Demokracja w Azji Środkowej, Mongolii i na Zakaukaziu : doświadczenia i perspektywy

(1)

Rozpad ZSRR

Część 4: Reinterpretacja po dwudziestu latach Pod redakcją Anny Jach i Michała Kuryłowicza

P

aweł

S

łoń

Demokracja w Azji Środkowej, Mongolii i na Zakaukaziu

Doświadczenia i perspektywy

Nie ma żadnego dowodu na to, że demokracja jest czymś nieuchron

nym, nieodwołalnym lub że stanowi historyczną konieczność.

Philippe C. Schmitter1

1 C. P. Schmitter, Demokracja - zagrożenia i problemy, [w:] Przyszłość demokracji. Wybór tekstów, wybór i wstęp P. Śpiewak, przeł. P. Rymarczyk, Warszawa 2005, s. 13, Biblioteka Polityczna „Aletheia", 1.18.

2 W. Silicki, Is the Age of Post-Soviet Electoracl Revolutions Over?, „Democracy at Large"

2005, no. 1(4), s. 8-11.

Podczas gdy wprowadzenie instytucji wyborów przemieniło po

litykę w postkomunistycznej Eurazji, paradoksalnie może ona utrudnić demokratyczne przemiany w wielu miejscach, gdzie wła

dza autokratów jest relatywnie bezpieczna.

Witał Silicki2

Rozpad Związku Radzieckiego dał początek potężnemu przekształceniu na politycznej mapie świata, umożliwiającemu uzyskanie niepodległości przez kraje i narody znajdującesię wówczas w radzieckiej strefiewpływówbądźsta

nowiące część radzieckiej federacji. Niektóre z tych nowo powstałych państw w ciągudwóchdekadzbudowały stabilne i demokratyczneinstytucjepaństwo

we oraz dokonały udanej transformacji gospodarczej. W innych krajach zaś

(2)

procesy demokratyzacyjne i modernizacyjne utknęły w połowie drogi, osta tecznie przechylając się w stronę systemówautorytarnych oraz gospodarek za wieszonych między modelem radzieckim a zachodnim.

Dwie dekady, które upłynęły od uzyskania niepodległości przez piętnaście krajówwchodzących w składZSRR,są doskonałą okazjądo prześledzenia pro cesów demokratyzacyjnych, jakie miały miejsce w tym regionie. Szczególnie ciekawy jestobszar Zakaukazia, Azji Środkowej oraz Mongolii, ze względu na różnorodność dróg,jakie obrały poszczególnekraje. Wielu obserwatorów wy

rażało nadzieję, że na gruzach ZSRR powstaną niepodległe i demokratyczne państwa. Liczono na rozwój gospodarczy, aktywizację społeczeństwa obywa

telskiego,deklaracjeliderów politycznych, wsparcie Zachodu oraz -jaksięwy

dawało - ostatecznezwycięstwo modelu demoliberalnego. Jednocześnie bagaż problemów odziedziczonych po Związku Radzieckim uzasadniał sceptycyzm redaktorów dziennika „The Economist”, którzy w 1993 r. napisali, iż „przez najbliższądekadę będzie to jeden z najmniej stabilnych regionów świata”3. Za pewnewielu poszerzyłoby tę ocenę o republiki zakaukaskie.

3 Z. B. Rumer, Introduction, [w:] Central Asia. A Gathering storm?, ed. B. Z. Rumer, New York 2002, s. IX.

4 Freedom in the World 2011. The Authoritarian Challenge to Democracy, [on-line:] http://

www.freedomhouse.org/article/freedoni-world-2011-authoritarian-challenge-democracy, odczyt: 4VI 2011.

Czas zweryfikował negatywnie obie prognozy. U progu drugiej dekady XXI w. jedynie Mongolia uznawana jest przez Freedom House, amerykańską agencję działającą na rzecz demokracji i wolności na świecie, za kraj „wolny”, zaś Gruzja, Armenia i Kirgistanza „częściowowolne”. Pozostałe- Azerbejdżan, Kazachstan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan- za„niewolne"4. Z drugiej strony, państwa Azji Środkowej i Zakaukazia zdołały utrzymaćswoją niepod

ległość, stając się pełnoprawnymi członkami społeczności międzynarodowej.

Mimo iż Tadżykistan i Zakaukazie dotknięte zostałykonfliktem zbrojnym, unik

niętodramatu naskalę Bałkanów.

Choć na początku lat 90. XXw. wspomniane państwa musiały zmierzyć się z podobnymi wyzwaniami, to po dwudziestu latach wyraźnie widać różnice między nimi, jeśli chodzi opoziom rozwoju gospodarczego i społecznego, rolę naarenie międzynarodowej oraz charakter systemupolitycznego.

Celem tego artykułu jest przeanalizowanie procesów demokratyzacyjnych, jakie miałymiejsce w Armenii, Azerbejdżanie, Gruzji, Kazachstanie, Kirgistanie, Mongolii, Tadżykistanie,Turkmenistanie oraz Uzbekistanie w okresie od uzy skania niepodległości do dzisiaj.Historyczny opis zostanie uzupełnionyanalizą czynników, które doprowadziły do takiego rozwoju sytuacji wposzczególnych krajach. Na koniecpodjęta zostanie także próbaudzielenia odpowiedzi napyta

nie o perspektywy dalszejdemokratyzacji regionu.

(3)

Demokracja w Azji Środkowej, Mongolii i na Zakaukaziu 297

Niepodległość i demokracja?

W marcu 1985 r. sekretarzem generalnym KPZRzostał Michaił Gorbaczow, który, będąc świadomym kryzysu w jakim znajdowałsię wówczas ZSRR, podjął się gruntownej reformy państwa. W duchuprzebudowy (pieriestrojkij i jawno

ści(głasnosti)rozpoczął on ograniczoną liberalizacjęgospodarczą i demokraty zacjępolityczną.Gorbaczow rozpoczął teżprzebudowęfederacji mającąna celu nadaniesuwerenności podmiotom Związku. W marcu 1991 r. przeprowadzono referendum nad nowym - opracowanym w drugiej połowie 1990 r. - mode lem federacji,wtrakcie którego zadano obywatelom ZSRR następującepytanie:

„Czy uważasz za niezbędne zachowanie ZSRR jako odnowionej federacji rów

noprawnych, suwerennych republik, w której będą w pełni zagwarantowane prawai wolności członka każdejnarodowości?”. Przy frekwencji wynoszącej 91

% zdecydowana większość (ponad 90 %) wyborcówodpowiedziało„tak”. Refe

rendum nie odbyło sięwrepublikachnadbałtyckich oraz Gruzji i Armenii, które jużwcześniej zdecydowały się na wyjściez federacji. Polityka Gorbaczowa nie pozostała bez wpływu na sytuację w poszczególnych republikach. W grudniu 1986r. w Ałma-Acie wybuchły zamieszki, gdy stanowiskopierwszego sekreta rza Komunistycznej Partii Kazachstanu objąłRosjanin. W latach 1988-1990nie

mal wszystkie republikizwiązkowe nadały swoim narodowymjęzykom status państwowych. Proces ten nie dotyczył krajów Zakaukazia, gdyż armeński, gru zińskii azerskizapisanebyły w konstytucjiznowelizowanej w 1978 r. Wturk- meńskimAszchabadzie w 1988 r. i1989 r.opozycja zorganizowała manifestacje przeciwko wysokiemu bezrobociu i niskim płacom. Pojawiły się ruchy ekolo giczne, zwracające uwagę na katastrofalne skutki polityki gospodarczej ZSRR - poruszano m.in. kwestię Morza Azowskiego, poligonu atomowego w Semi- pałatyńsku (obecnie Semej) orazskażenia wazerskim Sumgait.W 1990 r. po szczególne republiki ogłosiły deklaracjeo suwerenności, które m.in. nadawały prawa i swobody obywatelskieoraz prawa mniejszościom narodowym, uzna

wałyzwierzchność władz republiki orazustanawiały narodowe siłyzbrojne.

Proces reformy Związku Radzieckiego powstrzymany został w wyniku nieudanego puczu wojskowego w sierpniu 1991 r., przeprowadzonego przez

„twardogłowych” członków KPZR. Ich klęska nadała nowego impetu reforma

torom, zaś poszczególne republiki ogłosiły deklaracje niepodległości. Wyjąt

kiem była Gruzja, któraswoją niepodległość ogłosiła jeszcze w kwietniu 1990 r.

Podpisanie w grudniu 1991 r. układu białowieskiego, powołanie do istnienia Wspólnoty Niepodległych Państw oraz dymisja Michaiła Gorbaczowa były ostatnimi akordami rozpadu ZSRR, któryformalnie przestałistnieć 31 grudnia 1991 r.

(4)

Dynamika ewolucji systemów politycznych

Sytuacja na Zakaukaziu zdeterminowana została w głównej mierze przez konflikty zbrojne, którychw latach 90. XX w. było aż trzy: wlatach 1991-1994 toczyła się wojna o Górski Karabach międzyArmenią i Azerbejdżanem; wla tach 1990-1992 wojna w Osetii Południowej, między Tbilisi a separatystami osetyjskimi; oraz wojna gruzińsko-azerskaw północno-wschodniej Gruzji. Ich podłoże miało charakter etniczny oraz terytorialny. Do dzisiaj konflikty te po- zostają nierozwiązane, gdyż tereny Górskiego Karabachu czy Osetii Południo

wej wciąż są źródłem animozji politycznych.

Azerbejdżan ogłosił niepodległośćw sierpniu 1991 r.Od samego początku kraj zmagał sięz problemem braku silnego przywództwa, kalejdoskopem lide róworazgroźbąwojny domowej wynikającą z istnieniana jego terenie enklaw gruzińskich oraz licznej mniejszości Lezginów. Wojny spowodowały wzrost liczby bezrobotnych, bezdomnych oraz wywołałyfalę uchodźców z terenów ob

jętych działaniamiwojennymi, potęgując jedynie skutkikryzysu gospodarcze go spowodowanego upadkiem ZSRR. Niepowodzenia wojenne doprowadziły do dymisji pierwszego prezydenta niepodległego Azerbejdżanu Ajaza Mutali- bowa w marcu 1992 r. Powstała w 1989r. Partia Frontu Ludowego,głosząca, iż skutecznerozliczenie sięzpozostałościami komunizmu doprowadzi do wygra

nej wwojnieorazgwałtownej poprawy sytuacji gospodarczej,wygrała wybory w 1992 r. Kandydat tej partii - Abulfaz Elczibej - objął też urząd prezydenta.

Jednak w ciągu roku Front przekształciłsięzpartii idealistów-antykomunistów w kartel przypominający strukturą partię komunistyczną. Niepowodzenia w Górskim Karabachu doprowadziły do puczu Surata Gusejnowa, przeprowa

dzonego w czerwcu 1993r.,wwyniku którego do władzy doszedł HejdarAlijew, wlatach 1969-1982 pierwszy sekretarz partii komunistycznej. Zamach stanu spotkał się zmieszanymiuczuciami obywateli, rozczarowanych polityką frontu i zmęczonych tragiczną sytuacją w kraju. Wyraz temudano w wyborach parla

mentarnych w październiku 1993 r., którezdecydowaniewygrał Hejdar Alijew.

W 1994 i 1995 r. miałymiejsce próbynieudanych zamachów stanu. W 1995 r.

przeprowadzono wybory parlamentarne, w którychzdecydowane zwycięstwo odniosło ugrupowanie prezydenckie. Kolejne lata przyniosły ewolucję systemu w dyktaturęprezydencką Alijewa, jednak mimowszystkoistniała parlamentar

na opozycja. Wpaździerniku 2003 r., w obliczu choroby, Hejdar Alijew wyzna

czył swojego syna llhama na następcę. W wyborach2003 r. uzyskał on poparcie rzędu 76,8 %. Azerbejdżanw wynikuzysków ze sprzedaży ropy orazotwarcia na zagranicznych inwestorówwszedł na drogę intensywnego rozwoju: w la tach 2000-2008 gospodarka powiększyła się prawie czterokrotnie, rozwijając

(5)

się o średnio 16,6 punktów procentowych rocznie inotując wzrost dochodu per capita z 576 na5595 dolarów5.

s Dane za: P. G a vras. Partners Far Apart. Economic Development in the Eastern Partnership’s States of the Black Sea Region, [w:] The Eastern Partnership in the Black Sea Region. Towards a New Synergy, ed. A. Balcer, Warsaw 2011, s. 36.

SytuacjaGruzji początkowowyglądałabardzopodobnie: wojennazawieru

cha uniemożliwiła stworzenie stabilnych instytucji demokratycznego państwa prawa. Z jednej strony Gruzja borykała się z potężnymi trudnościami ekono micznymi, bowiem w wyniku wojny, na początku lat 90. XX w., średniapłaca w Gruzji stanowiła 10 % płacy w Rosji, a zbiory w 1994 r. odpowiadały 1/3 wysokości z 1985 r.Z drugiej strony, w latach 1993-1994, walka o władzę prze rodziła się w wojnę domową między zwolennikami Eduarda Szewardnadze - byłego pierwszego sekretarza partii komunistycznej, cieszącego się dużym au torytetem - oraz stronnikami urzędującego prezydenta Zwiada Gamsahurdii.

Szewardnadze, podpisując w październiku 1993r. układo przystąpieniuGruzji do Wspólnoty Niepodległych Państw, uzyskał pomoc Moskwy,która umożliwiła mu zwycięstwo. Wygrał wyboryw 1995 r., zdobywając poparcierzędu 70 %, oraz zapewnił sobiereelekcję, fałszując wyboryw 2000r. Za jego rządów doszło dowybuchu konfliktów wAbchazji,Osetii Południowej oraz Adżarii. jednocześ niegwałtownie rozwijało się społeczeństwoobywatelskie. Sfałszowaniewybo

rów parlamentarnych wlistopadzie 2003 r. doprowadziło do tzw. rewolucji róż, w wyniku której Szewardnadze został odsunięty odwładzy. Na sukces demon

strantówwpływ miały: słabość Szewardnadzego, brak pomysłuna rozwiązanie problemu sukcesji orazpoparcia ze strony resortów siłowych,podziały w partii rządzącej, zjednoczona i silna opozycja zwyrazistym i charyzmatycznymlide

rem w osobie Micheila Saakaszwilego, rozwinięte społeczeństwo obywatel

skie, istnienie prywatnego i niezależnego od władzykanału telewizyjnego oraz stosunekStanówZjednoczonych.W wyborach z 4 stycznia 2004 r. Saakaszwi- li - będący jedynym kandydatem, co nadało tej elekcji charakter plebiscytu - uzyskał poparcie rzędu 96,2 %. Urzędującydo dzisiaj prezydent przeforsował zmianę konstytucji, wprowadzając system prezydencki z niezwykle rozbudo

wanymi uprawnieniami głowy państwa. Przeprowadzone zostały też reformy gospodarcze, którespowodowały napływ zagranicznych inwestycjioraz rozwój gospodarczy na poziomie 8 % w skali roku w latach 2005-2008. Podjęto też walkę z korupcją. Wojna z Rosją z 2008 r. oraz światowykryzys gospodarczy wyhamowały gospodarkę, jednakw 2010 r.odnotowano 3,9 % wzrost. Gruzja nadalboryka się z problemami bezrobocia, ubóstwa oraz wysokiej inflacji(13,5

% w kwietniu 2011 r.). Jesienią 2012 r. wybory parlamentarne wygrała koali

cja Gruzińskie Marzenie biznesmena Bidziny Iwaniszwilego, która zakończyła dominację Saakaszwilego. Choć niewątpliwie Gruzja pozostaje państwem post- radzieckim najbardziej zaawansowanym w reformach,to poważnymi wyzwa

(6)

niamidla gruzińskiej demokracji pozostają korupcja, sądownictwo oraz kultura polityczna6. Odnośnie tej ostatniej, niemały wpływ na dalsze losy procesu de- mokratyzacyjnego będą miały relacje na linii premier-prezydentoraz wybory prezydenckie w2013 r.

6 M. Matusiak, Protesty w Tbilisi nie powinny zagrozić pozycji władz, [on-line:] http://

www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2011-05-25/protesty-w-tbilisi- -nie-powinny-zagrozic-pozycji-wladz, odczyt: 25 V 2011.

7 A. Wołowska, Kazachstan. Regionalny przykład sukcesu, „Prace OSW" 2004, nr 15, s. 5, [on-line:] http://www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_15.pdf, odczyt: 25 V 2011.

Jeśli chodzi o osiągnięcia w kwestii demokratyzacji, Armenia lokuje się między Azerbejdżanem a Gruzją. Choć niedoszło tam wostatnichlatach doko

lorowej rewolucji, to jednocześnie tamtejszy system autorytarny można okre

ślić mianem miękkiego bądź nieskonsolidowanego. Prezydentem Armenii od 1991 r. był Lewon Ter-Petrosjan. W wyniku utraty poparcia ustąpił on z zaj

mowanego stanowiska wlutym 1998 r., a na swojego następcę wskazał popu larnego premiera Roberta Koczariana. Koczarian w wyborach prezydenckich przeprowadzonych w marcu 1998 r. uzyskał 60 % głosów. Jego popularność potwierdzona została reelekcją w 2003 r. z poparciem rzędu 67 %. W 2008 r.

Koczarian udzielił poparciaw wyborach Serżowi Sarkisjanowi.Choć zwyciężył onjuż w pierwszej turze uzyskując 52% oddanych głosów, w stolicykraju do

szłodo zamieszek inspirowanych przez opozycję, którejprzewodziłLewon Ter- -Petrosjan. Były prezydent uzyskał wówczas 21,5 % głosów. W 2009 r. stanął on na czeleArmeńskiego Kongresu Narodowego, będącego blokiem organizacji opozycyjnych. W kwietniu 2011 r. doszło do kolejnej fali demonstracji odby wających się pod hasłami realizacji piętnastu postulatów opozycji, zakładają cych m.in. rozpisanie nowych wyborów prezydenckich, uwolnienie więźniów politycznych, podjęcie niezbędnych reform gospodarczych czynatychmiastową dymisję premiera.

W Kazachstanie, po upadku ZSRR, u władzy utrzymał się dotychczaso

wy pierwszysekretarz partii komunistycznej - Nursułtan Nazarbajew. W wy

borach przeprowadzonych w 1991 r. głosowało na niego 91,2 % wyborców.

Niemal zdnia na dzieńNazarbajew porzuciłretorykękomunistycznąna rzecz nacjonalistycznej,opierając swój „aksamitnyautorytaryzm”7 napełnej kontro li życia politycznego, eliminacji opozycji, fałszowaniu wyborów, zagwaranto

waniu wewnętrznej stabilności, umacnianiu międzynarodowej pozycji kraju poprzez próbę odgrywaniaregionalnego mocarstwa i rozwoju gospodarczym.

Wygrane referendum w 1995 r. wydłużyło okres sprawowania urzędu prezy denta do 2000 r. W kolejnych wyborach Nazarbajew wygrywał miażdżącą prze wagą: w 1999 r. otrzymał poparcie rzędu 81,2 %, w 2005 r. - 91,2 %, w 2011 -95,6%.Jednocześnie w wyniku referendum z 2007 r. zniesiono ograniczenia dotyczącetego,ilerazy można sprawować najwyższy urząd wpaństwie, jednak

(7)

DemokracjawAzji Środkowej, Mongolii i na Zakaukaziu 301

przepis ten dotyczy tylko obecnego prezydenta. Nazarbajew dokonał daleko idącejliberalizacji oraz otwarcia gospodarki, w wynikuczego Kazachstan notu je najwyższy poziominwestycji wśród krajów WNP, rozwijasię w tempie6-7 % rocznie, a dochód per capita wzrósł z 1649 dolarów w 2002 r.do 8882 dolarów w 2010r.

Takjak w Kazachstanie, tak i w sąsiednim Uzbekistanie u władzy utrzymał się pierwszy sekretarzpartiikomunistycznej - IslomKarimow. Najwyższą wła dzę w partii osiągnął on w 1989 r. Rok później został prezydentem Uzbeckiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W sierpniu 1991 r. ogłosił niepodległość Uzbekistanu, a cztery miesiące później wygrał wyboryprezydenckie, uzyskując 86%głosów.W kolejnych latachumocniłon swoją dyktaturę. W 1995 r., w wy

niku referendum, jego kadencja została przedłużona do2000 r.Wtedyteż uzy skał on reelekcję,wygrywając drugą turę wyborów. W 2007 r., łamiącprzepisy konstytucji, wystartował poraz trzeci wwyborach, zdobywając 88,1 % głosów przyfrekwencji wynoszącej ponad 90 %. W przeciwieństwiedo Nazarbajewa, Karimow długonie reformował gospodarki, obawiającsię, iż może stanowić to źródłozagrożenia dlajegowładzy. Skutkiem tegopoczątek XXI w. był okresem kryzysugospodarczo-społecznego, objawiającegosię rozwojem gospodarczym na poziomiezaledwie 0,3% w skali roku w 2003 r., dochodemper capitarzędu 396 dolarów, uzależnieniemgospodarkiod produkcji bawełny, która stanowiła połowę dochodów państwa, a w końcu niskim poziomem przedsiębiorczości.

Jednocześnie nasiliło się zagrożenie terroryzmem islamskim, czego przykła

dem są ataki w Taszkiencie w 1999 r., dwa kryzysy batkeńskieczyli rajdy bo

jownikówz terrorystycznego Islamskiego Ruchu Odrodzenia nateren Uzbeki stanu z Tadżykistanu w 1999 r. i 2000 r. oraz samobójcze zamachy z 2004 r., które doprowadziły do zaostrzenia represji, a tym samym reakcji sprzężenia zwrotnego w postacinasileniasię nastrojów radykalnych.

Po odzyskaniu niepodległości, prezydentem Kirgistanu został pochodzący spoza elity władzy AskarAkajew, będący z wykształcenia fizykiem. Do władzy doszedł, głosząc hasła budowy demokratycznego państwa prawa. W 1990 r.

został wybrany przez Radę Najwyższą Kirgiskiej Republiki Radzieckiej jej pierwszym prezydentem. Rok później ogłosił niepodległość Kirgistanu i wy grał pierwsze wybory powszechne, w których był jedynym kandydatem. Kir- gistan dopiero od 1996 r. zaczął wychodzić z kryzysu gospodarczego. Spadła wówczas stopa inflacji, napłynęły zagraniczne inwestycje, odnotowano po raz pierwszyod odzyskanianiepodległości wzrost gospodarczy rzędu 7,1 %. Mimo tego w 1999 r. ponad połowa obywateli żyła w biedzie. Początkowo prezydent Akajew postrzegany był jako liberał i demokrata, jednak z czasem zaczął sto

sować autorytarne formy rządów. Wygrywał kolejne wybory w latach 1995 i 2000 r., w 1999 r. pozbawił parlament wpływu na nominację członków rzą du, zaś w 2003 r. Akajewotrzymał dożywotni immunitet, co doprowadziło do zjednoczenia sił opozycji.Choć Akajew obiecał, że nie weźmie udziału w kolej

(8)

nych wyborach, to pogłoski o możliwości dynastycznej sukcesji, uwiarygodnio

ne poprzez zdobycie przez dzieci prezydenta mandatów poselskichw 2005 r., doprowadziły do wybuchu zamieszek. W wyniku tzw. tulipanowej rewolucji Askar Akajew uciekł do Rosji. Jego następcą został Kurmanbek Bakijew, któ ry w wyborach 10 lipca 2005 r. uzyskał poparcie rzędu 88,9 %. Szybko oka załosię, że Bakijew nie spełni pokładanych w nim nadziei na demokratyzację kraju. Humań Rights Watch, światowa organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka, odnotowała znaczące pogorszenie się sytuacji w Kirgistanie szcze gólnie w okresiewyborów prezydenckich w 2009 r., wygranych przez Bakije- waB. Kryzys gospodarczy, oskarżenia o korupcję oraz morderstwa na tle poli tycznym doprowadziły do wybuchuniezadowolenia w 2006 r. i 2007r. Wybuch gwałtownych zamieszek w kwietniu 2010 r.zmusiłBakijewa do ucieczki. Tym

czasową władzę przejęła RozaOtunbajewa, - wlipcu 2010 r. objęła onaurząd prezydenta Kirgistanu, którypełniła do grudnia 2011 r. Nowe wybory wygrał Ałmazbek Atambajew. Zgodnie znowelizacjąkonstytucji, zaaprobowanąw re ferendumzczerwca2011 r. większością90 % głosów, zrezygnowano z systemu prezydenckiego narzecz parlamentarnego.

Jeden z najbardziej stabilnych, a zarazem represyjnych reżimów powstał w Turkmenistanie. Saparmurat Nijazow zdołał nietylko utrzymać się u wła

dzy po rozpadzie ZSRR, wygrywając wybory prezydenckie w październiku 1991 r., ale i narzucić obywatelom kult swojej jednostki w iście stalinowskim stylu. Specjalna komisja rządowa potwierdziła, iż Nijazow jakoby jestpotom kiem Aleksandra Wielkiego. W centrum Aszchabadu postawiono obracającą się, pozłacaną statuę „przywódcy Turkmenów”, a nazwę czwartego miesiąca roku zmieniono na imię matki prezydenta. W grudniu 1999 r. przyznano mu doży

wotnietytuł prezydenta kraju. Po jego śmierci w 2006 r. władzę objął Gurban- gulyBerdimuhamedow, który wygrał wybory z lutego 2007 r. Związane z nim nadzieję naliberalizację systemu politycznego szybkoprysły. Wybory z 2012 r.

Berdimuhamedow wygrał z poparciem rzędu 97 %. Do elekcji nie zostali do puszczeni zachodni obserwatorzy, jednakfakt, iż większość kontrkandydatów wychwalała rządy prezydenta, nie pozostawia wątpliwości co do braku spełnie nia demokratycznychstandardów.

Najtragiczniejszy obrót przybrała sytuacja w Tadżykistanie, gdzie w 1992 r. wybuchła wojna domowa między urzędującym prezydentem Ema- molim Rahmonem a islamską Zjednoczoną Opozycją Tadżycką.Dzięki aktywne mu wsparciu Rosji doszłodo zakończenia działań wojennych w 1997 r., jednak kraj zmagał się z potężnymi problemami: epidemiąmalarii,katastrofalną sytu

acją gospodarczą oraz sąsiedztwem niestabilnego Afganistanu. W wyniku po rozumień pokojowych zagwarantowano pluralizm polityczny, decentralizacją H Kyrgyzstan, [on-line:] http://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/kyrgyz- stan_0.pdf, odczyt: 11 VI 2011.

(9)

oraz kompromisowe rozwiązywaniekonfliktów. Od 2002 r.następowała erozja systemu,przejawiającasięwewzmacnianiusiępozycji prezydenta, który argu

mentował swojąpolitykęzagrożeniem fundamentalistycznym9.

9 K. Strachota, Tadżykistan - czas próby, „Prace OSW" 2004, nr 15, s. 19, [on-line:] http://

www.osw.waw.pl/sites/default/files/PRACE_15.pdf.

Ewenementem w regionie jest Mongolia, która - choć niewolna od prob

lemów gospodarczych i politycznych - zdołała stworzyćstabilny system wie- lopartyjny. Początkiem transformacji były demonstracje z 10 grudnia 1989 r.

oraz początku 1990 r. Liderem opozycji zorganizowanej w Mongolskiej Unii Demokratycznej był Sanżaasurengin Zorig, dziękiktóremu manifestacje prze

biegły pokojowo. Co więcej, opozycja została dopuszczona do środków ma

sowego przekazu, dzięki czemu mogła skutecznie powiększyć swoje zaplecze m.in. o robotników i górników. W partii komunistycznej - Mongolskiej Partii Ludowo-Rewolucyjnej (MPR-L) -już w latach 80. XX w. pojawiło się skrzydło reformatorskie, dostrzegające koniecznośćzmiany systemu. Zczasem uzyskało ono przewagę. Na jegoczele stał Żambyn Batmench, który doprowadził do zła godzenia cenzury i rozpoczął debatę nadmożliwościami liberalizacji centralnie planowanej gospodarki i nieefektywnej biurokracji. Komuniści, obawiającsię wewnętrznej destabilizacji, którą mógłby próbować wykorzystać Pekin, przy

stali na żądania demonstrantów. W marcu ustąpiło Politbiuro, zrezygnowano z przewodniej roli partii komunistycznej iwkrótceumożliwiono rejestrowanie nowych partii. Wlipcu 1990 r. przeprowadzono wybory parlamentarne, które zdecydowanie wygrała partiakomunistyczna,cowynikałozesłabości ipodzia łówwśród opozycji. Wszeregach MPR-L doszło do wymiany kadr. Pierwszym prezydentem niepodległej Mongolii został kandydat komunistów Punsal- maagijn Oczirbat, wybranyw 1990 r. na to stanowisko przez parlament - rów nież głosami opozycji. Konstytucjaz1992r.wrazz poprawkami z 1999 r. i2001 r.

wprowadziła system półprezydencki, gdzie głowa państwa dysponuje prawem weta. Pierwsze powszechne wybory naurząd prezydenta odbyły sięw czerwcu

1993 r. i wygrał je Oczirbat, startującyjakolider opozycji. Wybory parlamentarne w 1996 r. wygrała Koalicja Demokratyczna. Dziękireformom gospodarczym Mon golia zaczęła odnotowywać wzrost gospodarczy, inflacja wynosząca w 1996 r.

300 % spadłado 6 %, zaczęło spadaćbezrobocie sięgające 50 % w 1996 r. oraz rozpoczęto prywatyzację. Choć wybory z2000 r. przywróciły do władzy postko munistów, kontynuowalioni reformypoprzedników. Wwyniku elekcji z 2004 r.

zawiązano koalicję między demokratyczną opozycją oraz MPR-L. Pogłoski o fał

szowaniu wynikówwyborów z 2008 r. przez MPR-L doprowadziły do kolejnejfali manifestacji,których kulminacjąbyło podpalenie siedziby partii, wwyniku cze go wprowadzono stan wyjątkowy. Wostatnich latach Mongolia rozpoczęła eks

(10)

ploatację odkrytych niedawno złóż cennych pierwiastków10. Dochód per capita w 2009 r. wyniósł 1,573 dolarów, co stanowi niemal czterokrotnie większą war tość niż w 1998 r. Celemzwiększenia partycypacji obywateli w życiupolitycznym w 2009 r. powołano do istnienia Halę Obywateli, dzięki której obywatele mogą m.in. zgłaszać swoje poprawki do propozycji ustaw. Poważnym problemem dla stepowej demokracji pozostaje wysoka korupcja.

10 „Miedź, węgiel, uran, żelazo, złoto, rzadkie metale z dołu tablicy Mendelejewa, [...] - mon

golska ziemia kryje co najmniej 138 mld ton ponad 80 pierwiastków napędzających rozwój światowej gospodarki" - za: M. Rabij, Ułan biznes, czyli mongolski cud gospodarczy, [on-line:] http://biznes.newsweek.pl/ulan-biznes—czyli-mongolski-cud-gospodarczy,71147,1,1.

html, odczyt: 31 I 2011.

11 J. A. Hall, Utrwalanie demokracji, [w:j Przyszłość demokracji..., s. 68.

12 K. Collins, The Logie of Clan Politics in Central Asia. Its Impact on Regime Transforma- tion, Cambridge 2006, s. 137.

Analiza czynników

Teoretycy demokracji wskazują na szereg czynników, od których zależy wprowadzenie systemu demokratycznego, a następniejego konsolidacja. Po krótce zostaną one omówione w kontekście opisywanych krajów i przeanali zowane. Należy zadać pytania o to, które z nich miały decydujący wpływ na dotychczasową trajektorię rozwoju systemu politycznego oraz jak mogą one determinować dalszą demokratyzacjękrajów Azji Środkowej i Zakaukazia.

Sekwencja zdarzeń

Podkreśla się, że szansa na ustanowienie trwałego systemu demokratycz

nego znacząco zwiększasię, gdy przeddemokratyzacjąma miejsce liberalizacja systemu autorytarnego. Zgodnie z tą logiką, taka kolejność „sprzyja umiarko

waniu tych, którzy wchodzą na polityczną scenę” i „zapewnia, że posiadający władzę nie będą nadmiernie zagrożeni, a taka gwarancja jest absolutnie ko

nieczna, jeśli polityczna modernizacja ma w ogólemieć miejsce"11.Tymczasem w kontekście niektórych republik postradzieckich ciężko jest mówić o libera

lizacji systemuprzed rozpadem ZSRR. Cowięcej, upadek komunizmu przybył nieoczekiwanie i nikt nie był na niego przygotowany, a nowe byty polityczne poddane byłyjednocześnie kilku dynamicznym, skomplikowanym i zachodzą cym w tym samym czasie procesom: liberalizacji, umacnianiu niepodległości, tworzeniu instytucji państwa i tożsamości narodowych orazdekolonizacji12.Na Kaukazie procesytedodatkowo utrudnione były zaangażowaniem w konflikty

(11)

zbrojne. Istotnym wyjątkiem od tej reguły jest oczywiście Mongolia, gdzie jesz

cze w latach 80. do władzy doszło nowe pokolenie,dostrzegające konieczność zmian. Te zbiegły sięw czasie z reformami Gorbaczowa, którenadały im nowy impet. Skutkiem tego, rozpad ZSRR zastał Mongolię z wolnymi mediami, bra

kiemcenzuryiżywą debatą na temat kierunkówrozwojukraju, conie pozosta ło bez wpływunaewolucję systemu politycznegow tym kraju.

Gospodarka

Jak pisze JohnA. Hall, „im większa koncentracja własności, tym mniejsze prawdopodobieństwo utrwalenia demokratycznych rządów”11 * 13. W każdym z opisanych krajów procesy reform gospodarczych, jeśli już się pojawiały, to miało to miejsce dopiero po odzyskaniu niepodległości. Konsekwencją upad ku ZSRR był potężny kryzys gospodarczy - w 1995 r. gospodarki wszystkich republiki postradzieckich (z wyjątkiem bałtyckich) skurczyły się o 54,2 % wporównaniu z 1989 r. Byłon spowodowany utratąrynków, brakiem wsparcia finansowego z Moskwy, koniecznością restrukturyzacji gospodarki oraz nawią

zania relacji z nowymi rynkami. Wskutek tego niektóre kraje zdecydowałysię na prywatyzację, czego najlepszym przykładem jest Kazachstan. Szybkarefor magospodarcza oraz fakt, iż granica rosyjsko-kazachska liczy ponad 7tys. km, doprowadziły dointensywnego rozwoju gospodarczego. Jednak prywatyzacja, zamiastbyćpodstawą liberalnej gospodarki, stała się narzędziem służącym do budowania sieci klientel¡stycznych powiązań, koniecznych dostworzenia sta

bilnej dyktatury. W pozostałych krajach liberalizacja gospodarcza opóźniła się zewzględu na obawy dyktatorów przed możliwościąosłabienia swojej władzy.

Kaukaz powrócił na drogę rozwojuw 1995 r., a eksport surowców doprowadził dogwałtownego rozwoju Azerbejdżanu. Ustanowiony na poziomie 6 tys. dola rów dochód per capita jako warunek wstępnydemokratyzacjinie znajduje po twierdzenia w rzeczywistości14. Wydaje się, żezarówno hossa, której skutkiem będzie wytworzenie klasy średniej, traktowanej przez politologa Barringtona Jr. Moore’azaistotnyczynnikw odchodzeniu odautorytaryzmu, jak i bardzo zła sytuacja- mogądoprowadzić - poprzez wybuch niezadowolenia i rewolucję - do demokratyzacjisystemu15.

11 J. A. H a 11, op. cit., s. 69.

14 „W 1989 r. Bank Światowy sklasyfikował dwadzieścia cztery kraje jako osiągające «wy

sokie dochody», z dochodami na głowę ludności w przedziale 6100 dolarów [...] do 21 330 dolarów [...]. Z [...] dwudziestu jeden krajów o wysokich dochodach wszystkie oprócz Sin

gapuru były demokratyczne”. Zob.: S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, przeł.

A. Dziurdzik, Warszawa 1995, s. 68.

15 B. Moore Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy. Lord and Peasant in the Ma

king of the Modern World, Boston 1966.

(12)

Charakter reżimu autorytarnego

Konsekwencje wieloletniej zależności od Moskwy są dwojakie. Z jednej strony komunizm wpłynął na zwiększenie dostępudo szkolnictwa,urbanizację (stolica Tadżykistanu w 1925 r. liczyła 6 tys.osób, a na początkulat 90. XX w.

jużstorazywięcej), elektryfikację. Jednocześnie zaś zaprowadzono totalitarny system polityczny i gospodarczy, wzorujący się na modelu radzieckim,wyizo

lowano regionod resztyświata oraz kolonizowano, podejmującwalkęz religią i kulturą,eliminującelityintelektualne etc. Odzyskując niepodległość, koniecz

ne stałosię zbudowaniepodstawniepodległegopaństwa, jednak obecneinsty tucje krajów republik środkowoazjatyckich wiele przejęły z organizacji admi nistracji radzieckiej.Prawie z dnia nadzień komuniści stali sięojcaminarodów i prezydentami, dopasowując odziedziczone struktury władzy do nowych re

aliów. Należyjednak pamiętać, że w podobnej sytuacji znalazły się kraje bał tyckie, które mimo trudnej sytuacji, w jakiej znalazły się po latach radzieckiej dominacji (dość wspomnieć potężny kryzys gospodarczy czy licznąmniejszość rosyjską), zdołały ustanowić rządy prawa.

Postawy społeczeństwa i elit

W niektórychkrajach, jak na przykład Turkmenistan czy Kazachstan, niemal nie dostrzeżono geopolitycznegotrzęsienia ziemi, jakim był upadek ZSRR. Tam też dotychczasowi sekretarze partii komunistycznych szybkozdołali wykorzy

stać nadarzającą się okazję doobwołaniasięojcami narodu poprzez ogłoszenie niepodległości, anastępnie przystosowaćsystem ustrojowy do autorytaryzmu.

Nie oznacza to jednak, że mieszkańcy tych państw nie dostrzegli zachodzących zmian. Niemal wszędzie dochodziło do demonstracji, jednak tam, gdzie nie doprowadziły one do stworzenia zorganizowanej opozycji, mającej jasny plan działania, proces demokratyzacjizakończył się zanim właściwiezaczął postę

pować. Decyzje elit rządzących miałynieraz znaczący wpływ na charakter de mokratyzacji, która często ograniczałasię do wprowadzeniainstytucji pseudo- demokratycznych wyborów. Nowi-starzy autokraci naddemokrację i pluralizm przekładali pokój i stabilność,strasząc obywatelizagrożeniemterrorystycznym czy wojną domową - takjak to miało miejsce m.in. w Tadżykistanie. Przykład ten w istotnysposóbwpłynął napostawy elit krajów ościennych.

Jak wyglądapoparcie dla demokracji wśród obywateli? Olena Nikołajenko, która przeprowadziła badania w czterech środkowoazjatyckich republikach pod koniec pierwszej dekadyXXI w., odkryła, iż obywatele tych krajówpopiera

ją zarówno demokrację jako najlepsze rozwiązanie ustrojowe, jak i konkretne

(13)

instytucje,takie jak wolne wybory, wolność słowa, czy silna opozycja16. Jedno

cześnieanaliza badaczki wykazała pewne interesujące różnice, takie jaknega tywnakorelacja między islamem apoparciem dla demokracji w Tadżykistanie (co jest skutkiem wojny domowej, w której stroną była islamska opozycja)17. Edukacja wpływa pozytywnie na poparcie dla demokracji,jednak z tego wzo

ru wyłamują się Uzbekistan i Tadżykistan. Co ciekawe, o ile w Kirgistanie za demokracją są generalnieludzie młodzi, towUzbekistanie dzieje się wręcz na odwrót. Autorka nie tłumaczy niestety tej interesującej różnicy. W Gruzji utrzy

muje się natomiast wysokie poparcie dla systemu demokratycznego, jednak mimo tego 40% obywateli nie uznaje legalnych demonstracji zaakceptowalny sposób wyrażania sprzeciwu18.

'6 Nie istnieją wiarygodne statystyki dotyczące Turkmenistanu. O. N ikolayenko, Support for Democracy in Central Asia, „International Journal of Public Opinion Research" vol. 23,

2011, no. 2, s. 191-204.

17 W pozostałych krajach afiliacja z islamem była pozytywnie skorelowana z poparciem dla demokracji. Wynikało to z sekularyzmu dyktatur, upatrujących w islamie zagrożenie. O. Ni

kolayenko, op. cit., s. 13.

16 Wyniki sondażu z 2008 r. za: Georgia Country Report 2010, Gütersloh 2011, [on-line:]

http://www.bertelsmann-transformation-index.de/150.0.html?L=l, odczyt: 12 VI 2011.

19 Turkmenistan. No Effective Human Rights Reform, „Amnesty International" 2008, s. 24, [on-line:] www.unhcr.org/refworld/topic,4565c2252c,4565c25f39b,485fc0322,0,„.html, od

czyt: 12 VI 2011.

Społeczeństwo obywatelskie

Rozbudowanasieć organizacji pozarządowych odgrywa istotną rolę w do chodzeniu dodemokracji, a następnie jej podtrzymywaniu. Choć w żadnej re

publice radzieckiej nie mieliśmy do czynieniaz ruchami, które stałybysię dla decydentów politycznych równoprawnymi partnerami w rozmowie na temat kształtunowegosystemu (jakto miało miejsce w Polsce), to nie można ignoro

wać roli,jaką organizacjeteodegrały wrepublikach postradzieckich po 1989 r.

Najlepszym tego przykładem jest działalność organizacji ekologicznych w Ka

zachstanie, gdzie wywalczyły one zamknięcie w 1991 r. poligonu atomowego wSemipałatyńsku. Organizacjepożytkupublicznego w analizowanych krajach niemal wszędzie spotykająsięz problemaminaturyorganizacyjnej, takimi jak:

brak demokratycznej struktury, silnego lidera i współpracy z innymi organi zacjami obywatelskimi, a także uzależnienie od pomocy zagranicznej. Najgor sza sytuacja jest w republikach Azji Środkowej, gdzie czasem każda oddolna inicjatywa traktowana jest jako zagrożenie dla stabilności państwa. Stąd też w Turkmenistanie w 2008 r. zarejestrowane były zaledwie trzy organizacja po zarządowe: Okara (organizacja zajmującasię pomocąspołeczną dla uchodźców i dzieci), organizacja zrzeszająca księgowych oraz Klub Alpinistów z Agamy19.

(14)

Brak demokracjipartycypacyjnej w krajach takich jakAzerbejdżan czyUzbeki

stan wpływa również na niski stopień zorganizowaniaspołeczeństwa. Zwraca się też uwagę na rolęsytuacji gospodarczej. Z jednej strony, gdy jest wystarcza jąco zła i frustrująca, może ona mobilizować ludzi do protestów, zaś z drugiej - skutecznie zniechęcać do jakiegokolwiek zaangażowania. Badacze społeczeń stwa obywatelskiego w republikach poradzieckich często zwracają uwagę na konieczność reformy prawa i systemu politycznego celem zwiększenia udzia

łu obywateli20. Mamytu do czynienia z sytuacją paradoksalną: społeczeństwo obywatelskie traktowane jest jako warunek dla demokratyzacji, ale do jego wzmocnienia konieczna jest radykalna zmiana dotychczasowej polityki, pole gającej na dławieniu w zarodku inicjatyw społecznych czypolitycznych, która z kolei - jak się wydaje - nie nastąpi bez daleko idącej liberalizacji systemu.

W krajach takich jak Gruzja, Armenia czy Kirgistan,miotających się między au torytaryzmem a demokracją, społeczeństwo obywatelskie ma lepszewarunki do rozwoju, jednak słabość instytucji państwa, paternalizm, zła sytuacja gospo darcza negatywnie wpływają na aktywność obywateli. Mimo to np. w Kirgista- nie organizacje społeczeństwa obywatelskiego sporządzają rekomendacje dla rządu tymczasowego, biorą aktywny udział w debaciena temat nowej konsty tucjii lobbują na rzecz przejrzystości administracji rządowej.Zkolei w Gruzji, po okresie gwałtownego rozwoju sektora pozarządowego w okresie od 1995r.

do ok. 2008 r. doszło do regresu. Od tego momentu społeczeństwo obywatel skie w tym kraju musi radzić sobie z niższym wsparciem finansowym zzagrani

cy oraz narastającym autorytaryzmem władz. Efektemtego jest malejąca liczba działaczy sektora pozarządowego,którzy decydują sięna emigrację bądźpracę w administracji państwowej21. Armeńskieorganizacje pozarządowe, choć spo

tykają się z podobnymi problemami, jak inne organizacje w regionie: korup cją, kłopotami finansowymi, przeszkodami prawnymi, niskim uczestnictwem, nieufnością społeczną, migracją, to są one jednocześnie dobrze zorganizowane, zróżnicowane, liczne i mogą mieć nadzieję nawspółpracę zrządem i niewielką pomoc finansową z jego strony. Ważnym czynnikiem jest także prawo, które generalnie sprzyja tworzeniuorganizacji pozarządowych w tym kraju.

20 Civil Society in Central Asia, ed. M. Holt, D. C. Waugh, Waszyngton 1999.

21 An Assessment of Georgian Civil Society. Report of the CIVICUS Civil Society Index, Tbilisi 2010, s. 19.

Kultura i religia

Doniedawna istniał szereg argumentów napotwierdzenie tezy, iż demokracja możezaistnieć tylko w konkretnym środowisku kulturowym, a najlepiej takim, które miało już kiedyś doświadczenie z demokratyzacją. Klęski demokratyzacji w państwach Azji Środkowej czy Azerbejdżanie zdają się na pierwszy rzut oka

(15)

potwierdzaćtętezę. Kraje teczęsto nie majążadnego doświadczenia z państwo wością, nie mówiąc już o demokracji. Dominującą religią jestislam, często trak towany jako religia niekompatybilna zwartościami demokratycznymi22. To zaś w istotny sposób wyjaśniałoby demokrację buddyjskiej Mongolii. Cowięcej,kul

tura klanowa, trybalizmy i tradycyjnewartości wydająsię również mieć wpływ na charakter środkowoazjatyckich despocji. Tymczasem głębsza analiza naka

zujewiększączujnośćw określaniu, jak czynniki tewpływają na wprowadzenie i konsolidacjęsystemu demokratycznego. Za kraj wolny uznawana jest Mongolia, która - po ZSRR - była najdłużej istniejącą na świecie dyktaturą komunistycz ną. Przykłady Japonii czy Indii pokazują, że możliwy jestsystem demokratycz ny w silnie zhierarchizowanym społeczeństwie. Wydarzenia Arabskiej Wiosny, w trakcie której podnoszono hasła demokratyzacji kraju, rzucą - w przypadku ustanowienia liberalnych demokracji w Tunezji czy Egipcie - nowe światło na relację islamu i wartości demokratycznych23. Modelowym,choć niedoskonałym przykładem mariażu religii muzułmańskiej i demokracji, jest Turcja.

-- M. Steven Fish zwraca uwagę, że wytłumaczeniem deficytu w krajach muzułmańskich może być stosunek do kobiet, co mogłoby mieć odniesienie do Azji Środkowej czy Azerbej

dżanu. Więcej: M. S. Fish, Islam and Authoritarianism, „A Quaterly Journal of International Politics" 2002, nr 55.

23 Kubicek wskazuje, że islam nie jest czynnikiem w wystarczającym stopniu wyjaśniają

cym brak demokracji w regionie Azji Środkowej. P. Kubicek, Applying the Democratization Literature to Post-Soviet Central Asian Statehood, [w:j E. Kavalski, Stable Outside, Fragile Inside? Post-Soviet Statehood in Central Asia, Burlington 2010, s. 45.

Międzynarodowe czynniki

O sukcesie demokratyzacji Europy Środkowo-Wschodniej i republik bał

tyckich w pewien sposób zadecydowała bliskość Unii Europejskiej. Izolacja geograficzna Azji Środkowej i sąsiedztwo z dwoma największymi kontestato- rami idei zwycięstwa demokracji wXX w. - Rosją i Chinami - w pewien, nie do końca mierzalny sposób wpłynęły na taką a nie inną dynamikę transformacji.

Istotnymwyjątkiem jestjednak Mongolia, gdzie właśnie potencjalne zagroże

nie zewnętrzne skłoniło komunistów do rozmów. Należy jednak pamiętać, że polityka Chin względem Mongolii jestzdeterminowana przezhistoryczne ani mozje i fakt przynależności MongoliiWewnętrznej - krainy należącej niegdyś do Mongolii, na terenie której żyjeobecnie ponad 4 min etnicznych Mongołów - do Chin. Także Unia Europejska stara sięwpływać na politykę państw Zakau kazia niemal od początków ich niepodległości, a ostatniotakże instytucjonali- zując relacje zregionem za pomocąPartnerstwa Wschodniego. Bruksela wspie ra wysiłki demokratyczne, jednak bez zadeklarowaniaperspektyw dla akcesji i zapewnieniawystarczających środków finansowych polityka ta nie może sta

(16)

nowić istotnego czynnika. WyraźnieprozachodnikierunekobrałaGruzjapore

wolucji róż, jednak nieskuteczność dotychczasowej polityki UE, nieumiejętność rozwiązania regionalnych konfliktów i ambiwalentna politykawzględem Rosji niewpływają na zwiększenie roli UEwregionie24. Istotnywpływ mają niewąt

pliwieorganizacjeikraje (np.:Stany Zjednoczone)finansowo wspierające sek tor pozarządowy, jednak jest to działanie jedynienapoziomiemikro, nie dające - co pokazały dotychczasowe rezultaty - gwarancji na demokratyzację całego regionu. Niemal powszechnie przyjmuje się, że czynniki zewnętrzne mogą co najwyżej wspomóclub utrudnićdemokratyzację, ale ta zawsze musisię doko nać od wewnątrz. Historycznymi wyjątkamipozostająjednakNiemcy i Japonia.

24 A. Balcer, In Search of the Philosopher's Stone. The Prospects of the Eastern Partnership, [w:] The Eastern Partnership..., s. 116-119.

25 Są to (w nawiasach historyczne przykłady): ewolucja (Wielka Brytania), naśladowanie (Indie), upadek (Rosja), odgórna (Chile), rewolucja (Portugalia), negocjacje (Polska), ze

wnętrzna interwencja (Niemcy), charakter kaskadowy (Europa Środkowo-Wschodnia) i inne. I. Shapiro, Stan teorii demokracji, przeł. Izabela KisilowskaWarszawa 2006, s. 107.

Inną typologię przejść do demokracji podaje Alfred C. Stepan. Por. E. Wnuk-Lipiński, So

cjologia życia publicznego, Warszawa 2005, s. 46, Wykłady z Socjologii, t. 3.

Charakter przemiany

Ian Shapiro, wybitnyteoretyk demokracji z uniwersytetu Yale, rozważając ogólnie problematykę możliwych dróg demokratyzacji25 zwraca uwagę, żenale

ży skupić sięna celach stojących przed głównymi siłami odpowiedzialnymiza przemiany. Te zaś w przypadku byłychrepublik ZSRR w głównej mierze zależa ły oddecyzji lokalnych liderów politycznych w poszczególnych krajach. W czę

ści z nich, jak na przykład w Uzbekistanie czy w Kazachstanie, postanowili oni utrzymać autorytarny charakter systemu politycznego,wzbogacającgoowątki nacjonalistyczne i dostosowując do nowych realiów międzynarodowych i go spodarczych. W innych republikachpoczątkowo dopuszczono do w miarę rów nej rywalizacji wyborczej, byz czasem zaprowadzić rządy autorytarne. Z kolei w Gruzji czy Kirgistanie liberalizacja systemu umożliwiła stworzenie w miarę silnego i zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego, które skutecznie mobilizowało się, gdy władza zaczęła przejawiać tendencje autorytarne. Po drugie, warto zadać pytanie, w których krajach doszło do faktycznej demokra

tyzacji? Niewątpliwie zbudowano instytucje niepodległego państwa, wyzwolo

no się spod wpływuMoskwy i umacniano kulturę narodową, jednak w niektó rych przypadkach nie doszło nawet do wolnych i demokratycznych wyborów, któresą warunkiem sine quanon demokracji i - jaksię kiedyś wydawało- po czątkiem transformacji. Nadzieja na to, że zorganizowanie wolnych wyborów w nieodwracalny sposób doprowadzi do demokratyzacji systemu, w niektó

rych krajach nawet nie mogła zaistnieć.

(17)

Charakter instytucji

Nowe instytucje demokratyzującegosię kraju mają zdecydowany wpływ na charakter istopień transformacji. Najważniejsza z nich - wolne wybory - umoż liwiająca pokojową zmianę władzy, jest fundamentem demokracji. Jak pisze Philippe C. Schmitter,decydującym momentemsą wybory założycielskie, kiedy to dyktatura zgadza się na powstanieodpowiedzialnej przedsuwerennym lu

dem władzy26. W kontekście republik postradzieckich należy poczynić w tym miejscu dwie uwagi. Po pierwsze, śledząc historię tych krajów, nieraz ciężko doszukać się wolnych wyborów założycielskich, w których obywatele dyspo nowaliby realnym wyborem między konkurencyjnymi ofertami politycznymi.

Po drugie,wzdecydowanejwiększości republik istnieją systemy prezydenckie, gdzietogłowapaństwa jestodpowiedzialna za całość polityki.Co ciekawe, żad na dyktatura nie rezygnuje z przeprowadzania wyborów, których wynik jest od początku przesądzony, zewzględu nawizerunek za granicą i legitymizację systemu. W Kazachstanie, Turkmenistanie i Uzbekistanie wybory przeprowa dzane z początkiemlat 90. XX w. wyniosły do władzy tych, którzysprawowali ją w momencie upadku ZSRR. Dzięki pełnej kontroli nad środkami i admini

stracją bezproblemu zagwarantowali sobie wygraną. Umocnienie aparatu re presji umożliwiło pełną kontrolę nad mechanizmem wyborczym. Charakter instytucji w autorytarnych republikach był w dużej mierze zdeterminowany brakiem realnej demokratyzacji i uwłaszczeniem się komunistycznej nomen

klatury. Skutkiem tego nie mogły się też wykształcić i zinstytucjonalizować partiepolityczne,które przegrałyz „ojcami narodów" w rywalizacji o zdobycie szerokiego poparcia w skutecznymartykułowaniupostulatów etniczno-nacjo- nalistycznych. W Turkmenistanie zopozycyjną partią Agiz Birligi rozprawiono się jeszcze w 1991 r., w Uzbekistanie liderów największych partiiaresztowano w 1992 r., a w Azerbejdżanie w1996 r.

26 C. P. Schmi tter, Demokracja - zagrożenia i problemy, [w:] Przyszłość demokracji..., s. 16.

Perspektywy dla demokratyzacji

Powyższaanaliza w zarysieukazuje doświadczenia demokratyzacji w post

radzieckichrepublikach. Niestety nie da sięodpowiedziećnapytanie,jakie per spektywy rysująsię w tej kwestii na dalsze lata, jednak dotychczasowe nauki płynące z transformacji ustrojowych i dynamiki przemian wregionie pozwalają na wyciągnięciepewnych wniosków.

(18)

Po pierwsze, demokratyzacja odgórnabędzie miała miejscedopiero wtedy, gdy w łonie elit rządzących pojawi się przekonanie o konieczności zmian.Choć analitycy zwracają uwagę, że dotychczas realizowany w Uzbekistanie czy Ka

zachstanie model azjatycki- liberalna gospodarka i politycznyautorytaryzm - jest nie do utrzymania,nie widać na razieznaków podziałów czydebaty w krę

gach władz. Jeśli nawet takowe się pojawią, dużo zależeć będzie od opozycji:

jej strategii, celów, skuteczności, samoorganizacji, bazy społecznej czy chary

zmy lidera.Jak bowiemwidaćnaprzykładzie Gruzji, głównym zagrożeniemdla demokracji jest tam nie tyle Saakaszwili, co skłócona i nieefektywna opozycja polityczna, niebędąca w opinii wyborców żadną alternatywą.Często szansę na reformę - a w dalszej perspektywie demokratyzację - systemu upatruje się wwalce o władzę po zmarłymdyktatorze. Dlatego teżbacznieanalizowana jest sytuacja w Uzbekistanie i Kazachstanie, gdzie prezydenci liczą sobie kolejno 75 i 73 lata. Przewidującydespota jeszcze zażycia mianuje swoich następców (tak uczynił choćby Alijew w Azerbejdżanie), jednakjeśli tego nie uczyni, może zaistnieć szansanarywalizacjęwłonie partii rządzącej,będącą okazją dozgło szenia przez obywateli postulatów demokratyzacyjnych. W przypadku sukce sji, z osobą nowego władcy, który niekoniecznie musi być członkiem rodziny poprzednika,łączy się wiele nadziei. Niewiadomo jednak,czy władzę obejmie równie bezwzględny jak ojciec Baszaral-Asad, czy reformator pokroju Chiang Ching-kuo.

Po drugie, jeśli miałby się spełnić scenariusz demokratyzacji oddolnej, to najpewniej przybierze ona formę rewolucji motywowanej postulatami ekono

micznymi. Choć otwarcie się na rynki zachodnie, napływ inwestorów, docho dy ze sprzedaży surowców doprowadziły do znacznego poprawienia sytuacji gospodarczej w regionie, tomimo to wielu obywateli opisywanych państw nie skorzystało na reformach ekonomicznych. To, czyw krajach tychmoże dojść do zamieszek, jestniemożliwe do przewidzenia, ajakakolwiek próbaodpowiedzi na to pytanie może postawić odpowiadającego w sytuacji tych, którzy niewi dzieli żadnych szans na obalenie reżimu Husniego Mubaraka w Egipcie. War

to jednak wspomnieć o próbie tygodnika „The Economist”, który na początku 2011 r. opracował tzw. Shoe-thrower's Index, mający umożliwić oszacowanie, w których krajach istnieje największa szansa na wybuch zamieszek. Według niego największe prawdopodobieństwo wybuchu niezadowoleniabyłow Jeme

nie, Egipcie, Syrii i Libii. Jak pokazała sytuacja w AfrycePółnocnej, niepotrafi

my przewidzieć, gdzie rozpoczniesię rewolucja, a tymbardziejjakieprzyniesie rezultaty.Warto jednak zwrócić uwagę,że środkowoazjatyccy despoci zuwagą obserwowali przebieg wydarzeń wAfryce i podjęli szereg działań prewencyj

nych,mających zapobiecpróbom organizacji jakichkolwiek demonstracji27.

27 M. Tahir, Governments Move To Thwart 'Arab Spring' In Central Asia, [on-line:] www.eura- sianet.org/node/63386, odczyt: 12 VI 2011.

(19)

Po trzecie, sytuacja w Gruzji, Armenii i Kirgistanie ma charakter rozwojo

wy. W pierwszym przypadku krótkoterminowo największe znaczenie będzie miała decyzja Saakaszwilegonatemat tego, czy będziesię po raz trzeci ubiegał o urząd prezydenta. W Armenii istotnym czynnikiem będzie rezultat konfliktu na linii opozycja-rząd orazcele poszczególnych aktorów. WKirgistanie zkolei wskaźnikiem intencji obecnych decydentówbędzie przebieg wyborów prezy

denckich w grudniu 2011 r. oraz reakcja opozycji, która doprowadziła do wy

buchu zamieszek w czerwcu2010 r. Wtedyteż wyszła na jawsłabość instytucji państwa - w walki zaangażowane były służby bezpieczeństwa. Jednak fakt, że Kirgistanzgodził się na przebadanie tej sprawyprzezzagranicznąkomisję, któ ra miała sporządzić raport z rekomendacjami i wnioskami dotyczącymi win nych,świadczy o wolize strony establishmentu politycznego,bypokojowo roz wiązaćkonflikt.

Poczwarte, podkreśla się, że ogromny wpływ nademokratyzacjębyłychre

publik radzieckich miałabydemokracja rosyjska bądź chińska. Choć nadzieje na nie są w dającej się przewidzieć przyszłości płonne, to należy bacznie się przyglądaćprocesom modernizacyjnym w obu krajach.

Po piąte, nie można ignorować roli Unii Europejskiej. Pomimo że obecnie uwaga Brukseli skupiasię przede wszystkim na południowymsąsiedztwie, na leży mieć na uwadze fakt wzrastającej roli regionu Azji Środkowej i Zakaukazia w europejskiejpolityce energetycznej.Konieczność dywersyfikacji dostaw gazu przez Europę i ogromne złoża znajdujące sięna terenie Azerbejdżanu, Kazach

stanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu zapewne prędzej czy później doprowadzą do większego zaangażowania UE w regionie28. To zaś może nie pozostać bez wpływu na demokratyzację Zakaukazia.

211 F. Umbach, The Black Sea Region and the Grat Energy Game in Eurasia, [w:J The Eastern Partnership..., s. 57.

29 W. Silicky, op. cit., s. 8-11.

Poszóste, jak podkreślałbiałoruski politolog Witał Silickii, proces demokra tyzacji odniósł sukces tam, gdzie był wystarczająco duży nacisk na zmianę ze strony obywateli; zjednoczona opozycja, rozwinięte społeczeństwoobywatel

skie, liderzy nie mieli pełnej kontroli i popadali w usypiające czujność samoza dowolenie; parlament i sądownictwo byływystarczająconiezależne, a sytuacja ekonomiczna byławystarczająco zła, by zmobilizować masy29. W analizach per spektyw dla demokratyzacji regionu krajów postradzieckich należy uważnie analizować wszystkieteczynniki, wzbogacając je onowe,dotychczasniedosta tecznieanalizowane, jaknaprzykład dostęp doInternetu, o którego mocy prze konali się ostatnioniektórzyarabscy autokraci.

WydarzeniaArabskiej Wiosny, ich skala oraz nieprzewidywalność zaskoczy ły analityków. Okazałosię, żewystarczyła jedna iskra, bycały region pogrążył się w fermencie rewolucji. Choć do stworzenia stabilnych reżimów demokra

(20)

tycznych w Tunezji czy Egipcie długa droga,to uczyniono pierwszy krok, jakim było odsunięcie od władzy skompromitowanych dyktatorów. Lekcje płynące z tych wydarzeń dla analitykówobszaru poradzieckiego są jasne. Po pierwsze trzebawystrzegaćsię wszelkichdeterminizmów. Historiajuż wielokrotnie po kazała, że choć jest najlepsząnauczycielką życia, to ma najgorszych uczniów.Po drugie, uważnie należy analizować tezjawiska,którechoć wydają siętrudnedo jasnego uchwycenia, to w dłuższej perspektywie mogą stać się źródłem istotnej zmiany społeczno-politycznej: upowszechnieniaedukacji, dostępudo Interne

tu, napięć natle gospodarczym między poszczególnymisegmentami społeczeń stwa, zmiany pokoleniowej, rozwoju klasy średniej i nurtów reformatorskich w łonie władzy. Uchwycenie tych długich i mało spektakularnych procesów umożliwi wypracowanie narzędzi pozwalających lepiej zrozumiećto, co dzisiaj wydaje sięodległe i nierealne, a co jutromożestać sięrzeczywistością, z którą będą się musieli zmierzyć tak naukowcy, jak ipolityczni decydenci.

Democracy in Central Asia, Mongolia and Transcaucasian states Experiences and Perspectives

The main aim of the article is to present democratic experiences and prospects for démocratisation in several countries of the post-Soviet sphere of influence. The analysis deals with Transcaucasian countries (Armenia, Azerbaijan and Georgia], Cen

tral Asian states (Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Tajikistan and Uzbekistan), and Mongolia. Firstly, the author presents the dynamics of political developments in the countries mentioned from the moment of gaining independence up to the present events. Secondly, he points out the most important factors which, throughout the last 20 years, have shaped political regimes and led to a diversity of current political situa

tions: from democratic Mongolia, through the ordeal towards fully-fledged democracy in Kyrgizstan and Georgia, to the consolidated authoritarian regimes in Turkmenistan and Uzbekistan. Finally, the author attempts to answer the question of the prospects of démocratisation in those countries. Although the future of democracy in the Transcau

casian region or in Central Asia is uncertain, the author clearly defines the processes that analysts and social scientists should pay special attention to in order to be pre

pared for the unexpected and - from Today’s perspective - for the very unlikely.