Janina Starzyńska
Fragmenty gotyckie na Starym
Mieście
Ochrona Zabytków 1/3/4, 126-130
, 168
na 1228 r., jest słuszna, w ów czas nale ż a ło b y p r z y j ą ć p o w s ta n ie z a m k u w c z asa c h w cześniejszych. Chronologię tego n a jsta rsz eg o z a m k u p o w in n y ro zw ią z a ć dalsze p r a c e w ykopa liskow e.
Z a m ek z b u d o w a n o n a m iejscu starszej osady, po k tó re j z a c h o w a ły się sz cz ą tk i c h a t i ulicy. C h a t y b u d o w a n e b y ły n a zrąb. W obrębie c h a t stw ierd zon o podłogę d re w n ia n ą , w y k o n a n ą z tarcic. Setki o d k r y t y c h k le p e k do n a c z y ń d r e w n ia n y c h i misek rów nież d r e w n ia n y c h , ś w ia d c z ą o istn ien iu n a m iejscu p raco w n i. W śró d w ielu p r z e d m io tó w z n a le z io n y c h w o sadzie n a u w a g ę z a słu g u ją p ław ik i, m in i a t u r a c z ó łe n k a (za b a w k a d la dzieci), szczątki obuw ia, n ie k ie d y zdobionego, k rze siw a , h a c z y k i do w ęd ek, grot do d zid y , grociki do strz a ł t u k u i k u s z y i w iele in n y c h z a b y tk ó w .
B a d a n i a w y k o p a lis k o w e p ro w a d z o n e są z ram ien ia P r e h is to ry c z nego D z ia łu P a ń s tw o w e g o M uzeum w e W ro cław iu . S u b w e n c jo n o w a n e są p r z e z N a c z e ln ą D y r e k c ję M uzeów w W a rsz a w ie i K om itet B a d a ń P r e h is to ry c z n y c h w O polu. K ierow nikiem p r a c jest prof, d r Rudoll
J a m k a , a za stę p cą d r W ojciech Kócka.
FRAGMENTY GOTYCKIE NA STARYM MIEŚCIE
JA N IN A STARZYŃSKA
N a s z a w ie d z a o z a c h o w a n y c h ele m en ta c h go ty ck ic h n a S ta ry m Mieście d o ty c z y ła p rz e d w o jn ą p r z e d e w sz y stk im m u ró w o b ro n n y c h częściowo odsłoniętych, w większości tk w i ą c y c h w z a b u d o w ie P odw ala, Mostowej i Brzozowej, n a stę p n ie K atedry, wieży a u g u s tia ń sk ie j, 3 k a m ienic w R y n k u , k a m ie n ic y n a N ow om iejskiej i K r z y w y m Kołe o raz Zam ku.
Ryc. 88. W arszaw a, R yn ek St. M iasta. Ściana szczy to w a od nr. 22. W nęka g o ty c ka, p ok ryta p o li
O czyw istym było, że te dane nie w y czerp y w ały tego zagadnie nia. D om y staromiejskie ulegały w związku z kilkakrotnym i poża rami przebudowom i późniejszym nadbudow om i nosiły w ogromnej większości ch ara k ter budownictwa XVI ł i XVIII w.; nie sposób było więc osądzić, co k r y ją pod sobą tynki. Bliższe dane uzyskano tylko w stosunku do tych nielicznych obiektów, które poddane zostały w latach przedwojennych gru n townej restauracji zgodnej z w y maganiam i konserwatorskimi (jak kamienice książąt Mazowieckich. Baryczków, partie m urów obron ny cli).
N ie w ą tp liw ie średniow ieczny, a p r z y ty m ła tw o c z y te ln y c h a r a k t e r doch ow ał się do n aszych czasów w sa m y m u k ła d z ie u r b a
n isty c z n y m S tareg o Miasta, w zespole r y n k u i w ą sk ich uliczek u ję ty c h w pierścień P o d w a la z m u ram i obronnym i, ja k rów n ież w w y m i a r z e sam ej działki b u d o w la n e j; czy jednak b u d y n k i s ta w ia n e w epoce p a n ująceg o g o ty k u b y ły m u ro w an e i czy o d b u d o w a po w ielkich p o ż a ra c h (w latach 1431, 1478. 1544 i 1607) i spustoszeniach szw edzkich, łu b p r z e b u d o w a w d u c h u potrze!) m ieszczańskich X \ 11 i XVłTł w. w y k o r z y s ta ł a zrą b m u ró w d a w n ie js z y c h — na to odpow iedź z n a jd u j e m y w ła śn ie w ty ch w y ła n ia ją c y c h się śród gruzu ścianach z fra g m e n ta m i w ą t k u gotyckiego, n iek ie d y w r a z z a rc h ite k to n ic z n y m o p ra c o w a n ie m w n ę k , o k ien lub portali.
N a jc ie k a w s z y zespół pod tym w zględem sta n o w i blok do m ów R y n k u S tarego M ia sta m ię d z y C elną a K a m ie n n y m i S c h o d k a m i (strona Barssa). W e w s z y s tk ic h p r a w ie ścian ach sz c z y to w y c h tej połaci R y n k u z n a jd u j e m y w ą t e k gotycki. I ta k w ścianie m ię d z y Nr. 2 i 4 z w ą s k im i w n ę k a m i (za m u ro w a n y m i) n a I p., w ścianie szczytow ej Nr. 6 (od Nr. 8). Pod Nr. 8 m a m y w ą te k gotycki w p a rte rz e i I p., pod Nr. 12 — w o b y d w u ścianach sz cz y to w y c h aż do II p iętra włącznie. P o d Nr. 16 zach o w ała się cała g o ty c k a e le w ac ja od p o d w ó rz a p rz e z 3 k o n d y g n a c je , po d Nr. 18 w d o c h o w a n y c h s z c z ą tk a c h ścian w y s t ę p u je w ą te k g o ty c k i aż do 3 p ię tr a włącznie. N a jc ie k a w s z ą pozycję sta n ow i dom pod Nr. 20, gdzie z p e w n y m i p r z e m u ro w a n ia m i p o w t a r z a się jed n o lity w ą t e k go t y c k i do TT p ię tra w łącznie. W elew acji frontow ej n a d istn ie ją c y m p o r talem w y sz e d ł z p o d t y n k u z a ry s o b ram ien ia p o rta lu gotyckiego, p o n a d
R ye. 89. W arszaw a, N o w o m iejsk a 5. P ro filo w a n y portal g o ty ck i po za b ezp ie
ni in fra g m en t profilu o k n a z cegły fo rm o w a n e j, a na lew o od p o rta lu p o n a d zejściem do p iw n ic y profil g o ty c k ie j w nęki. W ścianie szczyto w ej od Nr. 22 d o k o n a n o je d n a k n a jc ie k a w sz e g o o d k ry cia . Jest nim p r o filo w a n a w n ę k a o trz e ch o stry ch ł u k a c h w o b ram ien iu w n ęk i p ółk oli stej, p o k r y ta c ała m ocno zniszczoną p o lic h ro m ią w d w ó c h a może n a w e t trzech n a k ła d a ją c y c h się w a r s tw a c h , p r z e d s t a w ia j ą c y c h scenę relig ijną i b a ta lis ty c z n ą (XV w iek i nieco p óźniejsza) (ryc. 88). T a ż s a m a ściana za ch o w a ła jeszcze inne w n ę k i g o ty ck ie odcinkow o przesklepione. W ścianie od p o d w ó r z a z a c h o w a ły się gotyckie o k n a I i II p. z filaram i m ię d z y o k ie n n y m i, od w n ę trz a n a I p. z a o k rą g lo n y m i, n a U p. o ścię ty c h n a ro ż n ik a c h ; id en ty c z n ie r o z w ią z a n a jest ścian a od p o d w ó rz a pod Nr. 16.
N a stronie K o łłą ta ja pod Nr. 15 o d k r y to w ą t e k gotycki i fra g m en t pro filow aneg o ł u k u p o rta lu . Bogato p r o filo w a n a w n ę k a i p o rta l g otycki n a tle śc ia ny o w ą t k u gotyckim p o d Nr. 21 z n a n e ju ż od 1928 r. w y s z ły o b ro n n ą r ę k ą ze zniszczeń w o je n n y c h , j a k rów nież dobrze z n a n e go tyckie p a rtie k a m ie n ic y Ks. M azow ieckich.
S tro n a D e k e rta , najlep iej z a c h o w a n a , z d ra d z iła swoje go tyck ie p ie rw o c in y w w ą t k u p o d Nr. 42 w ścianie od Nr. 40 (gotyckie p a rtie R yc. 90. W arszaw a, K anonicza 6. Frag- R yc. 91. W arszaw a, Jezuicka 6. W nęka m ent p rofilow an ego portalu gotyckiego. b liźn iacza ostrolu k ow a ze zw ornikiem .
tego dom u od N o w o m iejskiej b y ły ju ż przed w o jn ą odsłonięte), w k a m ie n ic y Baryczków7 aż do 111 p. w łącznie, przede w s z y s tk im w ś c ia n ie sz cz y to w e j od k a m ie n ic y S z lic h ty n g ó w i w ścianie I p ię tr a Nr. 28 od s tr o n y Nr. 30. O f i c y n a B a ry c z k ó w od K rz y w e g o Koła 7 z w y d o b y t y m ju ż d a w n ie j fry z e m g o ty ck im nad p a rte re m te r a z dow iodła, że jej o b y d w ie ś c ia n y szczy to w e z w n ę k a m i do 11 p. w łączn ie w y w o d z ą się z d o b y g o ty k u . C a ły blok ten z a p e w n e k r y j e pod ty n k a m i i g ruzem jeszcze n i e j e d n ą niespodziankę, n a co w s k a z u j ą gotyckie f ra g m e n ty jego śc ia n od N ow om iejskiej. I n a tej ulicy p o p rz e c iw n e j stronie w id a ć j u ż dziś w ą te k goiyek i w ś c ia n a ch s z czytow y ch, a pod Nr. 5 g ó rn ą część p ro filu gotyckiego po rtalu ceglanego (ryc. 89).
Drugi poza Rynkiem z w arty zespół ujaw nionych ostatnio frag - m eniów gotyckich to K anonia, gdzie poczynając od b ram y zam kow ej „K ościelnej“, w' k tó rej w nękach zn ajd u jem y w ątek gotycki, m am y go rów nież w ścianach domów' pod Nr. 6, 10, 12, 14, 22, 24. 20. 28. P rzy tym zachow ały się lu liczne elem enty dekoracyjne, a m ianow icie: pod Nr. 6 fragm ent profilow anego p o rtalu gotyckiego (ryc. 90), pod Nr. 10 i 12 w nęki nad parterem w' obram ieniu profilow anym , pod. Nr. 14 ściany p arte ru i I piętra opracow ane jako wnęki obrzeżone profilo-R yc. 92. W arszaw a. Brama N ow om iej-
ska. T rom py pod baszta.
R yc. 93. W arszaw a, Brama N o w o m iejsk a . Barbakan.
w a n ą cegłą i p o d Nr. 28 re s z tk a p o r ta l u obłożonego p r o filo w a n ą cegłą g l a z u r o w a n ą w k i lk u b a rw a c h , co s ta n o w i j a k d o ty ch c z a s u n ik a t. C ie k a w e są znalezisk a p r z y ul. J e zu ic k ie j 6 w d o m u d a w n ie j b i s k u p ó w p o z n a ń sk ic h . Nie ty lk o e le w a c ja w p a rte rz e , ale w iększość ścian jest p o c h o d z e n ia gotyckiego, a n a je d n e j z nich w n ę k a b liź n ia c z a ostro- l u k o w a w e w nę c e p ó łkolistej ze w s p o rn ik ie m z cegły fo rm o w a n e j p o ś r o d k u (ryc. 91). R e w e la c ją jest p iw n ic a ze sklepieniem g o ty ck im w s p a r t y m n a d w ó c h filarach.
W b ard ziej zagruzow anych ulicach, ja k Ś w iętojańska, P iw n a tru d n o jeszcze rozeznać się w m u rach z oddalenia. G dzie dostęp jest ła tw iejszy, tam poszukiw ania zostają nagrodzone; i ta k na ty łach kościoła św. M arcina p rzy ul. P iw n ej w zachow anych m u rach obronnych u k a zały się trzy lu k i gotyckie o znacznej rozpiętości. Z przeciw ległego k o ń ca m urów obronnych przeprow adzone odgruzow anie i w y b urzen ie w ydobyło na św iatło dzienne całą dolną część w schodniej stro n y ob w arow an ia m ostu Nowom iejskiego z 2 basztam i z trom pam i (ryc. 92) i lu k a m i m ostow ym i oraz odsłoniło n a całej w ysokości b arb ak a n , zw ień czony a tty k ą (ryc. 93).
T rudno jeszcze w tej chw ili dokładnie określić epokę poszczegól n y ch reliktów , gdyż użyty tu przew ażnie w ątek gotycki (wozówka- g łów k a na przem ian) w y stęp u je n a naszym terenie od XIV do XVI w ieku. D opiero przeprow adzona s k ru p u la tn a analiza m urów i pom ie rzen ie cegieł i profilów da możność zestaw ienia ich z innym i elem en tam i gotyckim i z K atedry, kośc. P a n n y M arii na Nowym Mieście, B er n ardy nó w . Zam ku czy w dalszej okolicy, co w raz z w yzyskaniem źró d eł pisanych pozwoli na ustalenie w przybliżeniu d at budow y poszcze gólnych domostw.
ARCHITEKTURA I RZEŹBA RENESANSOWA
ZAMKU W PIESKOWEJ SKALE
A L F R E D M A J E W S K I
W czasie p r a c k o n s e rw a to rsk ic h i stu d ió w p r o w a d z o n y c h w z a m k u w P ie sk o w e j Skale (ryc. 94) z i n ic ja t y w y K o m ite tu O d b u d o w y i A d a p t a c j i Z a m k u w P ie sk o w e j Skale, p o w ołanego p rzez M in istra K u l t u r y i S z tu k i d la p r z y w r ó c e n ia do życia tego cennego p o m n ik a polsk iej a r c h i t e k t u r y d o k o n a n o szeregu d o niosłych o d k r y ć a rc h ite k to n ic z n y c h .
O d k r y c ia te d o ty cz ą szczególnie k r u ż g a n k ó w a r k a d o w y c h dzie d z iń c a w e w n ę trz n e g o z a m k u , k tó re g o d o ty c h c z a s o w y w y r a z a r c h i te k to n ic z n y pochodzi z c zasó w o sta tn ie j p r z e b u d o w y , d o k o n a n e j w połow ie w i e k u X V III p rzez H ie ro n im a W ielopolskiego. P r z e b u d o w a ta zresztą i n a całości z a m k u pozo staw iła sw o je piętno.
pas. C ette m éthode est de beaucoup supérieure a u x p récédentes, cliim icpies et m écan iq u es qui a vaien t une action n ocive sur la p o ly ch ro m ie et la p e in tu re. Les exp ériences d éjà opérées en ce sens ont donné des résultats positifs. LES FO U IL LE S D U WAWEL
Sur l’in itia tiv e de Ja D irectio n G én é rale des M'usées et de la P rotection des M onum ents, 011 a entrepris cette année des fou illes en v u e de retrouver des couches cu ltu relles anciennes, h isto ri ques et préhistoriques. O n creusa d eu x fossés dont l’un traverse la collin e du Wavvel. O n a trou vé les fondations de d eu x , églises du XLV-e s., des couches cu ltu relles du X U l-e ain si que de l ’é p o que de la cultu re „ lu sitzien n e“ et du néolithc. D ans le second fossé, à une p ro fondeur d ’environ 6 111., on a trouvé le profil de l’ancien mur de d éfen se avec des reste de p alissad e du X llf - e s., lo r sque le château de la co llin e du W aw el était en bois.
LES FO U IL LE S D E O PO LE
Lors des fo u illes com m encées cette année à O pole, on a d écou vert des fr a g m ents des m urs d ’un ch âteau -fort aimsi que les restes d ’une station p lu s a n cien ne. C es m urs rem ontent â diverses ép o ques, du X III-c au X V -e s. La station constitue la couche la plus basse du ter rain étu d ié; on y a retrouvé des restes de chaum ières et de rues, ainsi qu’une grande quantité d’objets en bois et en m étal.
D EC O U V ER TES D ’A R C H IT E C T U R E G O T H IQ U E A V AR SOVIE
A près la destruction barbare de la V ieille V ille de V arsovie par les A lle m ands, on a découvert, lorsq u ’on en le v a it les décom bres et que l’on renforçait les murs, de nom b reu x fragm ents d ’ar chitecture bourgeoise gothique, tout à fait inconnus auparavant. Ce sont, pour la plupart, des p ortails, des niches
et des parties de constructions de murs gothiques. O n en tiendra com pte lors de la reconstruction p rojetée de V arso vie.
L’A R C H IT E C T U R E ET LA SC U L PTU R E DE STYLE R E N A ISSA N C E D U C H A TEA U D E P IE SK O W A SK AŁA
Le ch âteau de P iesk o w a S k ała a é té construit par la grande fa m ille des Sza- franiec. Il p erdit entièrem ent son carac tère p rim itif après les transform ations opérées au X V II-e, X V III-e et au X IX -c s. O11 a réu ssi actu ellem en t, lors de tra v au x de conservation entrepris à une grande éch elle, à découvrir les galeries à arcades — entièrem ent m urées — de la cour R enaissance, arcades appuvées sur des p iliers quadrangulaires en p ier re. O11 a m is à jour dans les p endentifs des arcs de la cour d eu x rangs de m asca- rons scu lp tés en pierre, m agn ifiq u es de caractère et de force dans l ’exp ression . LES SA R C O P H A G E S D E S SIE N IA W SK I D A N S LES C O L LE C T IO N S
D U WAW EL
Les collection s du W aw el renferm ent des sarcop h ages scu lp tés en étain qui p rovien n en t de l’ancienne ch a p elle du château de B rzeżany. Q uatre d’entre eu x ont, sur le couvercle, des figures scu lp tées des m em bres d éfu n ts de la fa m ille des S ien iaw sk i. A la su ite d ’une an a ly se p rofon d e de style, l’auteur id en tifie les diverses figu res des sarcop h a ges avec les personnes de A dam Jérôm e, N icolas, A lexan d re et Procope S ien ia w ski. T. M ańkow ski attribue le sarcophage de P rocope au ciseau de Jean P fister, les trois autres à celu i de Bernet D e- cam bos (D ikeruin). Les sarcophages abîm es par la lèpre de l’étain, son t soum is actu ellem en t à des tra v a u x de conservation dans l ’atelier de K. P ień kow sk i. On leur a rendu, à cette occa sion, leur p o ly ch ro m ie prim itive, or et argent.
C E N A N r 3/4 zł 200.—
W arunki prenum eraty: prenum erata roczna — 450 zł. — P renum eratę przyjm u je A d m i n i s t r a c j a : K raków , ul. Jagielloń sk a 8, S p ółd zieln ia P racy i U ż y tk o w n ik ó w
„ C z y t e l n i k “. — Konto P. K. O. K raków IV - 5162. W y sy łk a w prenum eracie następuje po dokonaniu p rzed p łaty.
M - 44844 — P apier kl. V, 70 X 100 ilustr. 90 g PK ZG TK raków, W ielopole 1 — 2.000 — Żarn. 1581 — XI. 48.
