ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 1998 z. 463: 481-489
WALORYZACJA GENOTYPÓW FASOLI ZWYKŁEJ (Phaseolus vulgaris L.) NA SUCHE NASIONA
Alina Witek 1, Teresa Kotlińska 2, Zbigniew Witek 1
1 Zakład Hodowli i Nasiennictwa Ogrodniczego w Strugach PlantiCo HiNO, Gołębiew, Sp. z o.o.
2 Pracownia Zasobów Genowych, Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach
Wstęp
W Polsce mamy duże tradycje spożywania nasion fasoli na rozne sposoby. W Rejestrze Odmian znajduje się kilkanaście odmian fasoli zwy-
kłej (Phaseolus vulgaris L.) na suche nasiona o różnej wielkości nasion oraz trzy odmiany fasoli wielokwiatowej (Phaseolus coccineus L. ), tj. Eu- reka, Blanka i Felicja o masie 1000 suchych nasion w granicach 800-1000 g. Hodowcy dysponują coraz mniejszą zmiennością naturalną
fasoli na skutek wypierania z uprawy ekotypów, odmian miejscowych i populacji przez nowoczesne i wysokoplonujące odmiany.
W celu sprostania coraz nowym wymaganiom rynku oraz zmienia-
jącym się warunkom klimatycznym, hodowcy wracają w swoich pracach do
źródeł, czyli prymitywnych populacji, uprawianych od wielu dziesiątków lat w różnych regionach Polski. Fasola zwykła atakowana jest przez co najm- niej 18 chorób i szkodników, stąd też należy sięgać do dzikich, półdzikich
lub innych genotypów fasoli, niosących w sobie geny odporności na różne
choroby i szkodniki. W południowych rejonach kraju, a zwłaszcza w woje- wództwach: krakowskim, tarnowskim i nowosądeckim oraz wojewódz- twach południowo-wschodnich: rzeszowskim, przemyskim, krośnieńskim i tarnobrzeskim, występuje wiele odmian miejscowych i populacji fasoli,
często od wielu lat uprawianych w małych enklawach [KOROHODA 1969;
KOTLIŃSKA 1992; SZYRMER i in. 1992]. Mogą one stanowić interesujący ma-
teriał genetyczny.
W niniejszej pracy przedstawiono waloryzację zgromadzonych w banku genów odmian miejscowych fasoli. Większość badanych obiektów
zebrano podczas ekspedycji przeprowadzonej w 1991 r. przez Pracownię
Zasobów Genowych IW w Skierniewicach w południowych, wschodnich i
północnych rejonach Polski [KOTLIŃSKA 1992]. Przedstawienie charakterys- tyki cech morfologicznych i użytkowych obiektów z banku genów ma na celu zaprezentowanie dużej zmienności genetycznej zgromadzonych zaso- bów genowych, która może być wykorzystana w hodowli i innych bada- niach.
Materiał i metody
W latach 1992-1994 oceniano 28 obiektów fasoli zwykłej (Phaseolus vulgaris L.) typu użytkowego na suche nasiona, pochodzących z kolekcji banku genów. Na poletku zastosowano rozstawę roślin 50 cm x 15 cm, a dla form o nieograniczonym wzroście 50 cm x 30 cm. Rośliny tyczne pro- wadzono na sznurkach przymocowanych do konstrukcji wysokości 3 m.
Wielkość poletka była zmienna w zależności od ilości otrzymanych nasion.
Obserwacje cech morfologicznych i użytkowych prowadzono zgodnie z klasyfikatorem cech opracowanym przez UPOV i hodowców [CHROBOCZEK
1977, IBPGR 1982]. Przeprowadzono następujące obserwacje: długość okre- su wegetacji, pokrój rośliny, barwę kwiatów, wysokość roślin, liczba węz
łów na pędzie głównym, liczba strąków na roślinie, liczba nasion w strąku
i wielkość nasion. Pomiary wykonywano na 5 roślinach z każdego obiektu.
Przeprowadzono obliczenia i analizy statystyczne.
Wyniki
W schemacie 1 przedstawiono klasyfikację badanych obiektów we-
dług pokroju roślin [KOROHODA 1969].
Barwa kwiatu u form typowo karłowych była biała, u czterech form
karłowych biczykowych biała i u trzech genotypów fioletowa. Formy tycz- ne miały barwę kwiatów białą (PV133), jasnofioletową (PV19) i liliową
(PV94).
Okres wegetacji badanych obiektów był w bardzo dużym stopniu
zależny od lat badań i wahał się u form karłowych od 82 do 108 dni w 1992 r., od 96 do 126 dni w 1993 r. i od 87 do 97 dni w 1994 r. Zaobser- wowano, że genotypy karłowe biczykowe odznaczały się we wszystkich la- tach badań dłuższym okresem wegetacji niż typowo karłowe genotypy fa- soli, a w 1994 r. u form karłowych biczykowych trwał aż do pierwszych przymrozków. U genotypów o nieograniczonym wzroście okres wegetacji
był najdłuższy. Formy karłowe biczykowe i tyczne były wrażliwe na suszę.
Przebieg opadów w latach badań i w latach poprzedzających przedstawio- no w tabeli 3.
WALORYZACJA GENOTYPÓW FASOLI ZWYKŁEJ ... 483 Tabela 1; Table 1 Średnia wysokość roślin różnych form fasoli w latach 1992-1994
Average height (in cm) of diffcrcnt form bean plants in 1992-1994
Obiekt Srednia wysokość roślin; Average height of plants (cm)
Acccssion 1992 1993 1994
Genotypy karłowe; Dwarf genotypes
PV219 37 52
PV231 36 51
76/93 43 49
PV93 29 45 28
PV209 29 45
PV210 47 45
PV291 31 41 32
PV153 36 39 30
PV158 31 38 27
PV17 28 37 30
PV140 24 37 25
75/93 37 31
PYi il 30 36 26
PV146 27 35 30
PV127 29 35
PV162 34 34 26
PV130 41 33 29
NIR0_05; LSD005 8,1 6,4 6,5
Genotypy karłowe biczykowe; Flagellate forms
PV18 81,2 97,0 99,5
78/93 88,0
PV218 77,6 81,0 121,0
PV196 49,3 71,0 105,5
77/93 60,6 68,0 81,4
PV95 88,2 61,0
Ml7 62,0
NIR0_05 ; LSD005 24,7 15,0
Genotypy o nieograniczonym wzroście (tyczne); Climbing genotypes
PV19 140
PV94 99
PV133 94 290 183
NIR0,05 ; LSD005 39,5
Obiekt Accession
PV17 PV93 PVl 11 PV127 PV130 PV140 PV146 PV158 PVl62 PV209 PV210 76/93 PV231 PV219 PV291 PV153 75/93 M32 NIRoos LSDu.05
PV18 PV95 PV196 77/93 PV218 78/93 NIR005
LSDoos
PV133 PV194 PV94
Tabela 2; Table 2 Charakterystyka niektórych cech struktury plonu
Characteristics of some yield traits
Średnia liczba; Average number
Masa
węzłów na pędzie strąków na 1000 nasion
tównym roślinie nasion w strąku Weight of I OOO no es on main pods per plant seeds per pod sceds
stem
92 93 94 92 93 94 92 93 94 92 93 94
Genotypy karłowe; Dwarf forms
5,0 6,6 5 14 13 9 2,4 2,4 2,3 560 640 320
4,6 6,4 6 9 17 8 2,6 3,0 2,4 470 570 250
6,6 6,0 4 10 17 10 2,8 2,7 2,5 490 480 270
7,2 7,0 8,2 18 1,3 3,2 440 400 260
7,0 6,0 6 14 15 11 2,6 3,0 2,5 440 516 260 4,8 6,0 5 6,2 16 8 2,1 3,2 2,2 360 435 160 4,6 6,0 5 6,4 15 11 2,0 3,0 2, 1 440 480 270 6,6 6,0 5 16,2 17 12 3,2 3,1 3, 1 350 400 280 6,6 6,0 6 11,6 13 11 3,1 3,4 2,5 330 350 230
12,6 12,0 13,4 23 3,7 4,3 140 140
6,8 6,0 12,2 20 2,5 2,7 380 440
7,0 5,0 19 12 3,0 2,9 400 600
5,8 6,0 15 20 3,0 2,7 380 400
8,0 5,0 8,4 21 2,8 2,5 350 530
7,0 6,0 5 12 12 8 2,8 2,7 1,6 430 460 230
5,8 6,0 6 20 19 7 2,6 2,7 1,8 480 430 170
6,0 5 15 7 2,7 2,3 540 200
6 8 3,5 210
52 66 76
Genotypy karłowe biczykowe; Flagellate forms
11 11 14 10,4 11 2,0 3,0 570 770
13,6 9 1 14 19 3,7 3,6 240 420
12,4 12 14 15 21 14 3,9 3,8 3,7 300 390 221
9,2 10 10 13 20 4 3,6 3,0 2,8 310 320 164
11,0 11 10 19 6 12 2,7 3,9 3,9 160 180 91
8 14 2,7 570
60 67 Genotypy o nieograniczonym wzroście (tyczne); Climbing forms
7,0 13 6,4 26 4,3 6,0 400 530
15,0 10 3,5 250
17 8 333
Phasoleus vulgaris L.
Miesiące
Months VI VII VIII
IX Suma
Total
WALORYZACJA GENOTYPÓW FASOLI ZWYKŁEJ... 485 Schemat 1; Scheme 1 Klasyfikacja obiektów według pokroju roślin
Classification of accessions accoróing to plant habit
Wzrost nieo- graniczony (tyczne)
Zielonostrąkowa:
(3 genotypy)
Karłowa
1---
Zielonostrąkowa:(18 genotypów)
Karłowa biczykowa . _ _ _ _ _ _ _ Zielonostrąkowa:
(7 genotypów)
PV19 PV94 PV133
PV162, PV163,PV146 PV127, PV140, PV158 PV130, PV153, PV93 PV291, 75/93, PVl 7 PV231, PV219, PV209 PV210, 76/93, M32 PV18, 77/93, PV95 PV21, Ml 7, 78/93, PV196
Tabela 3; Table 3 Opady deszczu w mm w Jatach 1986-1994, Szymanów
Precipitation in mm during 1986-1994, Szymanów
Opady deszczu w mm; Precipitation in mm
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 48,8 92,8 41,8 84,3 32,9 65,3 27,6 27,4 6,5 56,6 90,3 44,5 55,8 54,1 51,0 29,8 65,8 26,5 63,7 79,2 61,7 60,9 31,0 29,1 14,3 37,8 66,0 55,6 70,0 24,8 14,4 59,6 36,1 51,1 49,4 60,0 224,3 332,2 179,0 215,9 177,6 181,5 122,8 188,4 159.0
W latach 1992 i 1994 wysokość roślin badanych genotypów była zbli-
żona. Znacznie większe różnice w wysokości roślin zanotowano w 1993 r.
(tab. 1). Genotypy karłowe PV162, PV210, PV153 i PV146 charakteryzo-
wały się dobrym wyrównaniem roślin, najgorzej wyrównane pod względem
tej cechy były obiekty PV219, PV231, PV93 i PV209, gdzie różnice w wy-
sokości roślin sięgały 65-71 %.
Tabela 4; Table 4 Średnie plony nasion handlowych różnych form fasoli w latach 1992-1994 Average yield of markctable seeds of diffcrcnt bean forms during 1992-1994
Obiekt Plon nasion z 1 rośliny w g Access i on Seed yicld per plant in g
1992 1993 1994
Genotypy karłowe; Dwarf forms
PV93 10,9 29,0 5,1
PV153 25,7 23,0 3,2
PY219 13,8 23,0
PV127 9,1 22,0
PY130 15,4 22,0 7,0
PYlll 12,9 21,0 7,1
PV140 4,5 21,0 3,1
PV146 5,8 21,0 6,5
PV231 17,0 21,0
75/93 21,0 2,9
PV210 10,8 19,0
PV17 15,8 19,0 6,6
PY158 17,3 18,0 10,4
76/93 29,5 18,0
PY162 12,4 15,0 6,4
PV29I 8,0 13,0 3,7
PY209 7,0 12,0
M32 5,8
NIR0_05; LSD0_115 12,7
Genotypy karłowe biczykowe; Flagellatc forms
PV218 8,2 43,0 2,0
PV18 14,0 28,0
PV196 18,0 27,0 6,4
PV95 13,5 25,0
78/93 19,0
77/94 13,8 16,0 0,36
M17 0,30
NIRO.OS; LSD0.05 10,7 15,0
Genotypy o nieograniczonym wzroście (tyczne); Climbing forms
PV133 11,2 59
PV94 10,2 2,0
PY194 0,9
WALORYZACJA GENOTYPÓW FASOLI ZWYKŁEJ... 487 Liczba wytworzonych węzłów na pędzie głównym wahała się od 4,6 do 7, jedynie obiekt PV209 w latach 1992 i 1993 posiadał 12 węzłów, czyli blisko dwukrotnie więcej od pozostałych. Współczynnik zmienności dla tej cechy wahał si~ od 14 do 45%.
Liczba strąków na roślinie w badanych obiektach była zróżnicowana
w poszczególnych latach badań. Najmniejszą liczbę strąków wytworzyły rośliny w 1994 r. ze względu na suszę i upał, a najwięcej w najbardziej ko- rzystnym 1993 r. Jedynie obiekt PV130 we wszystkich latach badań wy-
tworzył zbliżoną liczb~ strąków, tj. 11-15 sztuk na 1 roślinie.
Liczba nasion w jednym strąku była cechą najmniej uzależnioną od lat badań i to zarówno w genotypach karłowych, jak i karłowych biczyko- wych. 'Iylko obiekty PV291 i PV153 charakteryzowały się znacznie niższą
liczbą nasion w strąku w roku 1994 (tab. 2). Natomiast najbardziej zmien-
ną i zależną od lat badań była masa 1000 nasion we wszystkich badanych obiektach. Najwyższą masę 1000 nasion w latach 1992-1993, zawartą w granicach 500-640 g, zanotowano u obiektów PV17, 76/93, PV93.
Badane obiekty nie różniły się istotnie między sobą pod względem
plonu nasion z rośliny, zarówno w 1993 jak i 1994 r. Jedynie w 1992 r obiekty PV153 i 75/93 plonowały istotnie lepiej od pozostałych obiektów (tab. 4). W 1993 r. wszystkie badane genotypy plonowały lepiej niż w la- tach 1992 i 1994. Najlepsze plonowanie w lata suche 1992 i 1994 zano- towano u obiektu PV158 (tab. 4). We wszystkich latach badań obiekt PV 158 charakteryzował się najlepszą strukturą strąków, u którego udział strąków z dwoma nasionami i powyżej wynosił 88%, a średnia liczba na- sion w 1 strąku była 3, 1.
Przeprowadzone obserwacje wskazują na duże zróżnicowanie cech morfologicznych i użytkowych badanych odmian miejscowych, co może być wykorzystane w hodowli twórczej fasoli.
Literatura
CHROBOCZEK E. 1977. Odmianoznawstwo roślin warzywnych. PWRiL. War- szawa: 318-353.
KOROHODA J. 1969. Fasola. PWRiL, Warszawa: 301 ss.
KOTLIŃSKA T. 1992. Collecting missions in Poland. Polish Gene Bank News- letter 6: 3.
SZYRMER J., DEMBIŃSKA J., WAWER A. 1992. Przebieg wegetacji i zmienności
cech użytkowych odmian i fonn fasoli Phaseolus vulgaris L. Biuletyn IHAR 180: 229-239.
IBPGR (International Board for Plant Genetic Resources) 1982. Descriptors for Phaseolus vulgaris. Rome, IBPGR/81/1: 31.
Słowa kluczowe: odmiana miejscowa, cechy morfologiczne użytkowe, współ
czynnik zmienności
Streszczenie
Przedstawiono waloryzację cech 28 obiektów fasoli z kolekcji banku genów, prowadzonej w latach 1992-1994. Określano długość okresu wegetacji, typ wzros- tu, pokrój rośliny, barwę kwiatów, wysokość roślin, liczbę rozgałęzień, liczbę węz
łów na pędzie głównym, liczbę strąków na roślinie i wielkość nasion. Formy kar-
łowe biczykowe charakteryzowały się dłuższym okresem wegetacji. U form typo- wo karłowych wszystkie obiekty miały kwiaty białe, u form karłowych biczyko- wych występowały obiekty o kwiatach jasnofioletowych i ciemnofioletowych. Licz- ba węzłów na pędzie głównym była od 6 do 12. Współczynnik zmienności dla tej cechy wahał się od 14 do 45%. Formy karłowe biczykowe i tyczne były wrażliwe
na suszę. Badane genotypy nie różniły się istotnie plonem nasion z rośliny. We wszystkich latach badań PV158 charakteryzował się najlepszą strukturą strąków,
u którego udział strąków z dwoma nasionami i powyżej wynosił 88%, a średnia
liczba nasion w 1 strąku była 3,1. Najwyższą masę 1000 nasion w latach 1992-1993, zawartą w granicach 500-640 g, zanotowano u obiektów PVl 7, 76/93, PV93.
VALORISATION OF BEAN
(Phaseolus vulgaris L.) GENOTYPES FOR DRY SEEDS Alina Witek 1, Teresa Kotlińska 2, Zbigniew Witek 1
1 Horticultural Breeding and Seed Production, Strugi
Planti Co Ltd. Horticultural Plant Breeding and Seed Production, Gołębiew
2 Plant Genetic Resources Laboratory, Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice
Key words: landrace, morphological and economic traits, variation coefficient
Summary
Paper presents the valorisation of morphological and economic traits of 28 bean accessions from gene bank collection conducted within 1992-1994. The lenght of vegetation period, growth type, plant habit, flowering colour, plant height, number of branches, number of nodes on main steru, number of pods per plant and seed size were determined. Flage!late forms of bean showed longer vegetative period. The flowers of all typical dwarf forms were of white colour while same of flagellate form flowers were light violet and dark violet.
The number of nodes on main stem ranged from 6 to 12 at variation
WALORYZACJA GENOTYPÓW FASOLI ZWYKŁEJ ... 489
coefficient from 14 to 45%. Flagcllate and climbing forms of bean appeared to be susceptiblc to drought. Examined genotypes did not differ significantly in yield of seeds per plant. During evaluation period the accession PV158 showed the best pod structure. The share of pods with 2 seeds per pod or more achieved 88%, and average number of seeds per 1 pod was 3.1. The highest weight of 1000 seeds in the seasons 1992 and 1993, on the level of 500-600 g, was noted in the accessions: PVI 7, 76/93, PV93.
Mgr inż. Teresa Kotlińska
Pracownia Zasobów Genowych Instytut Warzywnictwa
ul. Konstytucji 3 Maja 1/3 96-100 SKIERNIEWICE
e-mail: tkotlin@inwarz.skierniewice.pl
