Polityczne aspekty Arabskiej Wiosny w Egipcie

Polityczne aspekty Arabskiej Wiosny w Egipcie

Egipcjanie przywykli do opiekuńczej polityki państwa, zapoczątkowanej przez Gamala Abd An-Nasira (Nasera). Kontynuowano ją przynajmniej do połowy lat 70. XX wieku, choć pewnych jej elementów, takich jak subsydia żywnościowe, nigdy nie udało się wyeliminować, co najwyżej je ograniczono. Jej skutkiem był problem z narastającym zadłużeniem kraju, który za prezydentury Anwara As- -Sadata zaczął zmierzać w kierunku kapitalistycznym. Oznaczało to dekonstruk- cję etatystycznego modelu państwa. Na skraju ekonomicznej przepaści Egipt znalazł się w latach 80. XX wieku, za prezydentury Husniego Mubaraka. Spadek cen ropy naftowej, pustoszący w owym czasie gospodarki wielu państw, szcze- gólnie rozwijających się, zbiegł się w czasie z powrotem emigrantów zarobko- wych, którzy pracowali w krajach położonych nad Zatoką Perską. Konieczne stało się przeprowadzenie reform strukturalnych. Warunkiem odroczenia części i anulowania reszty długów było wprowadzenie programu naprawczego, sty- mulowanego przez międzynarodowe instytucje fi nansowe. Sprowadzał się on do prywatyzacji, a także ograniczania subsydiów oraz kosztów funkcjonowa- nia administracji. Był to cios zadany niepisanej umowie społecznej, polegającej na tym, że Egipcjanie – w zamian za gwarancję względnie dobrych warunków życia (na jakie nie było ich stać) – nie kontestowali autorytarnych stosunków politycznych. W momencie, gdy owa umowa została złamana, zaczął zanikać główny czynnik legitymizujący niedemokratyczną władzę Mubaraka oraz jego reżimu, który był zmuszony do częstszego uciekania się do przemocy¹.

Wraz z wprowadzaniem reform wolnorynkowych wskaźniki makroeko- nomiczne zaczęły się wprawdzie poprawiać, lecz odczuwali to tylko nieliczni mieszkańcy Egiptu. Na prywatyzacji zyskiwały przede wszystkim osoby zwią- zane z reżimem, który rozbudowywał w ten sposób sieć powiązań klientelistycz- nych, utrwalając mechanizmy kumoterskiego kapitalizmu (crony capitalism)². Korupcja stała się normą i nikt jej nie kontrolował³. Korzystali na tym nie tyl-

1 E. Kienle, A Grand Delusion. Democracy and Economic Reform in Egypt, I.B. Tauris, Lon- don–New York 2000, s. 131–153.

2 J. Zdanowski, Bunt czy rewolucja? Bliski Wschód 2011, Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kra- ków 2011, s. 97–102.

3 G. Amin, Egypt in the Era of Hosni Mubarak: 1981–2011, Cairo University Press, Cairo 2011, s. 21–43.

ko przedsiębiorczy Egipcjanie czy Arabowie z innych krajów, lecz także fi rmy zachodnie. W połowie lat 90. XX wieku Egipt został przyjęty do Światowej Organizacji Handlu, co wymagało dalszych reform, między innymi obniżenia taryf celnych, chroniących lokalną wytwórczość, na czym szczególnie ucierpiał przemysł tekstylny, któremu zaczęła zagrażać tania odzież z Dalekiego Wscho- du. To w przemysłowym mieście Al-Mahalla Al-Kubra (położonym w Delcie Nilu) zastrajkowali robotnicy, których wiosną 2008 roku wsparli młodzi akty- wiści Ruchu 6 Kwietnia⁴.

Społeczeństwo wciąż jest przy tym bardzo młode i coraz lepiej wykształco- ne. Średnia wieku wynosi niespełna 25 lat, a w wieku produkcyjnym znajduje się ponad 30% ludzi. Poziom alfabetyzacji przekroczył 70%, co nie wygląda im- ponująco, ale coraz więcej osób dysponuje dyplomem wyższej uczelni. Nie daje on jednak gwarancji zatrudnienia – podobnie jak przed rewolucją. Bezrobocie wśród ludzi w przedziale wiekowym od 15 do 24 lat przed rokiem 2011 wy- nosiło niespełna 30% i było prawie trzykrotnie wyższe od ofi cjalnej średniej dotyczącej ogółu ludności. Warto nadmienić, że kilkanaście milionów ludzi żyło poniżej poziomu ubóstwa. Biednych oraz bardzo biednych było w Egipcie oko- ło 40%, z czego znaczna część to dzieci i osoby młode. Wielu z nich nie było w stanie założyć rodzin, co również stanowiło istotny czynnik wzrostu niezado- wolenia. Należy do tego dodać znaczące dysproporcje nie tylko o charakterze socjoekonomicznym (różnice klasowe), ale także pomiędzy centrum (dużymi miastami) a peryferiami (szczególnie Górnym Egiptem)⁵.

To młodzi ludzie zapoczątkowali wydarzenia Arabskiej Wiosny, w które włączyły się pozostałe siły opozycyjne (w tym Bracia Muzułmanie i salafi ci).

Główną rolę w zainicjowaniu egipskiej rewolucji odegrał wspomniany Ruch 6 Kwietnia. Członkowie organizacji założonej przez Ahmada Mahera wsparli protestujących robotników. Informowali – za pomocą serwisów społecznościo- wych oraz blogów – o represjach wobec strajkujących, a także organizowali dla nich ochronę prawną. Podstawowymi narzędziami mobilizacyjnymi okaza- ły się telefony komórkowe i internet. Gdyby nie aktywiści związani z Ruchem 6 Kwietnia, wydarzenia w Delcie Nilu uszłyby uwadze światowych mediów. Tak narodził się ruch młodych Egipcjan – bezkompromisowych w walce o sprawied- liwość społeczną, prawa człowieka i demokrację. To on jest odpowiedzialny za dużą liczbę manifestacji, jakie przetoczyły się przez Egipt przed 2011 rokiem, a także w styczniu i lutym 2011 roku, co zmusiło Mubaraka do dymisji, po czym tymczasową władzę przejęła Najwyższa Rada Sił Zbrojnych⁶.

4 M. El-Ghobashy, The Praxis of the Egyptian Revolution, http://www.merip.org/mer/mer258/

praxis-egyptian-revolution (14.10.2013).

5 Egypt, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html (14.10.2013).

6 M. El-Ghobashy, op.cit.; T. Rosenberg, Revolution U, [w:] Revolution in the Arab World Tunisia, Egypt, and the Unmaking of an Era, „Foreign Policy” (The Washington Post Company) 2011, Special Report, s. 127–142.

Kalendarz transformacji

Pierwszym krokiem w budowaniu bardziej demokratycznego systemu politycz- nego było referendum, w którego trakcie głosowano nad nowelizacją dotych- czasowej konstytucji (uchwalonej w 1971 roku, później wielokrotnie noweli- zowanej). Jego wynik zadecydował o kalendarzu politycznej transformacji. Za przyjęciem poprawek głosowało 77% obywateli. Oznacza to, że wybory parla- mentarne miały się odbyć we wrześniu, a prezydenckie w grudniu 2011 roku.

Odbyły się jednak później, ale w takiej właśnie kolejności. Następnym krokiem Najwyżej Rady Sił Zbrojnych była nie tyle restytucja znowelizowanej konsty- tucji, ile oparcie ustroju politycznego na Deklaracji Konstytucyjnej (tymczaso- wej konstytucji), przyznającej Najwyższej Radzie Sił Zbrojnych pełnię władzy w państwie⁷.

Przeciwnicy nowelizacji ustawy zasadniczej postulowali, ażeby najpierw stworzyć zupełnie nowy tekst ustawy zasadniczej i poddać go pod referendum, a dopiero później wybrać parlament i prezydenta. Szczególnie słabo zorganizo- wane środowiska (rewolucyjna młodzież i świeckie ugrupowania) opowiadały się za takim rozwiązaniem, podczas gdy przedstawiciele Braci Muzułmanów oraz reprezentanci „obalonego” reżimu dążyli do wcześniejszych wyborów. Ta opcja zwyciężyła, co było korzystne dla Braci Muzułmanów, którzy zaczęli się do nich przygotowywać jako Partia Wolności i Sprawiedliwości. Przez lata nie mieli szans na legalną działalność polityczną, choć niekiedy udawało im się dostać do fasadowego parlamentu jako kandydatom niezależnym. Dopiero po dymisji Mubaraka pojawiła się dla nich realna szansa na zdobycie władzy, co egipscy liberałowie zaczęli uznawać za zagrożenie dla rewolucji. Największe kontrowersje budziły takie poglądy umiarkowanych islamistów, jak sprzeciw wobec startowania w wyborach prezydenckich kobiet oraz chrześcijan⁸.

Po przejęciu władzy przez Najwyższą Radę Sił Zbrojnych plac Tahrir po- został miejscem wyrażania społecznych postulatów, to jest szybkiego osądze- nia Mubaraka, członków jego rodziny oraz tych osób z najbliższego otoczenia byłego prezydenta, które mogły się dopuścić przestępstw. Począwszy od końca lat 70. XX wieku egipskie sądownictwo miało względnie niezależny charakter, choć nie brakowało osób mówiących, że w ostatnich latach zostało zdominowa- ne przez ludzi związanych z reżimem Mubaraka. Abstrahując od tych głosów, pierwsze zarzuty usłyszeli między innymi były premier Ahmad Nazif, a także minister fi nansów w jego rządzie – Jusuf Butrus Ghali. Podobny los spotkał byłego ministra spraw wewnętrznych – Habiba Al-Adliego. Prokuratorzy zajęli się też rodziną Mubaraków. Suzanne Mubarak – podobnie, jak jej dwaj synowie Gamal i Alaa – została zatrzymana pod zarzutem nadużyć fi nansowych. Były

7 Lost in Transition. The World according to the Egypt’s SCAF, „Middle East Report” (Inter- national Crisis Group), no. 121, 24 April 2012, s. 3 i n.

8 Ibidem.

prezydent również znalazł się w areszcie – oskarżono go nie tylko o przestęp- stwa fi nansowe, lecz także o wydanie rozkazu strzelania do protestujących, za co może grozić kara śmierci⁹ (we wrześniu 2013 roku sprawa nie była zakończona).

Rządy wojskowych

Już w 1952 roku egipscy ofi cerowie stali na czele państwa (wskutek rewolucji Wolnych Ofi cerów), po czym stopniowo usuwali się na pozycje arbitrów, cie- sząc się zarówno przywilejami ekonomicznymi, jak i wpływem na kolejne rządy oraz prezydenta¹⁰. Ostatni z nich, Mubarak, to były dowódca wojsk lotniczych, a zatem reprezentant armii. Kolejne gabinety – podobnie jak kierownictwo Partii Narodowo-Demokratycznej – z czasem miały coraz bardziej cywilny charakter.

W pierwszej dekadzie XXI wieku do głosu doszło młode pokolenie technokra- tów. Przewodził im syn obalonego prezydenta – Gamal, którego elity wojskowe nie darzyły uznaniem. Wojsko zachowało dla siebie Ministerstwo Obrony. Przez lata przewodził mu marszałek Muhammad Husajn Tantawi. Ponadto armia rzad- ko brała udział w bezpośrednim represjonowaniu opozycji czy torturowaniu za- trzymanych – tym zajmowała się policja. Wojsko cieszyło się więc lepszą repu- tacją niż struktury bezpieczeństwa wewnętrznego, a także znacznym prestiżem.

W następstwie przejęcia władzy przez Najwyższą Radę Sił Zbrojnych kilkuset ofi cerów służb bezpieczeństwa wewnętrznego, podległych Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, z którym rywalizował sektor obronny, zostało zwolnionych.

W późniejszych miesiącach – jak uskarżało się wielu aktywistów – żołnierzom zdarzało się jednak zatrzymywać protestujących oraz wykorzystywać do ich są- dzenia trybunały wojskowe, które wcześniej sądziły osoby uwikłane w działal- ność opozycyjną¹¹.

W ciągu kolejnych miesięcy po przejęciu władzy przez armię skala prote- stów narastała – coraz częściej były one wymierzone w Najwyższą Radę Sił Zbrojnych, stopniowo tracącą potencjał legitymacyjny. Protestujący wykorzy- stywali każdą okoliczność, na przykład pierwszą rocznicę tragicznej śmierci młodego Aleksandryjczyka, Khalida Saida, który zginął z rąk policji 10 czerwca 2010 roku. Do poważnych starć z siłami bezpieczeństwa doszło między innymi pod koniec czerwca 2011 roku w Kairze, kiedy na pięć tysięcy protestujących przypadło aż tysiąc rannych. Internauci zaczęli wówczas nawoływać do drugiej rewolucji. Coraz częściej atakowano też rurociągi, którymi przesyłano gaz do Izraela. Sytuacja coraz bardziej przypominała stan z początku 2011 roku. Miała

9 Ibidem.

10 A.S. Hashim, The Egyptian Military. Part One: From the Ottomans Through Sadat, „Mid- dle East Policy”, vol. XVIII, no. 3, s. 63–73.

11 Lost in Transition…

się ona utrzymywać przez kolejne miesiące. Zwykle protestowano w piątki, po zbiorowych modłach, kiedy w Egipcie przypada dzień wolny¹².

Jeszcze poważniejsze demonstracje zostały zorganizowane tuż przed wybo- rami parlamentarnymi, w listopadzie 2011 roku, co było reakcją na ujawnienie planów nadania armii specjalnego statusu (planowano całkowite wyłączenie ar- mii spod cywilnej kontroli). Dochodziło wówczas do regularnych walk z siłami bezpieczeństwa, w związku z czym zaczęły powstawać polowe szpitale, również w okolicznych meczetach. Plac Tahrir znów zamienił się w arenę walk, przy czym protestujący próbowali się zabezpieczać na różne sposoby. Maski chro- niące przed gazem łzawiącym, prowizoryczne tarcze czy okulary zabezpiecza- jące oczy przed gumowymi kulami wchodziły w skład ich wyposażenia. Często stosowano gaz łzawiący, który był najłagodniejszym środkiem pacyfi kacji, ale używano również gumowych kul, a nawet ostrej amunicji. Symbolem przedwy- borczych starć stała się opaska na oko (zakładana po postrzeleniu i utracie narzą- du wzroku). W przededniu historycznych wyborów zginęło kilkadziesiąt osób, a niespełna dwa tysiące zostało rannych. Skutkiem tych wydarzeń była dymisja rządu Issama Szafara oraz zapowiedź przeprowadzenia wyborów prezydenckich w połowie 2012 roku (wcześniej zwlekano z podaniem terminu elekcji)¹³.

Wybory parlamentarne

Obok Partii Wolności i Sprawiedliwości istniało też inne – wywodzące się z Bra- ci Muzułmanów – ugrupowanie umiarkowanych islamistów, mianowicie Nowa Partia Środka (Wasat), utworzona kilkanaście lat wcześniej, ale zarejestrowana w 2011 roku. Jej program odpowiadał muzułmanom popierającym oddzielenie państwa od religii. Dla odmiany salafi ci (skrajnie konserwatywni muzułmanie) pragną restytucji pierwszego kalifatu i są zwolennikami wprowadzenia prawa muzułmańskiego. Jak się później okazało, to salafi ci – reprezentowani przez Partię Światła – stali się „czarnym koniem” pierwszych demokratycznych wy- borów parlamentarnych. W 2011 roku powstało jeszcze kilka nowych ugrupo- wań – od lewicowo-centrowych po prawicowe. Liderzy stronnictw istniejących przed 2011 rokiem odświeżali z kolei wizerunki swych partii, które dały się poznać jako aktorzy „reglamentowanej opozycji” (wobec partii prezydenckiej).

Jedno z nich – Nowa Delegacja (Wafd) – zasługuje na uwagę, gdyż jego począt- ki sięgają pierwszych dekad XX wieku, kiedy w Egipcie zaczęto praktykować parlamentaryzm. Reaktywowane w latach 80. XX wieku stało się – obok innych legalnie działających ugrupowań – „listkiem fi gowym” egipskiego autorytary- zmu. W wyborcach miało wystartować w koalicji wyborczej z Partią Wolności i Sprawiedliwości. Do innych lewicowo-centrowych ugrupowań, istniejących

12 Ibidem.

13 Ibidem.

przed dymisją Mubaraka, należy zaliczyć Narodową Partię Postępu (Tagammu) i Partię Jutra (Ghad), z której wywodzi się Ajman Nur – kontrkandydat Mu- baraka w wyborach prezydenckich z 2005 roku. Tymczasem spośród nowych stronnictw politycznych szczególne zainteresowanie wzbudzała Egipska Partia Liberalna założona przez potentata medialnego Nadżiba Sawirisa¹⁴.

Wybory do izby niższej egipskiego parlamentu (Zgromadzenia Ludowe- go) zaczęły się wcześniej niż wybory do Rady Konsultacyjnej – 28 listopada 2011 roku. Składały się z trzech etapów, a na każdy przewidziano dwie tury (druga była opcjonalna). Wynikało to stąd, że nie wszyscy wyborcy głosowali w tym samym czasie, a system wyborczy miał charakter częściowo proporcjo- nalny, a częściowo większościowy (druga opcja zakłada ewentualność drugiej tury). Doświadczenie polityczne, bogactwo zasobów organizacyjnych i mate- rialnych oraz tradycja pomocy potrzebującym uczyniły z Braci Muzułmanów najpoważniejszą siłę polityczną. Sondaże dawały Partii Wolności i Sprawiedli- wości nawet 40% poparcia społecznego. W wyborach nie liczyli się natomiast reprezentanci organizacji, które odpowiadały za wybuch powstania. Nie udało im się zbudować wspólnej i spójnej platformy politycznej, zdolnej konkurować z Braćmi Muzułmanami czy z salafi tami¹⁵.

Przyjmuje się, że wybory z przełomu lat 2011/2012 miały uczciwy charak- ter. Zwyciężyła w nich Partia Wolności i Sprawiedliwości, zdobywając ponad 47% mandatów (w wyborach do Zgromadzenia Ludowego). Drugie miejsce za- jęła Partia Światła – szczególnie silna w Aleksandrii i Górnym Egipcie. Salafi ci zdobyli jedną czwartą mandatów, plasując się tuż za zwycięzcami, co należy uznać za niespodziankę¹⁶. To w obawie przed nimi na Braci Muzułmanów gło- sowali niektórzy przedstawiciele wspólnoty chrześcijańskiej. Silną stroną Partii Wolności i Sprawiedliwości okazał się jej program, akcentujący konieczność walki z nierównością, ubóstwem i korupcją. Bracia Muzułmanie obiecywali wprowadzić mikrokredyty dla biednych, a także przeznaczyć część wpływów z eksploatacji surowców energetycznych na programy pomocy społecznej¹⁷. Umiarkowani islamiści¹⁸ są ponadto zwolennikami wolnego rynku, aczkolwiek w nieco bardziej uspołecznionej wersji, do pewnego stopnia regulowanego przez państwo. Sprawiło to, że władze Stanów Zjednoczonych uznały ich zwycięstwo.

14 Parties and Aliances, http://egyptelections.carnegieendowment.org/category/political-par- ties (21.10.2013).

15 Lost in Transition…

16 Egypt’s Islamist Parties Win Elections to Parliament, http://www.bbc.co.uk/news/world- middle-east-16665748 (21.10.2013).

17 Election Program The Freedom and Justice Party, http://pl.scribd.com/doc/73955131/FJP- Program-En (21.10.2013).

18 Szerzej na temat umiarkowanego islamizmu w Egipcie zob. J. Zdanowski, Umiarkowany islamizm. Niedoceniana siła arabskiego Bliskiego Wschodu, „Krakowskie Studia Międzynarodo- we”, nr 2 (VI), 2005, s. 91–106; idem, Współczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna. Nurt Braci Muzułmanów, Askon, Warszawa 2009, s. 222–227.

Trudno się również spodziewać, ażeby Bracia Muzułmanie mogli uzyskać taką przewagę bez „cichego” przyzwolenia armii, która wciąż wyznaczała kierunek politycznej transformacji w Egipcie. Mówiono wręcz o taktycznym sojuszu ar- mii i umiarkowanych islamistów¹⁹.

Z czasem ów sojusz, o ile faktycznie takowy istniał, zaczął się kruszyć, co było szczególnie widoczne w okresie poprzedzającym wybory prezydenckie, kiedy się okazało, że parlament znów ma fasadowy charakter. To Najwyższa Rada Sił Zbrojnych – razem z podległym sobie rządem Kamala Kanzuriego – decydowała o wewnętrznej i zagranicznej polityce państwa, co skutkowało na- wracającymi falami protestów społecznych. Dla egipskich liberałów elekcja parlamentarna okazała się zaś porażką. Co więcej – pokazała, że demokratyczne wybory mogą w Egipcie wygrać tylko islamiści, którzy są najlepiej zorgani- zowani i dysponują dużym poparciem społecznym. O ile Bracia Muzułmanie, prezentujący umiarkowany i pragmatyczny program społeczno-gospodarczy, byli dla świeckich Egipcjan do zaakceptowania (warunkowo), o tyle wynik salafi tów opowiadających się za pełną implementacją szariatu budził znaczne kontrowersje i sprzyjał „nowej polaryzacji” na zwolenników i przeciwników is- lamistów (umiarkowanych i salafi tów), co w rezultacie osłabiło „starą polaryza- cję” na zwolenników i przeciwników Mubaraka. „Nowa polaryzacja” sprzyjała ofi cerom egipskiej armii, którzy do dziś próbują przekonać współobywateli do zaakceptowania ich uprzywilejowanej pozycji w polityce i gospodarce. Nawet liberałowie zaczęli patrzeć na wojsko przychylniej, gdyż salafi ci w organach państwowych okazali się dla nich gorszym rozwiązaniem niż świecka dyktatura wojskowa – przynajmniej na tym etapie przemian politycznych w Egipcie²⁰.

Tymczasem sam wybór delegatów do Zgromadzenia Konstytucyjnego (ciała mającego opracować tekst nowej ustawy zasadniczej), które tylko w połowie miało się składać z parlamentarzystów, wzbudził kontrowersje wśród świeckich aktywistów. Kiedy się okazało, że środowiska islamistyczne mają być repre- zentowane w ponad 70%, działacze liberalni wybrani do konstytuanty, tacy jak intelektualista Amr Hamzawy, zrezygnowali z udziału w jej pracach. Ostatecz- nie wiosną 2012 roku zawieszono Zgromadzenie Konstytucyjne, aby po kilku miesiącach utworzyć nowe, nieco lepiej oddające podziały w egipskim społe- czeństwie, co i tak nie rozwiązało narastającego kryzysu politycznego²¹. Kie- rownictwo Braci Muzułmanów, którzy szybko się zorientowali, że zwycięstwo w wyborach parlamentarnych niewiele znaczy, postanowiło zmienić wcześniej- sze plany, w związku z czym umiarkowani islamiści wystawili swego kandyda- ta w wyborach prezydenckich. Zostało to odczytane jako wejście w polityczną

19 Lost in Transition…

20 E. Goldberg, Morsi and His Adversaries, http://www.jadaliyya.com/pages/index/8676/

morsi-and-his-adversaries (21.10.2013).

21 M. Ottaway, Egypt. Death of the Constituent Assembly?, http://carnegieendowment.

org/2012/06/13/egypt-death-of-constituent-assembly/brzn (21.10.2013).

konfrontację z Najwyższą Radą Sił Zbrojnych. Kandydatem został przedstawi- ciel konserwatywnego skrzydła organizacji – milioner i były więzień politycz- ny, Chajrat Asz-Szatir (Szater), który miał odebrać część głosów popularnemu i charyzmatycznemu przedstawicielowi salafi tów, Hazemowi Salahowi Abu Is- mailowi. W związku z tym również armia wystawiła swego kandydata. Został nim Umar Sulajman, szara eminencja reżimu Mubaraka, były szef egipskiego wywiadu. To on ogłosił dymisję Mubaraka, czyniąc to jako wiceprezydent Egip- tu, którym był bardzo krótko. Innym kandydatem „obalonego” reżimu miał zo- stać Ahmad Szafi k²².

Elekcja prezydencka

Zgodnie z decyzją komisji wyborczej z 26 kwietnia 2012 roku o fotel prezyden- cki miało się ubiegać 13 z 23 zgłoszonych wcześniej kandydatów. Ostateczna liczba osób startujących w elekcji była mniejsza, ponieważ niektóre z nich nie spełniły prawnych wymogów stawianych pretendentom. Z wyborów wyłączo- no na przykład trzech silnych kandydatów: Szatera, Sulajmana i Abu Ismaila.

Kto zatem został dopuszczony do procedury elekcyjnej? Partia Wolności i Spra- wiedliwości zdążyła jeszcze wystawić swego przewodniczącego, Muhammada Mursiego, który po niedopuszczeniu do wyborów Szatera stał się ofi cjalnym kandydatem Braci Muzułmanów. Drugim kandydatem o islamistycznych zapa- trywaniach był intelektualista Muhammad Salim Al-Awa. Ciekawą alternatywę stanowił też najbardziej umiarkowany z umiarkowanych islamistów – Abd Al- -Monaim Abu Al-Futuh, niegdyś należący do stowarzyszenia Braci Muzułma- nów, następnie kandydat niezależny. Wcześniej zaliczał się do zaciekłych kry- tyków Mubaraka, za co spędził kilka lat w więzieniu. Dopóki nie usunięto go ze struktur organizacyjnych Braci Muzułmanów (za to, że postanowił wystartować w wyborach), reprezentował liberalne skrzydło organizacji. Cieszył się znacz- nym poparciem młodych ludzi, co stawiało go w gronie liczących się pretenden- tów do fotela prezydenckiego. Egipcjan przekonywał też fakt, że stał na czele Arabskiego Związku Medycznego. Głównym konkurentem Abu Al-Futuha był Amr Musa, niegdyś minister spraw zagranicznych, a następnie sekretarz gene- ralny Ligi Państw Arabskich, cieszący się dużym poparciem społecznym. Jeśli wierzyć przedwyborczym sondażom, to Musa – znany z odważnych poglądów dotyczących polityki zagranicznej (zwłaszcza w kontekście stosunków z Izrae- lem) – powinien zostać następnym prezydentem Egiptu. Tak się jednak nie stało, a zwycięzcą pierwszej rundy okazał się Mursi²³.

22 Idem, Egypt’s Next President, http://carnegieendowment.org/2012/05/08/egypt-s-next-pres- ident/apv6 (21.10.2013).

23 Al-Ahram Poll 28 April–1 May. Moussa Still Ahead in Egypt’s Presidential Race, http://

english.ahram.org.eg/NewsContent/36/122/41064/Presidential-elections-/Presidential-elections-

Do drugiej rundy przeszli więc Mursi oraz Szafi k – ostatni premier miano- wany przez Mubaraka, były minister lotnictwa cywilnego, emerytowany ofi cer, człowiek bezpośrednio związany z „obalonym” reżimem. W tkacie kampanii wyborczej prezentował się jako gwarant stabilności oraz świeckości państwa, co zjednywało mu sympatyków wśród tych, którzy obawiali się islamizacji pań- stwa. Obawy te były o tyle uzasadnione, że Mursi postanowił się skoncentrować na wyborcach konserwatywnych, zrażając do siebie umiarkowanych Egipcjan.

Ostatecznie w pierwszej demokratycznej elekcji prezydenckiej zwyciężył Mur- si, ale zostało to okupione rozwiązaniem izby niższej egipskiego parlamentu.

Okazało się bowiem, że wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego odbyły się niezgodnie z prawem²⁴.

Prezydentura Mursiego

Jedną z pierwszych ważnych decyzji nowego prezydenta, a zarazem pierw- szego niewojskowego przywódcy najludniejszego arabskiego państwa, było wysłanie na emeryturę Tantawiego oraz Samiego Hafi za Anana, kolejnego wpływowego ofi cera egipskiej armii, członka Najwyższej Rady Sił Zbrojnych.

O ile niektórzy obserwatorzy postrzegali ten gest jako demonstrację siły, o tyle sceptyczni analitycy widzieli w nim zarówno „grę pozorów”, jak i sposób na to, ażeby osoby odpowiedzialne za śmierć protestujących po 11 lutego 2011 roku mogły bezpiecznie opuścić scenę polityczną. Mursi anulował też te zapisy De- klaracji Konstytucyjnej, które Najwyższa Rada Sił Zbrojnych wprowadziła w przededniu czerwcowych wyborów, spodziewając się zwycięstwa islamisty.

Ograniczały one kompetencje prezydenta i dodatkowo wzmacniały pozycję ofi - cerów. Nie wiemy, jakie uzgodnienia stoją za działaniami Mursiego. Można się jednak domyślać, że ofi cerowie otrzymali gwarancje nietykalności (ekono- micznej i prawnej) oraz decydowania o najistotniejszych dla nich sprawach.

Po przekazaniu Tantawiemu i Ananowi najwyższych odznaczeń państwowych

news/AlAhram-poll--April---May-Moussa-still-ahead-in-Eg.aspx (21.10.2013); Mubarak’s Spy Chief Suleiman ‘Bows to Popular Will’, Runs for Presidency, http://english.ahram.org.eg/News- Content/36/122/38642/Presidential-elections-/Presidential-elections-news/BREAKING-Exintel- chief-Soleiman-bows-to-popular-wi.aspx (21.10.2013); A. el-Sherif, Picking a Fight. Khairat al-Shater v. SCAF, http://carnegieendowment.org/sada/2012/04/13/picking-fi ght-khairat-al-shat- er-v.-scaf/a87q (21.10.2013); Egypt Bars 10 Candidates From Election, http://www.aljazeera.

com/news/middleeast/2012/04/2012414185229419379.html (21.10.2013); Update: Elections Commission Releases Final list of Presidential Contenders, http://www.egyptindependent.com/

news/commission-releases-fi nal-list-presidential-contenders (21.10.2013).

24 Egypt’s Military Ruler Orders Parliament Dissolved, http://www.reuters.com/arti- cle/2012/06/16/us-egypt-election-parliament-idUSBRE85F0L520120616 (28.10.2013).

w podzięce za patriotyzm oraz służbę ojczyźnie prezydent podkreślił, że woj- skowi zasługują na lepsze zarobki²⁵.

Innym wymiarem procesu transformacji politycznej w Egipcie było tworze- nie nowej ustawy zasadniczej²⁶. Jego apogeum przypadło na koniec pierwszego półrocza prezydentury Mursiego, który miał do dyspozycji zdominowaną przez islamistów Radę Konsultacyjną, co sprawiło, że krytykowano go, ponieważ po- wołany przez prezydenta gabinet nie miał inkluzyjnego charakteru. Instytucja powołana w celu opracowania tekstu nowej ustawy zasadniczej – stuosobowa konstytuanta – została z kolei utworzona, przynajmniej częściowo, przez zde- legalizowane Zgromadzenie Ludowe, co z prawnego punktu widzenia również było problematyczne i stanowiło czynnik konfl iktogenny. Pod koniec paździer- nika 2012 roku do Najwyższego Sądu Konstytucyjnego skierowano wniosek o zbadanie legalności Zgromadzenia Konstytucyjnego. Wątpliwości budził za- równo tryb powoływania jego członków, jak i sam fakt, że został on utworzony przez parlamentarzystów, a parlament był częściowo zdelegalizowany²⁷.

Bracia Muzułmanie, a szczególnie Partia Wolności i Sprawiedliwości, zna- leźli się zatem w ogniu krytyki. Liberałowie oraz lewicowi działacze i aktywiści zarzucali im zbytnie odwoływanie się do islamu. Salafi ci krytykowali z kolei za to, że projekt konstytucji, jaki z czasem ujrzał światło dzienne, okazał się zupełnie niemuzułmański. Na czele liberalno-lewicowego ruchu protestu stał Muhammad Al-Baradai oraz Hamdin Sabbahi (czarny koń wyborów prezyden- ckich), którzy nawoływali do bojkotu prac Zgromadzenia Konstytucyjnego.

Tekst zaproponowanej ustawy zasadniczej podkreślał nadrzędną rolę rodziny, co należy uznać za zgodne z muzułmańską myślą społeczno-polityczną, dla któ- rej charakterystyczne jest organicystyczne postrzeganie społeczeństwa. Zawie- rał też wiele zapisów chroniących podstawowe prawa i wolności obywatelskie, jednak były one obwarowane kolizyjnymi normami, co budziło sprzeciw tych, dla których wolność i demokracja są podstawowymi wartościami. Dotyczyło to na przykład kwestii równości kobiet i mężczyzn. Zastrzeżenia budziły też zapisy dotyczące swobody wyznania oraz wolności słowa, która w pewnych sytuacjach mogła być ograniczana, i fakt podniesienia rangi religijnego prawodawstwa, na mocy którego mogłyby być rozstrzygane sprawy cywilne. Należy jednak za- uważyć, że w kwestii demokratycznych mechanizmów politycznych konstytu-

25 Morsi’s First Year. The Costs, Benefi ts of Three Controversial Decrees, http://english.ah- ram.org.eg/NewsContent/1/152/74380/Egypt/Morsi,-one-year-on/Morsis-fi rst-year-The-costs,- benefi ts-of-three-con.aspx (28.10.2013); Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part I), http://english.ahram.org.eg/News/74427.aspx (28.10.2013).

26 N.J. Brown, Egypt’s Constitution. Islamists Prepare for a Long Political Battle, http://carn- egieendowment.org/2012/10/23/egypt-s-constitution-islamists-prepare-for-long-political-battle/

e4wv# (28.10.2013).

27 Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part I)…; Egypt’s Constitutional Assem- bly Case Referred to Supreme Court, http://www.alarabiya.net/articles/2012/10/23/245476.html (28.10.2013).

cja z 2012 roku zapewniała procedury demokratyczne. Warto też zaznaczyć, iż armii zagwarantowano specjalny status, co polegało między innymi na tym, że parlament nie mógłby wpływać na wiele ważkich decyzji dotyczących sektora obronnego²⁸.

Kilka tygodni przed rozstrzygnięciem kwestii tekstu nowej ustawy zasad- niczej, którą ostatecznie przyjęto w wyniku referendum pod koniec grudnia 2012 roku, ponownie doszło do zamieszek na bardzo dużą skalę. Tłem starć były protesty spowodowane uniewinnieniem osób oskarżonych o zainicjowanie tak zwanej wielbłądziej bitwy, jaka rozegrała się w dniach poprzedzających dymi- sję Mubaraka. Wskutek brutalnego rozpędzania manifestantów śmierć poniosło wówczas kilkanaście osób. Skutkiem werdyktu uniewinniającego te osoby było nielegalne, jak się później okazało, zdymisjonowanie przez Mursiego prokura- tora generalnego, który nie bez powodów był kojarzony z reżimem Mubaraka.

Ten pozostał jednak na stanowisku, twierdząc, że prezydent nie ma prawa go zdymisjonować. Mursi, który uznał, że prokurator generalny ponosi odpowie- dzialność za decyzję sądu, spotkał się tym samym z zarzutem o zamach na nie- zależność sądownictwa²⁹.

Do dużo poważniejszych starć doszło na początku 2013 roku w Port Sai- dzie oraz w innych miastach Kanału Sueskiego. Były tak poważne, że na ulice wyprowadzono wojsko. Wprowadzono też tymczasowy stan wyjątkowy. Pre- tekst do zamieszek stanowił werdykt skazujący 21 kibiców miejscowego klubu piłkarskiego na karę śmierci za udział w dramatycznych walkach, które po- nad rok wcześniej rozgorzały na stadionie w Port Saidzie. Podczas brutalnych starć w trakcie meczu pomiędzy lokalną drużyną Al-Masri a Al-Ahli z Kairu zginęło ponad 70 osób. Surowa kara wzburzyła mieszkańców miasta, będąc jednocześnie powodem radości kibiców stołecznego Al-Ahli, którzy określają się mianem Ultras Ahlawi. Wsławili się tym, że stanowili ważną siłę rewolty z początku 2011 roku³⁰.

Rewolucja, której nie było?

Po pospiesznym wprowadzeniu ustawy zasadniczej Egipcjanie zaczęli się szy- kować do kolejnych wyborów parlamentarnych, albowiem – po uprzednim rozwiązaniu Zgromadzenia Ludowego – istniała tylko izba wyższa (zdomi- nowana przez islamistów). Nowa konstytucja zakładała bowiem, że kiedy nie

28 Draft of the Constitution of the Arab Republic of Egypt, http://webcache.googleusercontent.

com/search?q=cache:-4vmo9JJt2cJ:www.constitutionnet.org/fi les/2012.09.20_-_draft_constitu- tion_-_english.pdf+&cd=7&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=fi refox-a (21.10.2013).

29 Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part I)…

30 Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part II), http://english.ahram.org.eg/

News/74754.aspx (28.10.2013).

funkcjonuje izba niższa, to izba wyższa podejmuje decyzje. Elekcja miała się rozpocząć pod koniec kwietnia. Liderzy partii oraz grup opozycyjnych – zrze- szonych w ramach Frontu Ocalenia Narodowego, powołanego wskutek kontro- wersyjnego dekretu prezydenta – zapowiadali bojkot, twierdząc, że nie wierzą w uczciwość procesu elekcyjnego. Front Ocalenia Narodowego powstał w od- powiedzi na kontrowersyjną decyzję Mursiego z 22 listopada 2012 roku, wyda- ną w obawie przed zdelegalizowaniem konstytuanty. Mógł to uczynić Najwyż- szy Sąd Konstytucyjny, dlatego prezydent – wyprzedzając ruch tego trybunału, zdominowanego przez sympatyków dawnego reżimu – próbował stanąć ponad prawem, przynajmniej do momentu wejścia w życie nowej ustawy zasadni- czej, czym zraził do siebie ostatnich nieislamistycznych sprzymierzeńców.

Prawdopodobnie nie spodziewał się tak gwałtownej reakcji. Przeciwnicy po- lityczni, na przykład Al-Baradai, uznali go za nowego dyktatora, z którym nie chcieli rozmawiać pomimo rozlicznych zaproszeń do pojednawczego „dialogu narodowego”³¹.

W ten sposób dochodzimy do sytuacji, kiedy pod koniec czerwca 2013 roku miliony Egipcjan żądają dymisji Mursiego. W mniemaniu przeciwników poli- tycznych dążył on do zawłaszczenia instytucji państwowych oraz islamizacji Egiptu. Przyczyny niechęci do Mursiego mają trojaki charakter. Są to, po pierw- sze, katastrofalna sytuacja społeczno-gospodarcza, wysoka infl acja i brak pracy, czyli wszystko to, co pchnęło ludzi na ulice na początku 2011 roku; po drugie, przestępczość oraz brak poczucia bezpieczeństwa; po trzecie, autorytarne zapę- dy Mursiego i Braci Muzułmanów. Głównymi inicjatorami antyprezydenckich demonstracji okazali się aktywiści zrzeszeni w ruchu Tamarod (arab. tamarrud, czyli „bunt”). Aktywiści Tamarodu twierdzili, że od wiosny 2013 roku zgroma- dzili ponad 20 milionów podpisów pod petycją domagającą się ustąpienia Mur- siego oraz rozpisania przedterminowych wyborów prezydenckich. Aktywistom ruchu, do których dołączyli działacze Frontu Ocalenia Narodowego (z Al-Bada- daiem, Sabbahim i Musą na czele), udało się zorganizować rewoltę, okrzykniętą mianem największego protestu w historii Egiptu³².

Największe demonstracje zaplanowano na 30 czerwca 2013 roku. Kiedy sta- ło się jasne, że protest przybrał olbrzymie rozmiary, a Mursi nie ma zamiaru podać się do dymisji (tłumacząc to tym, iż został wybrany w demokratycznych wyborach i tylko kolejna elekcja może pozbawić go stanowiska głowy państwa), na arenę polityczną wkroczyła armia. Ta – za pośrednictwem ministra obrony narodowej Abd Al-Fattaha As-Sisiego – wystosowała 48-godzinne ultimatum.

Adresatami byli reprezentanci wszystkich sił politycznych, ale większość stanę- ła po stronie wojska. As-Sisi zagroził, że jeśli zwaśnione strony nie porozumieją

31 Ibidem.

32 Profi le. Egypt’s Tamarod Protest Movement, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle- -east-23131953 (29.10.2013).

się w sprawie rozwiązania impasu, a prezydent nie uwzględni woli Egipcjan, to armia przedstawi własny plan wyjścia z politycznego kryzysu. Działacze Frontu Ocalenia Narodowego, podobnie jak młodzi aktywiści Tamarodu, z aprobatą przyjęli stanowisko armii. Kilka godzin po upływie ultimatum odbyło się ko- lejne przemówienie As-Sisiego, które rozwiało wszelkie wątpliwości. Mursi został obalony, przy czym zarówno on, jak i jego współpracownicy znaleźli się w odosobnieniu³³. Tym samym rozpoczął się okres niezwykle brutalnych repre- sji wobec Braci Muzułmanów, a Egipt znalazł się w punkcie wyjścia, ponieważ znów to armia de facto stoi na czele państwa. Nic nie wskazuje więc na to, ażeby Egipt szybko powrócił na ścieżkę demokratyzacji, choć sytuacja jest na tyle dy- namiczna, że nie można wykluczyć żadnego scenariusza.

Bibliografi a

Monografi e, prace zbiorowe i artykuły naukowe

Amin G., Egypt in the Era of Hosni Mubarak: 1981–2011, Cairo University Press, Cairo 2011.

Hashim A.S., The Egyptian Military. Part One: From the Ottomans through Sadat,

„Middle East Policy”, vol. XVIII, no. 3.

Kienle E., A Grand Delusion. Democracy and Economic Reform in Egypt, I.B. Tauris, London–New York 2000.

Lost in Transition. The World according to the Egypt’s SCAF, „Middle East Report”

(International Crisis Group), no. 121, 24 April 2012.

Rosenberg T., Revolution U, [w:] Revolution in the Arab World Tunisia, Egypt, and the Unmaking of an Era, „Foreign Policy” (The Washington Post Company), Special Report, 2011.

Zdanowski J., Bunt czy rewolucja? Bliski Wschód 2011, Ofi cyna Wydawnicza AMF, Kraków 2011.

Zdanowski J., Umiarkowany islamizm. Niedoceniana siła arabskiego Bliskiego Wscho- du, „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, nr 2 (VI), 2005.

Zdanowski J., Współczesna muzułmańska myśl społeczno-polityczna. Nurt Braci Muzuł- manów, Askon, Warszawa 2009.

Źródła internetowe

Al-Ahram Poll 28 April–1 May. Moussa Still Ahead in Egypt’s Presidential Race, http://

english.ahram.org.eg/NewsContent/36/122/41064/Presidential-elections-/Presi- dential-elections-news/AlAhram-poll--April---May-Moussa-still-ahead-in-Eg.aspx (21.10.2013).

Brown N.J., Egypt’s Constitution. Islamists Prepare for a Long Political Battle, http://

carnegieendowment.org/2012/10/23/egypt-s-constitution-islamists-prepare-for- -long-political-battle/e4wv# (28.10.2013).

33 Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part II)…

Draft of the Constitution of the Arab Republic of Egypt, http://webcache.google- usercontent.com/search?q=cache:-4vmo9JJt2cJ:www.constitutionnet.org/fi- les/2012.09.20_-_draft_constitution_-_english.pdf+&cd=7&hl=pl&ct=clnk&gl=pl

&client=fi refox-a (21.10.2013).

Egypt, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html (14.10.2013).

Egypt Bars 10 Candidates From Election, http://www.aljazeera.com/news/middlee- ast/2012/04/2012414185229419379.html (21.10.2013).

Egypt’s Constitutional Assembly Case Referred to Supreme Court, http://www.alarabiya.

net/articles/2012/10/23/245476.html (28.10.2013).

Egypt’s Islamist Parties Win Elections to Parliament, http://www.bbc.co.uk/news/world- -middle-east-16665748 (21.10.2013).

Egypt’s Military Ruler Orders Parliament Dissolved, http://www.reuters.com/ar- ticle/2012/06/16/us-egypt-election-parliament-idUSBRE85F0L520120616 (28.10.2013).

Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part I), http://english.ahram.org.eg/

News/74427.aspx (28.10.2013).

Egypt’s President Morsi in Power. A Timeline (Part II), http://english.ahram.org.eg/

News/74754.aspx (28.10.2013).

Election Program The Freedom and Justice Party, http://pl.scribd.com/doc/73955131/

FJP-Program-En (21.10.2013).

El-Ghobashy M., The Praxis of the Egyptian Revolution, http://www.merip.org/mer/

mer258/praxis-egyptian-revolution (14.10.2013).

El-Sherif A., Picking a Fight. Khairat al-Shater v. SCAF, http://carnegieendowment.org/

sada/2012/04/13/picking-fi ght-khairat-al-shater-v.-scaf/a87q (21.10.2013).

Goldberg E., Morsi and His Adversaries, http://www.jadaliyya.com/pages/index/8676/

morsi-and-his-adversaries (21.10.2013).

Morsi’s First Year. The Costs, Benefi ts of Three Controversial Decrees, http://english.ah- ram.org.eg/NewsContent/1/152/74380/Egypt/Morsi,-one-year-on/Morsis-fi rst-year- -The-costs,-benefi ts-of-three-con.aspx (28.10.2013).

Mubarak’s Spy Chief Suleiman ‘Bows to Popular Will’, Runs for Presidency, http://en- glish.ahram.org.eg/NewsContent/36/122/38642/Presidential-elections-/Presidential- -elections-news/BREAKING-Exintel-chief-Soleiman-bows-to-popular-wi.aspx (21.10.2013).

Ottaway M., Egypt. Death of the Constituent Assembly?, http://carnegieendowment.

org/2012/06/13/egypt-death-of-constituent-assembly/brzn (21.10.2013).

Ottaway M., Egypt’s Next President, http://carnegieendowment.org/2012/05/08/egypt-s- -next-president/apv6 (21.10.2013).

Parties and Aliances, http://egyptelections.carnegieendowment.org/category/political- -parties (21.10.2013).

Profi le. Egypt’s Tamarod Protest Movement, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle- -east-23131953 (29.10.2013).

Update. Elections Commission Releases Final list of Presidential Contenders, http://

www.egyptindependent.com/news/commission-releases-fi nal-list-presidential-con- tenders (21.10.2013).