej, 15-minu- towej stymulacji TNF o stê¿eniu 100 U/ml.
Komórki œródb³onka poddane dzia³aniu TNF wykazywa³y wyraŸny wzrost poziomu mRNA dla IL-8, VEGF i bFGF, a tak¿e mRNA re- ceptorów dla tych cytokin (IL-8R, flt-1, flk- 1, flg). Komórki po stymulacji TNF w trójwy- miarowym ¿elu kolagenowym tworzy³y struk- tury ruropodobne (ang. tube-like structures), co jest zjawiskiem analogicznym do formo- wania naczyñ in vivo. Intensywnoœæ tego zjawiska zbadano dodatkowo w zale¿noœci od zastosowanej dawki TNF. £¹czna d³u- goœæ struktur ruropodobnych osi¹ga³a mak- symalne wartoœci przy stê¿eniu 100 U/ml TNF, a obni¿a³a siê przy wy¿szych stê¿e- niach cytokiny. Znaczne obni¿enie ich d³u- goœci obserwowano równie¿, kiedy do ¿elu kolagenowego podano przeciwcia³a przeciw IL-8, VHGF i bFGF, co poœrednio dowodzi-
³o, ¿e wzmo¿ona angiogeneza indukowana podaniem TNF zale¿na jest od wydzielania tych w³aœnie substancji. Próbuj¹c zg³êbiæ mechanizm zjawiska, do stymulowanych ko- mórek autorzy podali antysensowne oligo- nukleotydy o sekwencji czynników transkryp- cyjnych. Oligonukleotydy powodowa³y spa- dek d³ugoœci struktur ruropodobnych. Silny efekt wywar³y oligonukleotydy komplemen- tarne do mRNA koduj¹cego Sp1, NFκB, nie- co s³absze by³o zahamowanie wywo³ane po- daniem oligonukleotydu komplementarnego do mRNA c-Jun. Œwiadczy to o udziale wspomnianych czynników transkrypcyjnych w procesie angiogenezy indukowanej TNF.
W dalszym etapie sprawdzono, które czyn- niki transkrypcyjne odpowiadaj¹ za ekspre- sjê poszczególnych substancji proangiogen- nych. Pos³u¿ono siê równie¿ antysensowny- mi oligonukleotydami, które zosta³y podane do hodowli komórek œródb³onkowych stymu- lowanej przez TNF in vitro, a nastêpnie, przy pomocy testu ELISA, oceniano wydzielanie poszczególnych substancji angiogennych w supernatantach. Ekspresja IL-8 okaza³a siê byæ zale¿na przede wszystkim od ak- tywnoœci czynnika transkrypcyjnego NFκB, natomiast ekspresja VEGF by³a zale¿na za- równo od aktywacji czynnika NFκB, jak i Sp1. Z kolei wydzielanie bFGF by³o hamo- wane w niewielkim stopniu przez oligonu- kleotyd antysensowny dla c-Jun, co wska- zywa³o na udzia³ czynnika transkrypcyjnego
AP-1 w aktywacji wydzielania tego czynni- ka angiogennego. Proangiogenne dzia³anie TNF mo¿e wynikaæ nie tylko ze stymulacji wydzielania cytokin proangiogennych, lecz równie¿ mo¿e byæ wynikiem pobudzenia syntezy endogennego tlenku azotu w komór- kach œródb³onkowych, co prowadzi do ich migracji i powstawania nowych naczyñ [13].
Innym modelem doœwiadczalnym in vitro, na którym wykazano proangiogenne dzia³a- nie TNF jest linia glejaka U251 [14]. Komór- ki te zdolne s¹ do spontanicznego wydzie- lania VEGF. W opisanych doœwiadczeniach stosowano dawkê TNF 100 U/ml i analizo- wano jej wp³yw na poziom mRNA dla VEGF w zale¿noœci od czasu stymulacji. Ponad- trzykrotny wzrost VEGF mRNA obserwowa- no przy krótkich czasach stymulacji komó- rek TNF (od 30 min), natomiast pocz¹wszy od inkubacji 3-godzinnej iloœæ mRNA gwa³- townie spada³a. Warto nadmieniæ, ¿e po- ziom mRNA dla czynnika transkrypcyjnego Sp1 po 30 min podniós³ siê 7-krotnie, a po godz. zacz¹³ gwa³townie spadaæ. Podobna kinetyka œwiadczy o korelacji ekspresji czyn- nika transkrypcyjnego Sp1 z ekspresj¹ VEGF. Podanie mitramycyny (zwi¹zek wi¹-
¿¹cy siê do sekwencji GC i uniemo¿liwiaj¹- cy przy³¹czenie Sp1 do sekwencji promoto- rowych niektórych genów) spowodowa³o za- le¿ny od dawki spadek iloœci VEGF mRNA po stymulacji TNF. Wyniki te potwierdzi³y, ¿e stosunkowo niskie dawki TNF mog¹ zwiêk- szaæ ekspresjê substancji proangiogennych przy krótkich czasach stymulacji.
Doœwiadczenia in vitro na komórkach œródb³onkowych, w których stosowano d³u¿- sze czasy stymulacji TNF wskaza³y na an- tyangiogenny charakter tej cytokiny. Patter- son i wsp. [15] wykazali, ¿e traktowanie komórek œrodb³onkowych VDGF przez 24 godz. zwiêksza ponaddwukrotnie aktyw- noœæ proliferacyjn¹ mierzon¹ testem inkor- poracji tymidyny. Dwunastogodzinna prein- kubacja z TNF ca³kowicie znosi³a ten efekt, natomiast sam TNF wykazywa³ jedynie s³a- bo wyra¿ony efekt cytotoksyczny wobec komórek œródb³onka. W dalszej czêœci pra- cy autorzy wykazali, ¿e zahamowanie pro- liferacji komórek œródb³onka przez TNF by-
³o zwi¹zane z obni¿eniem poziomu trans- krypcji RNA receptorów dla VEGF: flk-1 i flt-1. Obni¿eniu poziomu mRNA dla re- ceptorów towarzyszy³o obni¿enie ekspresji specyficznych produktów bia³kowych. Do- datkowe eksperymenty wyjaœni³y, ¿e opisy- wane wyniki nie zale¿a³y od obni¿enia cza- su pó³trwania mRNA dla receptorów, ale bezpoœrednio od natê¿enia transkrypcji. Po- nadto, wywo³ane przez TNF os³abienie tem- pa transkrypcji genów koduj¹cych recep- tory flk-1 i flt-1 by³o zale¿ne od syntezy bia³ek. Modulacyjne dzia³anie TNF wobec traktowanych VEGF komórek œródb³onka mog³o byæ zniesione przez estry forbolu, natomiast bez wp³ywu pozostawa³y deksa- metazon, indometacyna, transformuj¹cy czynnik wzrostu β (TGF-β), pochodne cy- klicznego AMP i antyoksydant PDTC.
TNF is a pleiotropic, proinflammatory cytokine produced by activated monocytes and macrophages. Its action is mediated by the cell-surface receptor, of which two species have been identified as TNF- R1 or p55 (of molecular weight 55 kDa) and TNF- R2 or p75 (of molecular weight 75 kDa).
TNF influences function of immunocompetent cells, production and secretion of other cytokines and induces cytotoxic effect towards different tumor cells. Since it is well known that angiogenesis is the limiting factor of tumor progression and it can be regulated by various cytokines, knowledge on the way particular cytokines modulate angiogenesis can be useful for design of antitumor therapies. TNF is a ligand that can initiate many signaling pathways resulting in production of factors influencing angiogenesis. TNF can also directly affect function of endothelial cells. Reports on the role of TNF in angiogenesis are equivocal and indicate that TNF seems to function as stimulatory or inhibitory agent dependently on the conditions applied in an experiment. Stimulatory action stems from activation of genes coding for proangiogenic factors (e.g. VEGF, FGF, IL-8) and its receptors. Activation of proangiogenic substances is mediated by transcription factors:
NFκB, sp-1, c-Jun. TNF-mediated inhibition of angiogenesis results from down-regulation of receptors for proangiogenic factors (IL8-R, flt-1, flk-1, flg) and activation of angiogenesis inhibitors such as angiopoetin-2. Moreover, TNF can influence angiogenesis indirectly by stimulation of other cells, especially macrophages and modulation of adhesion molecules expressed on endothelial cells. Since the high expression of particular integrins on these cells and higher amount of fibronectin in tumor vasculature substratum was found, adhesion is believed to be a very important event in angiogenesis. The results of in vitro and in vivo research suggest two critical variables responsible for TNF effect on angiogenesis: concentration of cytokine and time of exposure of target cells to the cytokine. Low doses of TNF and short time of exposure result in proangiogenic effect, while high doses and longer exposure can act as antiangiogenic conditions.
Key words: TNF, angiogenesis, blood vessels, tumor.
W
Wssppóó³³cczzeessnnaa OOnnkkoollooggiiaa ((22000022)) vvooll.. 66;; 22 ((5577––5599))
Mechanizm antyangiogennego dzia³ania TNF mo¿e równie¿ polegaæ nie tylko na ob- ni¿eniu ekspresji VEGF b¹dŸ jego receptorów, lecz równie¿ na zahamowaniu sygnalizacji re- ceptora VEGF receptora flk-1. VEGF ³¹cz¹c siê z receptorem flk-1 (KDR) powoduje fosfo- rylacjê tyrozyny w jego domenie wewn¹trzko- mórkowej, a zainicjowana w ten sposób ka- skada prowadzi do aktywacji MAP-kinaz i ostatecznie do replikacji DNA w komórkach œródb³onka. Guo i wsp. [16] udowodnili, ¿e 3-godzinna inkubacja komórek HUVEC z TNF po ich wczeœniejszej stymulacji VEGF powo- duje obni¿enie iloœci fosfotyrozyny na recep- torze flk-1. W tych warunkach z receptorem asocjowa³a fosfataza tyrozynowa SHP-1 ha- muj¹ca proces sygnalizacji VEGF.
Podobne w³aœciwoœci TNF, tzn. obni¿enie aktywnoœci proliferacyjnej stymulowanych ko- mórek œrodb³onkowych in vitro obserwowa- no w przypadku ich stymulacji innymi pro- angiogennymi czynnikami wzrostowymi aFGF i bFGF [17].
Innym antyangiogennyrn skutkiem poda- nia TNF jest wzrost ekspresji angiopoety- ny 2 obserwowany w komórkach HUVEC.
Angiopoetyna 1 (Ang-1) i angiopoety- na 2 (Ang-2) s¹ ligandami dla receptoro- wej kinazy tyrozynowcj Tie-2, wystêpuj¹cej na b³onie komórek œródb³onkowych. Obie substancje wykazuj¹ 60-procentow¹ homo- logiê w sekwencji aminokwasowej. Angio- poetyna 1 po zwi¹zaniu z receptorem pro- wadzi do wzrostu unaczynienia nowotwo- rów, natomiast angiopoetyna 2 jest kompetencyjnym antagonist¹ Ang-1. Po zwi¹zaniu z receptorem zapobiega jego au- tofosforylacji, a ostatecznym efektem jej dzia³ania jest zahamowanie tworzenia no- wych naczyñ [18]. Komórki HUVEC wyka- zywa³y wzrost ekspresji mRNA dla Ang-2 ju¿ po 2-godzinnej stymulacji TNF, a do najsilniejszej ekspresji dochodzi³o po 6-go- dzinnej stymulacji. W tych warunkach stwierdzono równie¿ wzrost poziomu mRNA dla Ang-2 proporcjonalnie zale¿ny od daw- ki TNF.
Efekt TNF na angiogenezê w zale¿noœci od dawki w warunkach in vivo zbadali Fa- jardo i wsp. [19]. W tych doœwiadczeniach implanty zawieraj¹ce ró¿ne stê¿enia cytoki- ny by³y wszczepiane podskórnie myszom, a po okreœlonym czasie badano stan lokal- nego mikrounaczynienia. W modelu tym ni- skie dawki TNF (rzêdu 0,01–1 ng) stymulo- wa³y neowaskularyzacjê, a dawki wysokie (ponad 1 µg) wywiera³y przeciwny efekt.
Wczeœniej proangiogenny efekt niskich da- wek TNF in vivo zaobserwowa³ Leibovich i wsp. [20]. Teflonowe implanty nas¹czone 3,5 ng TNF, wszczepione do rogówki szczu- ra powodowa³y po 7 dniach zauwa¿alny wzrost naczyñ krwionoœnych. Podobny efekt uzyskano, gdy implant nas¹czono po¿ywk¹ pochodz¹c¹ z hodowli in vitro makrofagów otrzewnowych stymulowanych tioglikolanem, natomiast ta sama po¿ywka potraktowana przeciwcia³em neutralizuj¹cym TNF nie wy- kazywa³a w³aœciwoœci proangiogennych. Po- dobne wyniki autorzy uzyskali równie¿ na in- nym modelu in vivo, tj. na b³onach p³odo-
wych zarodka kurzego (CAM). Wyniki by³y podobne, angiogenny wp³yw TNF zauwa¿al- ny by³ ju¿ przy dawce 1 ng, a stê¿enia naj- bardziej efektywne mieœci³y siê w zakresie 5–50 ng. Przytoczona wczeœniej praca Fra- ter-Schroder i wsp. [17] opisywa³a cytosta- tyczny efekt TNF wobec bydlêcych komó- rek œródb³onkowych (zarówno pochodz¹cych z naczyñ kapilarnych, jak i z aorty) i komó- rek miêœniówki g³adkiej w hodowli in vitro.
TNF okaza³ siê inhibitorem proliferacji bada- nych komórek stymulowanych uprzednio aFGF lub bFGF. Po usuniêciu TNF z po¿yw- ki po kilku dniach komórki wznawia³y proli- feracjê. Z kolei w eksperymencie in vivo, w którym implanty poliwinylowe nas¹czone FGF oraz TNF wszczepiono do rogówki kró- lika obserwowano efekt odwrotny. Obie sub- stancje w sposób synergistyczny stymulo- wa³y wzrost naczyñ w obrêbie rogówki.
Proces angiogenezy w warunkach in vi- vo jest niezwykle z³o¿ony i zale¿ny od wie- lu komponentów komórkowych, pozakomór- kowych i humoralnych. Wœród komórek wp³ywaj¹cych na angiogenezê nale¿y wy- mieniæ fibroblasty, limfocyty, komórki miê- œniówki g³adkiej otaczaj¹cej naczynia, a przede wszystkim makrofagi. Uwa¿a siê,
¿e makrofagi pe³ni¹ kluczow¹ rolê w neo- waskularyzacji guza [2l]. S¹ g³ównym Ÿró- d³em zarówno cytokin prozapalnych, w tym TNF, jak te¿ niektórych czynników wzrosto- wych dla komórek œródb³onka [22]. Makro- fagi mog¹ wp³ywaæ na wszystkie stadia an- giogenezy: zmiany w matrix zewn¹trzkomór- kowym, proliferacjê komórek œródb³onka, formowanie kapilar [23].
Du¿¹ rolê w procesie angiogenezy od- grywa równie¿ zjawisko adhezji komórkowej oraz struktura matrix zewn¹trzkomórkowego.
Naczynia otaczaj¹ce guz charakteryzuje wy- soka ekspresja integryn α5β31 i αVβ1 na powierzchni komórek œródb³onkowych oraz wysoki poziom fibronektyny w podœcielisku [24]. Interakcje pomiêdzy tymi komponenta- mi wydaj¹ siê byæ œciœle zaanga¿owane w proces powstawania nowych naczyñ. Po- danie przeciwcia³ przeciw fibronektynie lub antagonistów integryn powoduje zahamowa- nie angiogenezy, natomiast IL-8, bFGF oraz TNF powoduj¹ wzrost ekspresji zarówno in- tegryn, jak i fibronektyny in vivo.
Paradoksalnie przeciwstawne efekty TNF na proces angiogenezy s¹ zale¿ne od zasto- sowanej dawki i d³ugoœci czasu podania cy- tokiny. Mog¹ zatem wynikaæ z odmiennego oddzia³ywania TNF na komórki wykazuj¹ce ró¿ny poziom ekspresji receptorów tej cyto- kiny. Ponadto, w niskich stê¿eniach TNF mo-
¿e uruchamiaæ sygnalizacjê za poœrednic- twem zarówno receptora p75, jak i p55. Na- tomiast w wysokich stê¿eniach TNF dominuje aktywacja receptora p55 [25]. W zale¿noœci od zastosowanego modelu komórkowego ostateczny efekt dzia³ania TNF mo¿e byæ za- tem odmienny w zale¿noœci od ekspresji re- ceptorów i aktywnoœci uruchamianych wsku- tek ich pobudzenia w badanych komórkach czy tkankach. Dok³adne poznanie mechani- zmu dzia³ania TNF, zarówno na komórki œród-
b³onka, jak i inne komórki reguluj¹ce proces angiogenezy, mo¿e pozwoliæ na szersze wprowadzenie protoko³ów terapeutycznych wykorzystuj¹cych kombinacjê tej cytokiny i in- nych modulatorów angiogenezy [26].
PIŒMIENNICTWO
1. Folkman J, Klagsbrun M. Science 1987; 235:
442-7.
2. Li CY, Shan S, Huang Q, BraunR D, Lanzen J, Hu K Lin P, Dewhirst M. J Natl Cancer Institute 1999; 92: 143-7.
3. Kaplanski G, Farnarier C, Kaplanski S, Porat R, Shapiro L, Bongrand P, Dinarello CA. Blood 1994; 84: 4242-8.
4. Kaplanski G, Porat R, Aiura K, Erban JK, Gel- fand JA, Dinarello CA. Blood 1993; 81: 2492-5.
5. Chirivi RG, Garofalo A, Padura IM, Mantovani A, Giavazzi R. Cancer Res 1993; 53: 505 l-4.
6. McKenzie RC, Oran A, Dinarello CA, Sauder DN.
Anticancer Res 1996; 16: 437-41.
7. Scheller M, Zimmermann R, Bernimoulin JP, Scholz P. Cytokine 1995; 7: 33 1-7.
8. Tamura T, Nakanishi T, Kimura Y, Hattori T, Sasa- ki K, Norimatsu H, Takahashi K, Takigawa M. En- docrinology 1996; 137: 3729-37.
9. Maier JA, Morelli D, Lazzerini D, Menard S, Col- naghi MI, Balsari A. Cytokine 1999; 11: 134-9.
10. Ruegg C, Yilmaz A, Bieler G, Bamat J, Chaubert P, Lejeune FJ. Nat Med 1998; 4: 408-14.
11. Sato N, Nariuchi H, Tsuruoka N, Nishihara T, Be- itz JG, Calabresi P, Frackelton AR. J Invest Der- matol 1990; 95 (6 suppl): 85-9.
12. S Yoshida, Ono M, Shono T, Izumi H, Ishibashi T, Suzuki H, Kuwano M. Mol Cel Biol 1997; 17:
4015-23.
13. Montrucchino G, Lupia E, de Martino A, Batta- glia E, Arese M, Tizzani A, Bussolino F, Caamus- si G. Am J Pathol 1997; 151: 557-63.
14. Ryuto M, Ono M, Izumi R, Yoshida S, Weich HA, Kohno K, Kuwano M. J Biol Chem 1996; 45:
28220-8.
15. Patterson C, Perrella MA, Endege WO, Yoshizumi M, Lee MB, Flaber E. J Clin Invest 1996; 98:
490-6.
16. GuoD-Q, Wu L-W, Dunbar JD, et al. J Biol Chem 2000; 275: M 216-21.
17. Frater-Schroder M, Risau W, Hallmann R, Gautsch P. Proc Natl Acad Sci USA 1987; 84:
5277-81.
18. Kim I, Kim JH, Ryu YS, Liu M, Koh GY. Biochem Biophys Res Commun 2000; 269: 361-5.
19. Fajardo LF, Kwan HH, Kowalski J, Prionas SD, Allison AC. Am J Pathol 1992; 140: 539-44.
20. Leibovich S., Polverini PJ, Shepard HM, Wise- man DM, Shively V, Nuseir N. Nature 1987; 329:
630-2.
21. Torisu H, Ono M, Kiryu H, et al. Int J Cancer 2000; 85: 182-8.
22. Arras M, Ito WD, Scholz D, Winkler B, Schaper J, Schaper W. J Clin Invest 1998; 101: 40-50.
23. Sunderkotler C, Steinbrink K, Goebeler M, Bhar- dwaj R, Sorg C. J Leukoc Biol 1994; 55: 410-22.
24. Kim S, Bell K, Mousa SA, Varner JA. Am J Path 2000; 156: 1345-62.
25. Mackay F, Loetscher H, Stueber D, Gehr G and Lesslauer W. J Exp Med 1993; 177: 1277-86.
26. Myœliwski A, Bigda J, Kosza³ka P, Szmit E. Anti- cancer Res 2000; 20: 4643-7.
ADRES DO KORESPONDENCJI prof. dr hab. med. JJaacceekk BBiiggddaa Katedra Histologii i Immunologii Miêdzyuczelniany Wydzia³ Biotechnologii UG-AMG
Akademia Medyczna ul. Dêbinki 1 80-211 Gdañsk tel. (058) 349 14 34 fax (058) 349 14 45 e-mail: jjbigd@anig.gda.pl
Praca zosta³a wykonana w ramach projek- tu KBN nr rej. 6 P04A 01721.
Rola czynnika martwicy nowotworu (TNF) w procesie angiogenezy
