Przemiany technologii w polskiej architekturze betonowej

Streszczenie

Beton jest materiałem, który powstaje w procesie technologicznym – stąd rodzą się pytania o jego specyfikę i szczegółowe rozwiązania. Architekt powinien ten proces przewidzieć, wręcz go zaprojektować, tak aby beton, który zobaczy po zdjęciu szalunków, był tym, co powstało jako początek myślenia o budynku jako wytworze idei. Płynny beton wlany w szalunek-matrycę z przygotowanym zbrojeniem nie od razu jest rzeczą gotową. Rzecz wymyślona przez twórcę musi „dojrzeć” w zamknięciu aż do zastygnięcia płynnej masy i ukazania swojej końcowej i… ostatecznej formy.

Celem artykułu jest przegląd oraz analiza przypadku najnowszych technologii betonowych oraz detali budowlanych w polskiej architekturze betonowej 2008-2019. Za- mysłem autora tekstu jest także ukazanie wpływu transformacji myśli architektonicznej na specyfikę rozwiązań budowlanych (przykłady: Dom Arka (R. Konieczny), Centrum Kongresowe Jordanki w Toruniu (F. Menis), Zespół P4 (JEMS Archietcts), Muzeum Lot- nictwa Polskiego (Pysall Ruge Kisielewski)

Abstract

Concrete is a matter that is created through a technological process—which gives rise to the questions about its specificity and detailed solutions. The architect should be able to foresee this process, even to design it, so that the concrete they will see upon the disas- sembly of the formwork will be that which was created as the starting point of thinking about the building as the product of an idea. Liquid concrete, poured into the formwork- matrix with its rebar, does not immediately become a complete object.

This article aims to review and analyze the latest concrete technologies and construc- tion details found in Polish concrete architecture in the years 2008–2019. The intention of dr hab. inż. arch. Marcin Charciarek, prof. PK – Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, Katedra Projektowania Archiktektonicznego A-6

Przemiany technologii w polskiej architekturze betonowej 2008-2018

Technology changes in Polish concreTe architecture 2008-2018

the author of the text is also to show the influence of the transformation of architectural thought on the specificity of building solutions (examples: Ark House (R. Konieczny), Congress Center in Toruń (F. Menis), P4 Office and Hotel Complex (JEMS Archietcts), Museum of Aviation in Cracow (Pysall Ruge Kisielewski).

1. Wstęp

Od stu lat trwania estetyki betonowej w architekturze, wszelakim wyborom tego tworzywa towarzyszył od zawsze wybór techniki wykonania rzeczy. Szalunek betonu natomiast jawi się w tym kontekście jako matryca dla formy - będącej „pozytywem” wyobrażenia architekta. Myślenie o betonie w architekturze wydaje się być procesem „naładowanym”

nie tylko energią, prawami czy arystotelesowską potencją, ale także różnorodnym sposobem artystycznego i przedartystycznego opracowania [1, s.19]^*.

Obecnie w architekturze polskiej - dzięki świadomości i wiedzy współczesnych pol- skich twórców relacje między nowymi estetykami a technologią w budownictwie betono- wym zyskały niespotykane wcześniej bogactwo i różnorodność. Polska architektura stała się w nowy sposób „materialna”. Nie zmieniło się jednak jej źródło. Pozbawiona na pewien czas ideału^** form i stosownych im treści, odnalazła swoje miejsce wśród nietypowych idei – ożywczych inwencji, konceptów, wątków stylistycznych i pomysłowych ekspresji [2, s. 94]. Obraz polskiej architektury w swojej demokratycznej estetyce jest w XXI wieku na tyle silny w swoim wyrazie, że beton mół się stać wzorcową materią spekulatywnego myślenia o architekturze. Krytyk Paul Damaz potwierdza to pełne, fizyczne urzeczywist- nienie idei jako trwałego stanu nowoczesności: „Materializm naszej cywilizacji tłumaczy materializm naszej architektury, jednak nie możemy jej osądzać. Jeżeli istnieje cokolwiek, co ma wpływ na ruch współczesny, to są to przede wszystkim ożywcze idee. […] Dzieło sztuki jest symbolem. Jest ekspresją niematerialności przez materialność”^***[3, s. 32]. Podobne krytyk Jan Rowan opisuje ten stan witalności projektowo-materiałowej jako przebudzenie profesji, w czasie, kiedy niemal każdy architekt miał na swojej desce kreślarskiej projekt, który zamierza zrealizować z wykorzystaniem surowego betonu^**** [4, 46].

Można rzec, że architektura betonowa stanowi przykład kreacji, w której twórca po- dejmuje decyzje ideowe i formalne na podstawie wybranej a priori materii dla budowli.

Podobnie jak rzeźbiarz, którego praca zależy całkowicie od materii, architekt wyszukuje najpierw tworzywo, a potem decyduje o kształcie w nim „ukrytym”. Beton, w odróż- nieniu od stali, cegły i drewna, jest do tej roli idealnie predestynowany, ponieważ sam jest materią in statu nascendi, nabierającą sensu i zmieniającą znaczenia wraz ze zmianą kontekstu ideowego czy formalnego. Owa „efektywność” estetyczna betonu stanowi cechę przyporządkowaną woli twórcy, po to aby ukazać pewne treści ogólne, w których beton odgrywa rolę podbudowy, i tych gdzie beton oddaje istotę jego wykorzystania^***** [5, s. 23].

* Krytyk Peter Collins przypomina etymologię francuskiego terminu béton jako pochodzącego z technologii

„domów ziemi” (franc. pisé; ang. rammed earth; hiszp. tapial; port. taipa). Domy konstruowane są do dziś przez układanie i mieszanie warstw gruntu, wapna, żwiru i systematycznego ubijania ich. Collins powołuje się na J.F. Blondela i jego Cours d’Architecture (1770), w którym opisano konstruowanie domów z materiału zwanego mortier de Betum (Vol. 5, s. 425); Betum w języku strarofrancuskim określa niejednorodną masę, składającą się z materiałów o różnorodnym składzie i frakcji. [w:] P. Collins, Concrete: The Vision of the New Architecture, Montreal 2004, s. 19 .

** Na początku XX wieku beton był tylko „szlamem” – „błotem” zalewanym na wyrafinowaną konstruk- cję prętów zbrojeniowych. Francuski krytyk Cyrille Simonnet określa ten brak zainteresowania betonem

„niedostatkiem w jego ikoniczności” [w:] C. Simonnet, Le béton, histoire d’un matériau, Paris 2005, s. 94.

*** P. Damaz, Art in European Architecture/Synthèse des arts, New York 1956, s. 32.

**** R. Legault, The Semantic of Exposed Concrete, [w:] J.L. Cohen, Liquide Stone: New Architecture in Concrete, New York 2006, s. 46

***** Bardzo ciekawy podział na ”transmutacje ograniczone, transmutacje silne i nieograniczone trransmutacje”

betonowych budynków przeprowadził M. Motak w artykule „Three Images of Concrete Transmutation in Krakow Architecture since late 1950”; [w:] Defining the Architectural Space/Transmutations of Concrete, materiały konferencyjne, ed. D. Kozłowski vol.2, s. 23; Wyd. PK., Kraków 2017.

W niespotykanym wśród materiałów fenomenie skrajnej oceny betonu jako decy- dujacego o pozytywnym odbiorze architektury lub – przeciwnie – będącego powodem odrzucenia z racji jego semantycznego ubóstwa, należy jednak dostrzec próby nadda- wania kolejnych indywidualnych-poetyckich znaczeń podkreślających jego quasi-natu- ralne walory. Beton zmieniał wielokrotnie swoje „oblicze”. Począwszy od odciśniętych motywów roślinych w w powierzchni elewacji kamienicy przy rue Franklin w Paryżu (A. Perret, 1903), poprzez bloczki tekstylne w domach Franka Lloyda Wrighta aż do od- krycie „nieobrobionej” powierzchni wnętrz kościoła w Raincy (A. Perret, 1923) w okresie dwudziestolecia miedzywojennego. Podobnie po 1945 roku - fakturowe powierzchnie

„deskowanego” beton-brut w Jednostki Marsylskiej Le Corbusiera (1953), upodobnienie betonu do trawertynu przez Louisa Kahna w Salk Instytiut w La Jolla, (1957) aż do aksa- mitnej gładkosci betonu Tadao Ando w Meditation Espace w siedzibie UNESCO Paryżu (1995) dają kolejne dowodu na trwanie idei przełamywania „oporu materii” i nadawania jej znaczeń ustalonych przez twórcę.[6]

Owe działania polegają na odwróceniu utrwalonego statusu betonu jako materiału taniego i niedoskonałego przez dopasowanie jego cech i podobieństw do środowiska naturalnego lub kontekstu w procesie adaptacji, imitacji i kamuflażu. Przykłady zrealizo- wanych budynków wskazują, że jest to proceder niepozbawiony sukcesów, psychologicz- na „gra” – rodzaj „manipulacji” przekonywania do niepowtarzalnych i przyrodzonych cech „szarej substancji”. Można w tym zjawisku doszukać się zarówno reguły „łączenia przeciwieństw” (chropawy–naturalny–„prawdziwy”; surowy–skromny–„święty”; ule- gły–plastyczny–„idealny”), jak i starań projektanta do powiązania „wrażliwości” materii z potencjalnym odczuwaniem widza. Określenie zjawiska jako „absorpcji znaczeń” betonu stanowi symptom wymieszania widzialnych i taktylnych znaczeń betonu z logiką me- tafory, etyki lub symboliki. Z racjonalnego punktu widzenia, choć wszystkie te procesy wydają się uzyskiwać status freudowskiego „wymuszenia” – „fantazji przeniesieniowej”, to jednak zjawisko redundancji znaczenia betonu, wydaje się ukierunkowaniem na istotę odbioru konkretnej formy [7][8].

2. Przykłady

W centrum warszawskiego Służewca, dawnej strefie przemysłowej przekształcającej się w dzielnicę biznesową, realizowany jest kompleks P4^* projektu czołowej polskiej pra- cowni JEMS Architekci. Kompleks mają stworzyć łącznie cztery budynki, dwa wyższe 7-kondygnacyjne i dwa niższe 4-kondygnacje.

Dwa wyższe budynki – od strony ulicy tworzą prostopadłościenne żelbetowe struk- tury zbudowane w oparciu o słupy w kształcie litery „V” i masywne podciągi, nadające charakter zarówno wnętrzom, jak i kreujące wyraz zewnętrzny. Tarasowe budynki usy- tuowane w głębi działki swymi żelbetowymi ramami współtworzą jednorodny charakter zespołu biurowej zabudowy. Wyrazista strukura budynków, której idea wypływa wprost z architektur późnomodernistycznych jest zbudowana przy użyciu konsekwentnej techniki monolitycznej i prefabrykatów: ram i tarcz i wykończonej systemem betonowych okładzin – odlewów zawieszanych do głównej kosntrukcji bydunku z betonu architektonicznego

* Zespół autorski (projekt hotelu): JEMS ARCHITEKCI, Marcin Sadowski, Ewa Kozieł-Jurowska, Natalia Janik, Anna Mazur, Tomasz Japa, Nina Wójcicka, Katarzyna Piotrowska; Konstrukcja: LGL Instalacje sanitarne / elektryczne: WSP POLSKA / PCE ELECTRIC; Generalny wykonawca: Etap 1 - HOCHTIEF Polska S.A. Pow. biurowa: 25 tys. m2 Pow. usługowa: 1,4 tys. m2. Realizacja 2017-2019.

na białym cemencie z dodatkiem kruszywa granitowego. Trudno nie zauważyć odniesień do architektury inżynieryjnej, magazynowej i postindustralnej, która staje się coraz częst- szym pretekstem wśród współczesnych architektów dla tworzenia nowej jakości architek- tury mieszkalnej lub usługowej. „Geometria słupów, podciągów i tarcz, inspirowana jest wartościową, choć zanikającą już, przemysłową architekturą warszawskiego Służewca Przemysłowego” – twierdzą twórcy ukierunkowując swoje bezpośrednie inspiracje.

Wyrazistymi elementami budynków, nadającymi im charakter są filary w kształcie litery „V” i masywne podciągi. Elastyczność funkcjonalną projekt zawdzięcza wyrazi- stej i uporządkowanej strukturze przestrzennej, będącej przeciwieństwem neutralnych

„otwartych planów”.

W architekturze warszawskiego biura JEMS widać poszukiwanie wzorca dla tego typu architektury. Bez wątpienia odnaleźć go można nie tylko w estetyce industrialnych form, konstrukcji i przestrzeni ale przede wszystkim w powojennej stylistyce Brutalizmu i Nowego Brutalizmu^* [9]. Powrót do form najprostszych i logiki konstrukcji odbywa się przy współudziale ewidentnego przekazu mocnej i wyrazistej koncepcji formalnej.

Jednak nie są to budowle stricte brutalistyczne – przy ul. Postępu brakuje ewidentnej

* Estetykę i zródła brutalizmu w architekturze współczesnej opisuje wyczerpująco W. Niebrzydowski w artykule Brutalizm w architekturze – geneza kierunku [w:] „Architecturae et Artibus”, 1/2009, Białystok

rys. 1. JeMS architekci, Zespół P4, Warszawa, 2018. Narożnik budynku hotelowego (fot. JeMS)

surowej i niedoskonałej faktury betonu – zewnętrzne lica elewacji to przemyślane i ele- ganckie geometrie profesjonalnie przygotowanych betonowych okładzin dla gzymsów i słupów. Brutalistyczna na pewno jest próba monumentalizacji skali obiektów, ich moc- na i powtarzalna artykulacja. Prostota i geometria „wolnego planu” została zastąpiona złożonością - szczególnie widoczną w budynku biurowym, w którym nakładające się na siebie tarasowo kondygnacje odzwierciedlają eksponowanie elementów strukturalnych.

Kontrast pomiędzy powtarzalną i racjonalną bryłą budynku hotelowego a artykulacją funkcji pomieszczeń biurowych w zespole biurowym nadaje kontrastu i zróżnicowania.

Ich rysunek, choć różny w geometrii, zmultiplikowany kilkanaście razy, tworzy wyraziste dynamiczne rytmy przestrzeni wewnętrznej i wokół budynków. Struktura konstrukcyjna – stropy, podciągi, słupy – uwidoczniona na zewnątrz i wewnątrz stanowi zasadniczy element kształtujący zarówno elewacje boczne i frontowe poszczególnych budynków, a także kształtuje indywidualny charakter wnętrz.

rys. 2. JeMS architekci, Zespół P4: 1. Poziom podłogi na stropie monolitycznym; 2. Prowadnica rolety; 3. Styrodur; 4. Blacha aluminiowa; 5. Zakotwienie o odporności ogniowej, mocowanie prefabrykatu betonowego; 6. Prefabrykat betonowy łączony z kotwą przed zamontowaniem na budowie; 7. roleta zewnętrzna materiałowa; 8. Zestaw szklany; 9. Wełna mineralna. 10. Wełna mineralna. (Opracowanie autora)

W budynku Centrum Jordanki w Toruniu (2015) beton o nazwie picado jest autorskim pomysłem architekta Fernando Menisa i podobnie jak beton picón canario na Teneryfie (2005) w budynku Magma Arte&Congresos, jest konglomeratem betonu z lokalną cha- rakterystyczna materią. Toruński kompozyt składa się z dwóch warstw: warstwy żelbetu (5cm) zbrojonego siatką, w której zatapia się stalowe marki do mocowania na konstrukcji wsporczej i z warstwy wykonanej z łamanych kawałków cegły lub tufu, ułożonych losowo i zalanych betonem. Po stwardnieniu warstwa licowa była skuwana do grubości ok. 3 cm (picado - po hiszpańsku - nacięty, tłuczony). Obie warstwy stanowią integralną całość. Dzięki

tej metodzie miejsca łączenia płyt są niewidoczne. Końcowa grubość konglomeratu waha się między 7,5 a 8 cm. Pojedyncze elementy picado to trójkątne płyty, które na budowie łączy się na mokro w duże, przestrzenne, geometryczne formy. Na koniec picado podwie- sza się do ścian i sufitów za pomocą stalowych przestrzennych konstrukcji wsporczych.

W Jordankach wisi ponad 2100 takich płyt o powierzchni przekraczającej 4000 metrów kwadratowych. Podział brył odzwierciedla wewnętrzny podział funkcjonalny. Wnętrze budynku jest czytelnie podzielone na przestrzenie o charakterze prywatnym i publicznym.

Wszystkie części publiczne łączą sie, tworząc jednolitą przestrzeń przenikającą poprzez poszczególne moduły i piętra budynku. Dzięki temu uzyskuje się „płynność wnętrza”

i łatwość komunikacji miedzy poszczególnymi elementami programu funkcjonalnego.

rys. 3. Fernando Menis, centrum Jordanki, toruń, 2015. Detal ściany zewnętrznej styk elewacyj- nego betonu monolitycznego i picado (fot. autora)

W toruńskiej sali koncertowej picado otrzymuje także dodatkowe znaczenie, bo oprócz zaskakujące efektów plastycznych, posiada doskonałą rolę materii pochłaniającej dźwięki.

Dzięki zastosowaniu ruchomych sufitów oraz szeregu zaawansowanych rozwiązań picado odznacza się doskonałą akustyką i pełni rolę absorbera podczas koncertów symfonicz- nych czy inscenizacji operowych.W efekcie, wymyślona przez architekta mieszanka, nie tylko nadała budowli mimetycznego charakteru w stosunku do historycznego centrum Torunia lecz otrzymała funkcję litego wygrodzenia przestrzeni od otaczającego centrum zgiełku miasta. Trzy niezależne, betonowe wolumeny wyznaczają mrok i ciszę przestrzeni, gdzie prostocie i surowości materiału towarzyszy światło przenikające przez wycięcia porowatych kubatur.

Metafora takiej budowli służy temu, aby ujawnić rze- czywistą i fundamentalną podbudowę dla tej części architektury, w której poszukiwanie sensu polega na odnajdywaniu materialnych znaczeń [10].

Niespotykanym przykładem przełożenia najtańszej technologii budowlanej w ele- mentany kształt jest dom własny Roberta Koniecznego w Brennej w Beskidzie Śląskim zrealizowany w 2015 roku. Budynek ukazuje nam kolejny sens znaczenia formy „domu”,

1. Przelewowy otwór burzowy; 2. Kotwy elewacyjne z włókna węglowego; 3. Papa asfaltowa na lepiku. izolacja ze szkła spie- nionego – 10 cm; 5. Wełna mineralna - 15cm; 6. rynna z blachy metalowej; 7.

Płyty betonowe prefabrykowane – 8 cm;

8. izolacja termiczna - 2x6 cm; 9. Stolarka stalowa profilowa; 10. Szkło elewacyjne; 11.

Profil stalowy heB; 12. izolacja termiczna z okładziną z blachy metalowej i warstwą wodoszczelną; 13. Profil stalowy 60x60mm;

14. element metalowy mocowania picado;

15. Profil rurowy do mocowania picado; 16.

Konstrukcja wsporcza picado; 17. element metalowy mocowania picado; 18. Siatka me- talowa; 19. Konglomerat ceglano-betonowy – 12 cm. (Opracownaie autora)

rys. 4. Fernando Menis, centrum Jordanki, toruń, 2015. Detal ściany zewnętrznej (bez skali) i widok sali koncertowej

którego wyraz architektoniczny ograniczony jest do esencji geometrycznej archetypu (ar- chitekt nazywa go „Arką”). Betonowy obiekt zlokalizowany na stoku choć powstał jako wynik dopasowania do warunków geologicznych i prawnych jest wyjątkowy w swoim

rys. 5. KWK Promes, Dom własny r. Koniecznego Arka, Brenna, 2015. Detal przekroju poprzecznego (bez skali - opracowanie autora): 1. Ściana żelbetowa (beton 35/37) – 15 cm; Natryskiwana piana poliuretanowa –13 cm; Warstwa wyrównawcza (beton i polistyren) – 9 cm; polistyren XPS – 5cm;

Membrana wodoszczelna; Wylewka betonowa z ogrzewaniem podłogowym – 7 cm; Posadzka cementowa – 1.2 cm; 2. Wspornik kątowy; 3. Szyna ściany mobilnej; 4. ceownik aluminiowy; 5.

Geowłóknina; 6. Szklenie; 7. Profil ściany mobilnej; 8. Płyta poliuretanowa – 2.3 cm; 9. Jastrych cementowy; 10. Obróbka blacharska; 11. Membrana dachowa; 12. Drewniana krokiew; 13.

Oczep; 14. Wieszak belki; 15. Płyta OSB – 2.2 cm; 16. Natryskiwana piana poliuretanowa – 25 cm; 17. Płyty gipsowe; 18. Stalowa siatka przeciwko owadom umożliwiająca cyrkulację powietrza;

19. Podkładka z polistyrenu; 20. Płyta polistyren XPS – 4 cm; 21. Piana poliuretanowa – 10 cm;

22. Kotwy; 23. uszczelka; 24. Żwir; 25. Membrana ePDM; 26. Drewniana okładzina; 27. Blacha aluminiowa; 28. aluminiowy narożnik okna; 29. Stalowa siatka przeciwko owadom umożliwiająca cyrkulację powietrza; 30. Podkładka termiczna; 31. Balustrada; 32. Otwór wentylacyjny ze stalową siatką przeciwko owadom, umożliwiający cyrkulację powietrza

podejściu do formy zawartej w betonie. W architekturze Arki ujednolicenie i uproszczenie kształtu oraz materii staje się celem, dla którego redukcja jest rozumiana jako funkcja najprostszego rozwiązania. Istotne jest także to, że dom zbudowano niczym most, by woda ze wzgórza mogła przepływać pod nim swobodnie. Stąd wziął się pomysł na podniesienie domu ponad stok, ustalenie jego kondygnacji na trzech filarach (przesłach) i zakończenie częsci przyziemia na modłą dachu czterospadowego. Zaprojektowany w ten sposób przez Koniecznego dom umożliwia swobodne płynięcie wody po stoku w czasie deszczu. Architekt nie musiał budować dużych ścian oporowych, ukośna konstrukcja dolnej części chroni dom przed wodą niczym dach na jego szczycie. Dom posiada dach dwuspadowy, analogiczną dla dachu podobudowę, cztery ściany, panoramiczne okno, wejście. Wszystko spaja czysta szarość monolitycznego betonu oraz starannie wykonany, niezakłócony kominami dach. Architekt sprowadza do minimum jego wartość artystyczną, ograniczony kanon form lapidarnych – jak prostokąt, trójkąt, płaszczyzna, krawędź. Także dach udaje, że jest wykonany z betonu. W rzeczywistości jest on drewniany, składa się z wodoodpornej sklejki, którą przykryto jasnoszarą, dachową membraną EPDM. Twórca świadomie rezygnuje z nadawania walorów strukturom powierzchni – wszystko, co może określać niepotrzebną i dodatkową narrację architektury. W Arce Koniecznego żelbetowa konstrukcja domu służy jednocześnie za jego elewację. Jest to nietypowy pomysł rozwią- zywania przegród budowlanych z izolacja termiczną zlokalizowaną od środka budynku i choć jest on obarczona pewnym ryzykiem skraplania się pary we wnętrzu to jednak w tym przypadku zdaje się spełniać oczekiwania. Istotą tego rozwiązania jest zastosowa- nie zamkniętokomórkowej piany poliuretanową w natrysku, położonej bezpośrednio na podkładzie z płyt XPS, oddzielonych od zewnętrznego monolitu szczeliną wentylacyjną.

„Beton neutralny” Koniecznego to proces transpozycji tworzywa idealnego dla „architek- tury prostoty”, w której przyroda i geometria nie są przede wszystkim pytaniem o treść, lecz raczej o metodę definiowania przestrzeni skończonej [13].

rys. 6. KWK Promes, Dom własny r. Koniecznego Arka, Brenna, 2015. Stan w czasie budowy.

(fot. KWK Promes)

Specyficznego podejścia do technologii betonu wymagała realizacja siedziby Mu- zeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie (2010) autorstwa zespołu Pysall. Ruge Archi- tekten oraz Bartłomieja Kisielewskiego. Ten ekspozycyjny obiekt zwraca uwagę swoim przemyślanym rozplanowaniem architektury wyraźnie kojarzoną z funkcją muzealną i jednoczesnym odzwierciedleniem w formie prezentowanych eksponatów. Bazą dla kształtu muzeum jest pewna ciekawa modyfikacja modułu podstawowego opartego na wyciętej i złożonej (na sposób origami) kwadratowej kartce papieru przypominającej w rozplanowaniu trójkątne śmigło. Na betonowej platformie masywna cementowa giętkość i wszechobecna „supremacja” betonowych płaszczyzn, odtwarza pewien sens w odczy- tywaniu formy dla funkcji. Aspekt swobody kompozycji Muzeum w Krakowie wydaje się być kontynuacją tego rodzaju myślenia, które kiedyś w dziełach Oscara Niemeyera i Eero Saarinena, a dzisiaj w formach Franka Gehrego i Zahy Hadid manifestuje sens ar- chitektonicznej rzeźby dla eksponowania innych rzeźb/eksponatów; stworzenie „dzieła sztuki dla innych dzieł sztuki”^* [11, s. 263]. Dzięki nim wiemy, że linia krzywa, wygięta

* M. Pabich, Budynek muzealny – najcenniejszy eksponat?, „Muzealnictwo”, t. 45, Warszawa 2004, s.

145–153, [za:] M. Lehmbruck, Musée et architecture, „Museum” 1974, Vol. 26, nr 3/4, s. 263.

rys. 7. Muzeum Lotnictwa w Kra- kowie, 2010. Zdjęcie fragmentu ściany zewnętrznej. (fot. autora)

1. Wykończenie dachu prefabrykowanymi płyta- mi betonowymi. Płyty w kolorze zewnętrznych ścian żelbetowych; 2. Koryto odwadniające po obwodzie budynku (wzdłuż attyki), wyklejane membrana ePDM, z wpustami dachowymi i sa- moregulującym kablem grzewczym; 3. Łukowe żelbetowe elementy attyki, o promieniu 120cm, nad pełnymi ścianami zewnętrznymi. elementy w kolorze betonu ścian zewnętrznych; 4. Bla- cha trapezowa; 5. Ściana murowana - 12cm; 6.

Blacha trapezowa w spadku; 7. Monolityczna zewnętrzna ściana żelbetowa, na traconym szalunku z blachy trapezowej. Mocowana do ściany nośnej za pomocą elementów ze stali nierdzewnej; 8. Okrągłe okno ze skrzydłem obrotowym, otwierane wokół pionowej osi; 9.

Betonowa platforma wokół budynku, w kolorze antracytowym, ze spadkami; 10. Żelbetowe elementy „podwinięć” ścian spełniające funk- cje podestów ekspozycyjnych wylewane na mokro; 11. Blacha aluminiowa 2 mm malowana w kolorze fasady; 12. Niskoprofilowy kanał grzewczy, szerokości - 26cm; 13. izolacja twarda, wykończona cienkowarstwowym tynkiem na siatce, malowanym na kolor czarny; 14. izolacja termiczna fundamentów - 6cm; 15. izolacja prze- ciwwodna fundamentów; 16. Zestaw szklany na poziomie 1 i 2 pietra skrzydła biurowego wykonany ze szkła bezpiecznego

rys. 8. Muzeum Lotnictwa w Krakowie, 2010. Detal ściany zewnetrznej (bez skali – opracowanie autora). Zdjęcie fragmentu ściany zewnętrznej. (fot. autora)

płaszczyzna, łukowaty podciąg to naturalny kształt architektury, a walory estetyczne budynków mogą być wyrażone jedynie poprzez samoistne elementy konstrukcyjne. Tej wyszukanej metaforze odrzucającej kąt prosty oraz jej nieskrępowanej geometrii towarzy- szy dostrzegalna dbałość o każdy element wykonany z betonu, stali i szkła. Krzywizny zewnętrznej 120-centymetrowej skorupy wykonanej z barwionego w masie antracytowego betonu wymagały specjalnych rozwiązań i przygotowania wyprofilowanych szalunków traconych stworzonych na stalowej podkonstrukcji [13].

Powtarzalny ślad odciśnietych blatów szalunkowych, dopracowanie narożników, rozwiązanie okien, spójnie wykonane wnętrza sal muzealnych i przestrzeni administra- cyjnych czy finalne polerowanie fasad świadczą o tym, że detal oderwany od trwałej podstawy modernistycznego mitu staje się ważnym elementem wyzwolonym z byle jakości – zależy od wizji, wrażliwości, wiedzy tych, którzy stwarzają go zawsze na nowo.

3. Wniosek

We współczesnej architekturze betonowej detal budowlany osiąga swoją tożsamość poprzez zrozumienie faktu jak należy zbudować cały obiekt z betonu. Zasada dotycząca całego procesu projektowego - że najpierw musisz wymyśleć cały budynek w technologii betonowej, potem postawić odpowiedni szalunek - wymaga od architekta wymyślenia szeregu szczegółów, a więc detali budowlanych, które przyjmują rolę „węzłów” łączących fragmenty obiektu w całość. Detal tak na prawdę nie podlega jednostkowej identyfikacji lecz jest traktowany zgodnie z zasadą „od ogółu do szczegółu” ale także „od szczegółu do ogółu”. Można rzec, że w architekturze betonowej to detale tworzą architekturę.

Przełom technologiczny jaki dokonał się w ostatnich latach w polskiej architekturze betonowej pozwala myśleć w nowy sposób o betonie i zawartym w nim potencjale zna- czeniowym. Bez wątpienia beton w architekturze wybudowanej w ostatnim czasie na terenie Polski posiada dwa niezależne różne oblicza – i to ekspresyjne oparte na wszelakich podobienstwach oraz oblicze racjonalne poszukujące doskonałości w prostocie rzeczy.

Wydaje się, że obie stylistyki architektury betonowej są wyraziste i ukazując sens twórczych poszukiwań – tworzą, na swój sposób, spójny świat wypełniony przekonaniem architek- tów o idealności zastosowanego budulca. Także oba sposoby prezentacji – metaforyczny i racjonalny, traktować należy nie jako przeciwieństwo, lecz raczej jako konkurencja form współczesnych. Odnaleziony w tym zbiorze detal architektury betonowej wydaje się tworzyć nowe typologie i technologie podkreślające niepowtarzalny styl tak twórcy jak i jego nowatorskiej architektury [13].

Literatura

[1] Collins P., Concrete: The Vision of the New Architecture, Montreal, 2004 [2] C. Simonnet C, Le Beton, histoire d’un materiau, Paris 2005

[3] Damaz P., Art in European Architecture/Synthèse des arts, New York 1956 [4] J.L. Cohen, Liquide Stone: New Architecture in Concrete, New York 2006, s. 46

[5] Motak M., Three Images of Concrete Transmutation in Krakow Architecture since late 1950; [w:] materiały konferencyjne Definiowanie przestrzeni architektonicznej/Defining the Architectural Space/Transmutations of Concrete, , ed. D. Kozłowski vol.2, Wyd. PK., Kraków 2017.

[6] Charciarek M., Związki idei i materii w architekturze betonowej, Kraków 2015, wyd. PK [7] Cohen J.L. , Liquid stone; New archietcture in Concrete, Nowy Jork, 2006

[8] Forty A., Concrete and Culture; A Material History, London 2012

[9] Budownictwo-Technologie-Architektura, kwartalnik Stowarzyszenia Producentów Cementu, nr 4/92, IV/2020

[10] Niebrzydowski W., Brutalizm w architekturze – geneza kierunku, „Architecturae et Artibus”, 1/2009, Białystok

[11] M. Pabich M., Budynek muzealny – najcenniejszy eksponat?, „Muzealnictwo”, t. 45, Warszawa 2004 [13] Charciarek M. (red.), Detale architektury betonowej, Kraków 2018, wyd. SPC