Jan Pruszyński
Organizacja ochrony zabytków w
dwudziestoleciu międzywojennym
Ochrona Zabytków 41/2 (161), 75-85
ARTYKUŁY
JAN PRUSZYŃSKI
ORGANIZACJA O CHRO NY ZABYTKÓW W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM *
W szelkiego rodzaju sztywne podziały chronologiczne
sq zaw o dn e. D la te g o b a d a ją c początki ochrony za b y t ków w odrodzonej Polsce trzeba p am iętać, że n ie w ą t pliw e o siąg nięcia i liczące się wyniki tej ochrony nie byłyby możliwe bez d ziałaln o ści kilku pokoleń staro- żytników — tym m ianem określano miłośników ojczy
stej przeszłości — uczonych i praktyków, historyków
sztuki i kultury, a także zwykłych ludzi, którzy swą n ie zwykłą d ziałaln o ść o patryw ali słow am i: „ O b c e rzeczy
w i e d z i e ć d o b r z e je s t — s w o je , o b o w i ą z e k " 1. Kolberg
i G lo g e r, Bartoszewicz, Stronczyński, Sobieszczański,
Łuszczkiewicz, Kremer, Łoziński i tylu innych w ysta
w ili ch lub n e św iadectw o tak swej w iedzy, d o c ie kliw o ści, ja k w łaściw ie pojm o w an em u patriotyzm ow i, g ro m a d ząc w ciężkich i trudnych w aru n kach zaborów w ia domości o przeszłości ojczystej, system atyzując je i p u b liku jąc , a co w ażn iejsze przygotow ując przyszłą o rg a n iza cję ochrony zabytków w n ie p o d le g łej Polsce, któ rej pow stanie było d la nich faktem oczywistym. O c h ro na zabytków w dw udziestoleciu m iędzywojennym nie m ogłaby się rozw ijać, gdyby nie uw agi dotyczące in w en taryzacji zaw a rte w K o l l e k c j i 2 K onstantego Z ub o w -
skiego, prace zespołu kiero w anego przez Kazim ierza
Stronczyńskiego, d zia ła ln o ść G ro n Konserwatorów G a licji W sch o dn iej i Z a c h o d n ie j, Towarzystwa N a u k o w e go Krakowskiego i tylu innych często zapom nianych ju ż dzisiaj ludzi zasłużonych d la ochrony zabytków . M i mo o p raco w an ia za g a d n ie ń konserw atorstw a w zn ako m itej książce Jerzego Frycza R e s ta u r a c ja i k o n s e r w a
c j a z a b y t k ó w a r c h it e k t u r y w Pols ce w la t a c h 7795— 7978 3 oraz w P r e k u r s o r a c h m u z e o l o g i i p o l s k i e j Kazi m ierza M a lin o w s k ie g o 4, a w reszcie u n a o c zn ien ia nam społecznej genezy ochrony zabytków przez udo ku m en to w a n ie d ziałaln o ści Towarzystwa O p ie k i n ad Z a b y tk a mi Przeszłości 5, większość z a g a d n ie ń ochrony zabytków w okresie między d w iem a w ojn am i światowymi ocze kuje jeszcze na sw ego m o n og rafa. O c e n ia ją c c h a ra k te r d z ia ła ń podejm ow anych w latach zaborów , tru d no dziś w pełni zrozum ieć, w ja k i sposób w kraju zn i szczonym, ograbionym z m a ją tku i pozbaw ionym przez
represje najwartościowszych jed no stek, którego p a ń
stwowość kształtow ały metody, w yo brażenia i uprze
d zen ia w yniesione z trzech różnych systemów politycz no-społecznych można było od razu przystąpić do re g u la c ji p raw n ej, budowy o rg an iza cy jn ej i d ziałaln o ści ochronnej skalą i zasięg iem przew yższającej często póź niejsze d o k o n an ia. N a szczególną u w agę zasług uje
kreślona z perspektywicznym rozm achem koncepcja
ochrony zabytków p o d b u d o w a n a nie tylko em o c jo n a l
ną a rg u m e n ta c ją — aczkolw iek m iało to zawsze z n a czenie d la d zia ła ń ochronnych — a le tak że u grun to
w a n a naukowo, p rzew id u jąc a społeczną w łasność
d ó b r kultury i obow iązki w ła d z państw ow ych w zakresie ich ochrony.
P orów nując zało żen ia i postulaty fo rm u ło w an e w m e m o riałach i u ch w ałach pierwszych, o db yw ających się jeszcze pod zab o ram i zjazd ach konserwatorskich z re g u lac ja m i prawnym i zauw ażyć możemy, ja k d a le c e d z ia łalność towarzystw kulturalnych z as tęp o w a ła brak pol skiej ad m in is tra cji w d zie d zin ie ochrony zab ytków pod zab o ram i. Towarzystwo M iłośników Z ab ytkó w d z ia ła ją c e od 1897 r. w Krakowie, lwowskie Towarzystwo M i łośników Przeszłości, a p rzed e wszystkim zało żo n e w 1906 r. w W ars zaw ie Towarzystwo O p ie k i nad Z ab yt kami Przeszłości postawiły sobie za cel o ch ro nę -i krze w ie n ie w społeczeństwie polskim w iedzy i z a m iło w a nia do sztuki i kultury. Towarzystwa te nie były e lita r ne, skupiały je d n a k najw ybitniejsze jed no stki i indy w id u alno ści n au ko w e, p o d e jm u ją c inicjatyw y, które z upływem lat nie straciły na znaczeniu. C e l i z a d a n ia TO nZP , b ę d ą c e jed n o cze śn ie pierwszą polską „ka rtą konserw acji zabytków ", w arte są przytoczenia in e x
tenso.
D okum ent uchw alony na I Konferencji K onserw ator
skiej w 1909 r. określa, iż d la ochrony zabytków n a leży:
„/. R o z w in q c d z i a ła ln o ś ć j a k na js ze rszą t y lk o w k ie
r u n k u k o n s e r w a c ji, a b y przy n i e w i e l k ic h k o s z ta c h z a c h o w a ć j a k n a jw ię k s z ą il o ś ć z a b y tk ó w , p r z y czym p rz y s t ę p u ją c d o k o n s e r w a c ji n a le ż y :
a) z b a d a ć j e g o s t a n o b e c n y i przy czy nę uszko dze ń, b) w y g o t o w a ć d o k ł a d n e z d j ę c ia ry s u n k o w e , op is , f o t o g r a f i ę c a ł o ś c i i częśc i o ra z o il e m o ż liw o ś ć d o z w o li i h is to r ię z ab y tk u ,
c) w y s to s o w a ć p r o j e k t i kosztorys k o n s e r w a c ji,
* Artykuł ten jest fragmentem książki pt. Ochron a zabyt ków w Polsce, która ukaże się w 1989 r. nakładem PWN.
1 Z. G l o g e r , Encyklopedia staropolska (motto). Reprint — Warszawa 1972.
2 K. Z u b o w s k i , Kollekcja starożytnych i tego czasowych
osobliwości w kraju i poza krajem znajdujących się Naró d Polski interesujących. Warszawa 1786. Tekst za B. S u c h o
d o l s k i , Nauka w Polsce w okresie Oświecenia, Warsza wa 1983.
3 Warszawa 1975. r
4 Poznań 1970
5 R. B r y k o w s k i , Ocalić przeszłość dla przyszłości. To warzystwo O pie ki na d Zabytkami Przeszłości 1906—1944.
d ) o g r a n ic z y ć się w k o n s e r w a c ji d o p r o s te j n a p r a w y i w y m ia n y u s z k o dz o ny c h części n a n o w e , o ile t o n i e z b ę d n e d l a u t r z y m a n ia c a ło ś c i zab y tk u . U w a g a . O ile w y m i e n i o n e czę ści p o s i a d a j ą w a r to ś ć n a u k o w ą , art y s ty c z n ą l u b h i s t o r y c z n ą 6 na le ż y z a c h o w a ć j e w m u z e um . II. Przy r e s t a u r a c j i z a b y t k ó w n a le ż y p r ó c z wy ż e j w y m i e n io n y c h p u n k t ó w u w z g lę d n ić n a s t ę p u j ą c e p o s t u l a t y : a) f o r m a z a b y t k u w in n a być z a c h o w a n a bez w z g lę d u n a r ó ż n o lit o ś ć z a w a r t y c h w n ie m stylów, b ) p r z y b u d ó w k i i n a l e c ia ł o ś c i p ó ź n ie js z e m o g ą by ć u s u n ięte, o ile n ie p r z e d s t a w ia j ą w a r to ś c i h is to ry c z n o -a rty - stycznej, c) u s u w a n ie w s z e lk ic h d o d a t k ó w i n a le c ia ł o ś c i, może być d o k o n y w a n e j e d y n ie za z g o d ą s p e c j a l n i e w y d e le g o w a n e j k o m i s ji k o n s e r w a t o r s k ie j, d ) r e s t a u r a c j a w i n n a p rz y s to s o w a ć się d o c h a r a k t e r u z a b y tk u m a t e r i a łe m i t e c h n ik ą . W ię k s z e r e s t a u r a c j e n a leży u w id o c z n i ć t a b l i c ą z o d p o w i e d n i m n a p i s e m . ” 1
Towarzystwo, a głów nie je g o W yd ział Konserwatorski kierowany w latach 1920—1932 przez prof. M a ria n a La- lew icza, a następn ie przez Jana Zach w ato w icza, nie zatrzym ało się na w skazaniu bliżej nieokreślonej g ru
pie osób ich obow iązków w ob ec zabytków, ale
sprecyzowało i p od jęło d z ia ła n ia praktyczne. Po kra
kowskim zjeździe konserwatorskim w 1911 r. TO nZP
liczyło już 2725 członków. W 1912 r. utworzono W ydział
Konserwatorski (łącząc W yd zia ł Architektoniczny, In
w entaryzacyjny, M a la rs tw a i Rzeźby oraz Starej W a r szawy), a następn ie W yd zia ł II N aukow y Historii Sztu ki i Komisję M u ze a ln o -B ib lio te c zn ą ( 1 9 1 3 )8. D z ia ła l ność petersburskiego koła T O n Z P kiero w anego przez prof. Lalew icza przygotow ała g ru nt pod przyszłą re w indykację d zieł sztuki, a d e le g a c i w Poznaniu, K ra kowie i Lwowie rozw ijali d zia ła ln o ść inform acyjną i po pularyzatorską. W sp ó łp rac a Towarzystwa z C entralnym Komitetem O byw atelskim m iasta W arszaw y umożliw iła p ow oływ anie kuratorów d la opuszczanych gm achów pu blicznych o ch arak terze historycznym natychm iast po opuszczeniu m iasta przez arm ię rosyjską. W chaosie d zia ła ń w ojennych i niem ieckiej o ku pacji W yd ział Kon serwatorski skup iał w swych rękach całość naukowych i p ow ażn ą część adm inistracyjnych funkcji zw iązanych z zabytkam i, służąc dośw iadczeniem Radzie Artystycz nej M iasta W arszaw y, a następn ie W yd ziało w i Budo w lan em u R G O i Komisji O d b u d o w y Kraju w Radzie Stanu, w reszcie Radzie Sztuki przy D e p a rta m e n c ie Sztuk Pięknych. D ziałaln ość je g o Pracowni In w e n ta ryzacyjnej kiero w anej przez J. W ojciechow skiego, n a stępnie przez T. W iśniow skiego um ożliw iła nie tylko
o rg a n iza c ję pierwszych w odrodzonej Polsce wystaw
S ie d z ib y k r ó le w s k ie i Polska a r c h i t e k t u r a m o n u m e n t a l n a 9, a le utw orzenie ca łeg o systemu służb konserw a
torskich o konkretnych za d a n ia c h . C złonkow ie Towarzy stwa — W ła d y s ła w M arco n i, Konstanty W ojciechow ski,
Stefan Szyller, M ieczysław Rulikowski, A lfred Lauter
bach, W ła d y s ła w T atarkiew icz, M a ria n Lalewicz, roz w ija li d zia ła ln o ść tak o rg an iza cy jn ą ja k praktyczną silnie p o d kreś la n ą ja k o w aru n ek sin e q u a n o n skute
czności ochrony przez tw órcę pierw szego statutu
T O n Z P - Erazma M ajew skieg o.
Bez przypom nienia, choćby krótkiego, tych faktów re g u la c ja z a g a d n ie ń ochrony w d ekrecie Rady Regencyj nej z 31 p aźd ziern ika 1918 r. o opiece nad zabytkam i sztuki i kultury 10 byłaby n iezrozum iała, bowiem trudno przypuszczać, by d z ia ła ją c a tak krótko i w tak skom
plikow anych w aru n kach politycznych R ada Regencyjna z d o ła ła przygotow ać re g u la c ję p raw n ą w specjalisty cznej dziedzinie, ja k ą była ochrona zabytków przeszło ści. D o p ie ro w ięc prześledzenie w cześniejszej d z ia ła l ności jed no stek i stowarzyszeń, lektura prac n au ko wych i m ateria łó w ze zjazd ów p ozw ala zrozum ieć, ja k d a le c e praca ta była przygotow ana i przem yślana. Pod
koniec 1917 r. w M inisterstw ie W yzn ań Religijnych
i O św ie ce n ia Publicznego p ow o łano z inicjatyw y Jana H e u ric h a R eferat Sztuki, a w lutym 1918 r. R eferat Zabytków Artystycznych Przeszłości i M uzeów . R eferat ten, w krótce przem ian ow an y na D e p a rta m e n t Sztuki, kierow any był przez Jarosław a W ojciecho w skiego . Tu w ła śn ie przygotow any został p ro jekt d ekretu . J. W o j ciechow skiego możemy u w a żać co n a jm n ie j za w spół a u to ra teg o aktu p raw n eg o. Jarosław W ojciechow ski podkreślał, iż a k ad em ic kie spory zw olen n ików czysto ści stylu i przeciwników p o d d a w a n ia o chronie dzieł pochodzących z n ie d a w n e j przeszłości muszą ustąpić zorganizow anym d zia ła n io m ochronnym i to d la całeg o teren u o d ra d z a ją c e g o się państw a. A przecież oprócz różnic politycznych i kulturowych wynikłych z p ółto ra- w iecznej niewoli, zró żn icow an ia etn iczn eg o i rozw ar stw ienia społecznego ochronie nie sprzyjała m ała św ia domość społeczna w tym zakresie. D la te g o też sięg n ięcie do środka, jak im była re g u la c ja b ądź co bądź specjalistycznych z a g a d n ie ń w pow szechnie o b o w ią zu
jącym akcie prawnym , nie było b yn ajm n iej spraw ą
oczywistą. Przepisy francuskie, na jakich do pew nego stopnia o p ie ra ł się pro jekt d ekretu, były tw orzone w całko w icie odm iennych w aru n kach i d z ia ła ją c e w b a r dzo ograniczonym zakresie, zaś p ojęcia w nich stoso w a n e , zn an e i ak ce p to w an e w krajach Z ach o d n iej Eu ropy, były u nas nowością. W ra z z tw orzeniem zrębów ad m in istracji ochrony zabytków n a le ża ło m ożliw ie p re cyzyjnie określić je j zakres, w raz z p o d an iem przykła
dów rzeczowych, tak by ad resaci norm, szczególnie
jednostki ad m in istracji szczebla podstaw ow ego, mogli się nimi precyzyjnie posługiw ać.
N iem n ie j w ażn e było określenie ro d zajów czynności, które w obiektach zabytkowych mogły być dokonyw a ne jed yn ie przez upraw nionych specjalistów . Ponadto na re g u la c ję o czekiw ała inw en taryzacja, którą kom pli kow ał i u tru d n iał brak fachow ców . K o m p etencje kon serw atorów państwowych — bio rąc pod u w a g ę fakt, że
zabytki miały różny statut własnościowy, od państw o
wych i stanow iących w łasność podm iotów p raw a pu blicznego, przez związki w yznaniow e, aż do będących w łasnością osób prywatnych — były też n ie la d a dyle matem , gdyż n ad m iern a in g eren cja p aństw a w sprawy w łasnościow e nie była przew idyw ana.
R eg u lacja praw n a m u zealnictw a i zbiorów z n a jd u ją cych się pod o p iek ą jed n o ste k sam o rządu teryto rial nego, stowarzyszeń i osób prywatnych zo stała odłożo na na później.
6 Jest to pierw szy a k t p ra w n y, w którym w p ro w a d z o n o p o ję
cie w a rto ś c i stosow ane n a s tę p n ie przez u s ta w o d a w s tw o p o l skie.
7'T e kst o p u b lik o w a n y w cza so p iśm ie „ A r c h ite k t" 1909, nr 10, s. 108-111 przytacza J. F r y c z : R e sta u ra c ja i konser
w a c ja z a b ytk ów a rc h it e k tu r y w Polsce 1875-1918, s. 219. 8 Por. J. Z a c h w a t o w i c z , D z ia ła ln o ś ć W y d z ia łu Konser
w a to rs kie g o TOnZP w la t a c h m iędz yw oje n n y ch . „O c h ro n a Z a b y tkó w ” 1958, nr 3/4, s. 166—168.
9 Por. D w u d z ie s to p ię c io le c ie d z ia ła ln o ś c i TOnZP w W a r s z a wie. „B iu le ty n H is to rii Sztuki i K u ltu ry ” 1933, n r 4, s. 241 — —260.
Przypom inając ten m ało ju ż dziś znany dekret, z a uważymy, iż określenie przedm iotu ochrony ro zw ią za no stosow aną do dziś z p ow odzeniem w w ielu aktach
prawnych m etodą e n u m erac yjn ą . Zabytki podzielono
na trzy grupy: „7) n i e r u c h o m e (art. 1 2): o) ja s k in i e , g r o d z is k a , k u r h a n y , m o g iły , usypiska, c m e n tarzysk a, ś la d y o s a d n a w o d n y c h , g ła z y ze s t o p a m i, m i sam i, krzyżami, p o d k o w a m i , b a b y k a m i e n n e it p . ; b) b u d o w l e z a r ó w n o m u r o w a n e j a k d r e w n i a n e w ra z z p r z y n a le ż n e m im o t o c z e n i e m ( o g r o d e m , p l a c e m ) , a c h o ć b y i d o c h o w a n e w p ó ź n i e js z e j b u d o w i e części cfa-
w ne ( p r e z b it e r ia , k a p lic e , wie że, bra m y , p o r t a le , k o
lu m ny, drzw i, k o m i n k i itp.). D z i e ła sztuk p la s ty c z n y c h z a r c h i t k t u r q b u d y n k u z w i q z a n e ( m a l o w i d ł a ś c ie nn e,
rzeźby, s z t u k a te r ie i t p , ) ;
c) lu ź n o s t o jq c e p o m n i k i, n a g r o b k i , k a p lic z k i, fig u r y , krzyże, k o lum n y , s łu p y g r a n i c z n e i t p ;
d ) r u in y b u d o w li , p o m n i k ó w i p o sąg ów ;
e) g r u p y b u d o w l i w y b i t n e p o d w z g lę d e m e s t e t y c z
n y m (podkr. au t.) z n a m i e n n e b ą d ź d l a c a ły c h miast, osad, wsi, b ąd ź d l a ic h d z i e l n i c ; f) n a g r u n c i e d o c h o w a n e d o dziś r o z p l a n o w a n i a s t a rych m ia s t i d z i e ln ic s t a r o m i e js k i c h w r a z z d a w n y m i h i- s t o r y c z n y m i n a z w a m i u l ic i p l a c ó w (podkr. au t.) ; a) o g r o d y o z d o b n e o r a z a l e je , s t a r e c m e n ta r z e i p rz y d r o ż n e d r z e w a s ę d z iw e i o k a z a le , o t a c z a jq c e zam c z y s ka, kościoły, k a p lic z k i, f ig u r y , c m e n t a r z e it p . ;
2) r u c h o m e (art. 18):
a ) p r z e d m io t y z w iq z a n e b e z p o ś r e d n i o z p r z e z n a c z e n ie m
b u d y n k u (ołta rze, a m b o n y , c h r z c ie ln ic e , s tall e, p o m n i k i, n a g r o b k i, t r u m n y w g r o b a c h k o ś c ie ln y c h w r a z z u k r y ty m i w n ic h d z i e ła m i p r a c y ręc z n ej, e p it a f ia , ta b lic e , vota, szaty i n a c z y n ia o b r z ę d o w e , d z w o n y it p ) o ra z k o l e k c je p r z e d m io t ó w p r z e c h o w y w a n y c h w m uz e ac h , s k a r b c a c h , s k ła d a c h ś w ig ty ń , z g r o m a d z e n i a c h c e c h o wych , m a g is t r a t a c h it p . ;
b) d z i e ła sztuk pla s ty c z n y c h , ob razy, rzeźby, r y c in y ; c) d z i e ła sztuk z d o b n ic z y c h i k u n s z tó w c e c h o w y c h : z b ro je , oręże, rzędy, p o ja z d y , c h o r q g w ie , s z ta n d a ry , a r rasy, dy w a n y , m a k a ty ,pasy, kilim y, ha fty, k o r o n k i, u b i o ry, m e d a le , sprzęty, n a c z y n ia , z eg ary, ś w ie c z n ik i, w y r o by zło tn ic z e , e m a lje , szkło, c e r a m ik a , kraty, o k u c ia , za m ki, g o d ł a , z n a k i it p . ; d) m onety, m e d a le , p ie c z ę c ie , t ł o k i m e n n i c z e ; e) d r u k i, a r c h iw a li a , rę k o p is y z wykle i o z d o b n e , o p r a wy k s ią g ; f) l u d o w e sp rzę ty d o m o w e i w y r o b y p r z e m y s łu l u d o w e g o ; 3) w y k o p a lis k a i z n a le z is k a " (art. 23).
O c h ro n ą praw n ą otoczono rów nież krajo braz i jest to
pierwszy teg o rodzaju przepis w polskim praw ie. Ze
sform ułow ania zakazu ,,n is z c z e n ia , z a s ł a n i a n i a lu b s z p e c e n ia w i d o k u n a z a b y t k i lu b z z a b y t k ó w ” (art. 17)
w id a ć dbałość o z a c h o w a n ie zespołów zabytkowych w ich historycznym otoczeniu o raz rezultat postaw este tycznych XIX w. z ich pejzażow ym u jm ow aniem i po strzeganiem architektury. Z akres ta k ie j ochrony krajo brazow ej był ind yw id u aln ie u stalany d la każdego p od le g a ją c e g o ochronie o biektu, je że li nie w ynikało to z naturalnych lub określonych praw em w łasności g ra
nic otoczenia. Przejaw em realizm u tw órców dekretu
było p o d d an ie ochronie ,.w szystkic h n i e r u c h o m y c h i r u
c h o m y c h d z ie l ś w ia d c z ą c y c h o sztu ce i k u ltu r z e e p o k u b ie g ły c h , is t n ie jq c y c h n i e m n i e j niż 50 l a t ” (art. 11).
U s ta w o d a w c a w y ra ź n ie s tw ie rd z ił, iż : ..K orzysta jq o n e
z o p ie k i i p r a w a z a n im z o s ta n q w p i s a n e d o i n w e n t a rza z a b y t k ó w sztuki i k u l t u r y ” (a rt. 1 1 p a s s im ) 11. Faktem oczywistym d la au to ró w p raw a było to, iż o g ra
niczenie ochrony do obiektów ju ż zarejestrow anych
równołoby się odm ów ieniu je j obiektom dziesięćkroć
liczniejszym, których inw en taryzacja m ogła trw ać całe lata. Temu sam em u celowi służyło sform ułow anie ,.K o
rzystajq z n i e j (tj. z ochrony p raw n ej — przyp. au t.) wszystkie w y k o p a lis k a i zna le z is k a, k t ó r e z n a t u r y rze czy n ie m o g q by ć u p r z e d n io i n w e n t a r y z o w a n e " .
N ieza leżn ie od powyższych ureg u lo w ań , dekret p o d d a w a ł ochronie ,,wszystkie z a b y t k i s z tuk i i k u ltu r y (...)
w p is a n e d o i n w e n t a r z a z a b y t k ó w ” z uw agi na ich c h a
rakter ,.ś w ia d e c tw a k u ltu r y i s z t u k i” . N a d tym sfor m ułow aniem w arto się zatrzym ać, gdyż uznanie zab yt ków za św iadectw a, tj. dokum enty naszej przeszłości, pow oduje, iż spory dotyczące ich w artości alb o kie runku ich dostosow ania do potrzeb współczesnych sta ją się bezprzedm iotow e. D o ku m ent należy utrzymać w form ie, w ja k ie j jest zachow any, konserwować, a le nie p rzerabiać, gdyż jest to zwykłym fałszerstwem . Ó w c z e snym o rg an izatorom ochrony ko n trolow anie, czy o b ie k ty — naw et b ęd ąc e w łasnością pryw atną — p o d d aw an e są czynnościom zakazanym (,.b u rz e n ie , niszc zen ie, p r z e
r a b ia n ie , o d n a w i a n i e , r e k o n s t r u o w a n ie , z d o b i e n i e lu b u z u p e ł n i a n i e ”) bez w iedzy i zezw o lenia w ła d z konser
w atorskich, a naw et ,,u z u p e ł n i a n i e i n s t a l a c j a m i ” (art. 13) « - w yd aw ało się niezbyt skom plikow ane i moż liwe.
D ekret zaw iera dziesiątki takich kapitalnych stw ier
dzeń, które recypow ane p raw ie 50 la t później były
ch w alon e jak o nowoczesne ro zw ią za n ia ! N a przykład
zakaz wywozu przedm iotów zabytkowych za g ran icę
bez zezw olenia konserw atora ze w zględu na ,.d o b r o
ku ltu r y n a r o d o w e j ” (I). O g ra n ic z e n ie praw rzeczowych
służących w łaścicielow i ze w zględu na abstrakcyjnie
p ojm o w an e dobro o gó lno naro do w e - to samo przez się re g u la c ja w y b ie g a ją c a w przyszłość. Fakt, iż w w ypadku zag ro żen ia zabytku wywozem lub zniszczeniem w olno było w szcząć z urzędu p ostępow anie w yw łaszczeniow e na rzecz muzeum publicznego, jeże li n aw et m iało ono
ch arak ter wyjątkowy, określa wysoki poziom św iado
mości społecznej tw órców p raw a i w yraża oczekiw anie również wysokiego poziomu świadom ości je g o a d re s a tów.
D ekret uzupełniły w ydane w krótce:
1. R ozporządzenie M inistra Sztuki i Kultury z 5 kw iet nia 1919 r. w przedm iocie o rg an iza cji urzędów konser watorskich (M o n . Pol. nr 81);
2. R ozporządzenie M inistra Sztuki i Kultury z 5 kwiet nia 1919 r. w przedm iocie w pisyw ania zabytków sztuki do in w en tarza;
3. Rozprządzenie M inistra W yznań Religijnych i O ś w ie cenia Publicznego z 17 m a ja 1924 r. o utworzeniu okręgowych komisji konserwatorskich (M o n . Pol. nr 135 poz. 391).
Przepisy te w prow ad ziły podział na okręgi konserw ator skie i określiły kom petencje służb konserwatorskich d o tyczące :
— znajom ości i dokum en tacji zasobu (spisy, objazdy, arch iw a),
11 Inaczej niż obecnie, gdy istnieją spory co do interpreta cji art. 4 ustawy z 1962 r. o ochronie dóbr kultury.
12 Por. art. 14 rozp. z 6 marca 1928 r. i art. 27 ustawy z 15 lutego 1962 r.
— nadzoru (stan zabytków, z a le cen ia konserw atorskie), — in w en taryzacji.
Pow ołano rów nież Radę Konserwatorską s k ła d a ją c ą się z n acze ln ika W y d z ia łu Zabytków i M u zeó w oraz k o n serw atorów , z u p raw n ien iam i o piniodaw czo-doradczym i. Pierwsze urzędy konserw atorskie istniały w W ars zaw ie, K rakow ie, Lwowie, Poznaniu, W iln ie i Lublinie. W 1919 r.
pow stało 9 urzędów konserwatorskich kierowanych
przez osoby, których nazwiska zapisały się w d ziejach konserw atorstw a, ja k Teofil W iśniowski (okręg w ars zaw ski), Józef Piotrowski (okręg łódzki), Józef Raciborski (okręg kaliski), Jerzy Remer (okręg częstochowski), ks. Józef Rokoszny (okręg radom ski), Jerzy Siennicki (okręg lubelski), W a c ła w Husarski (okręg siedlecki), ks. Piotr Sledziew ski (o kręg łomżyński), Zygm unt Rakowski (okręg płocki). Z p o w o ła n e g o jeszcze w 1914 r. pod zarząd em
au striackim K rajow ego U rzędu Konserwatorskiego w
Krakow ie utw orzono urząd, którym kierow ał Tadeusz Szydłowski, zaś zarząd zen iem m inistra byłej dzielnicy pruskiej p o w o ła n o urząd poznański kierow any przez N ik o d e m a P ajzderskiego.
W sku tek zm ian y p od ziału teryto rialn eg o państw a w 1920 r. z m ien io n o obszar istniejących 9 urzędów ko n serw atorskich (rozp. M SziK z 24 stycznia 1920 r., D z .U. nr 7), a le ko m p ete n c je tym czasowo w yo dręb nio ne in strukcją M in is tra Sztuki i Kutury w yd an ą w sp óln ie z M in istrem S p raw W ew nętrzn ych (D z .U . M S W 1920, nr 8 poz. 50 ) pozostały n iedo o kreślo ne. Potrzebom w zakresie ochrony n ie o d p o w ia d a ł ten system an i e ta to wo, an i fin a n s o w o . W ystę p u jąc e w latac h kryzysu tru d ności o d b ija ły się na re du ko w an iu personelu urzędów. N ie ro z w ią z a ła spraw kom petencyjnych rów nież instruk cja w sp ó ln a M W R iO P i M S W dotycząca z a ła tw ia n ia spraw kultury i sztuki przez w ła d z e ad m in is tra cyjn e d ru g ie j in s tan cji (D z .U rz .M W R iO P 1923, nr 16, poz. 148).
U schyłku pierw szego d zie sięc io lecia n iepo d legło ści o rg a n iz a c ja konserw atorstw a p rzed staw iała się n astę
p u ją c o :
— N a c z e ln ik W y d z ia łu Z abytków i M u zeó w w D e p a r ta m e n c ie Sztuki M W R iO P (J. W ojciecho w ski),
— konserw atorzy okręgow i — W a rs z a w a i w oj. łód zkie (T. W iśniow ski, n astę p n ie J. Kluss), w oj. w arszaw skie i b ia ło sto ck ie (Z. Rokowski), w oj. lubelskie, łuckie i w ołyńskie (J. S iennicki, a n astę p n ie K. Piwocki), w oj. p o zn ań skie i pom orskie (N . P ajzderski), w oj. śląskie (T. D o b ro w o lski), w oj. krakow skie i kieleckie (T. Szy dłowski, a n a s tę p n ie A. O le ś ), w oj. lwowskie, s ta n i sław ow skie i ta rn o p o ls k ie (J. Piotrowski, a n astę p n ie Z. H o rn u n g ), w o j. w ileń skie i now ogródzkie (J. Remer, a n a s tę p n ie St. Lorentz).
W roku 1929 utw orzono urząd G e n e ra ln e g o Konser w a to ra Z ab ytkó w , którym m ian o w any został Jerzy Re mer.
In stru kcja M W R iO P z 2 czerw ca 1930 r. o praw ach i o b o w ią zkac h konserw atorów Jako fachowych o rg an ó w w o jew ó d zk ic h w ła d z ad m in is tra cji o g ó ln e j (M o n . Pol. nr 156, poz. 23 9) stano w iła próbę u re g u lo w a n ia z a kresu ko m p ete n c yjn eg o urzędów będących o d tą d czę ścią sk ład o w ą ad m in is tra cji teren ow ej.
Sieć o k rę g ó w konserw atorskich zm odyfikow ana ro zp o rządzeniem M in is tra W yzn ań Religijnych i O ś w ie c e n ia P u bliczn eg o z 24 stycznia 1939 r. (D z .U . nr 1 0, poz. 56) tylko częściow o o d p o w ia d a ła w cześniejszem u p o dzia ło w i, gdyż o kręg poznański o b e jm o w ał w yłącznie teren w o je w ó d z tw a , okręg lubelski o b e jm o w ał w o je w ództw a lu b elsk ie i poleskie, okręg pomorski s k ła
d a ł się z w ojew ództw pom orskiego i toruńskiego, zaś okręgi kielecki, wołyński i śląski pokryw ały się z a d m i nistracyjnym i g ra n ic a m i w ojew ództw . Fakt, iż je d n e m u konserw atorow i p o d le g a ł obszar d w u —trzech dużych w ojew ó dztw , u tru d n ia ł skuteczną ko ntrolę ca łeg o zas o bu, ze w zględ u na zły stan ówczesnej kom unikacji i - d róą publicznych. Aby tem u p rzyn ajm n iej w części z a radzić, um ożliw iono urzędom konserw atorskim tw o rze nie okręgow ych komisji konserw atorskich spraw ujących fu nkcje d orad cze, a także - co n ajis to tn iejsze - m ia n o w an ie d la każdego z odleglejszych p ow iató w p o d leg łe g o okręqu tzw. czło nków -ko resp o nd en tów , których z a d a n ie m była b ie żąc ą ko n tro la i in fo rm o w an ie kon serw atorów o wszelkich d z ia ła n ia c h m ających w pływ na stan zabytków. P o w ierzan ie spraw ochrony z a b y t ków referato m kulturalno-artystycznym urzędów m ożna o cen iać różnie. N ie k ie d y szerokie za in te re s o w a n ia a r tystyczne i k u ltu ra ln e ko n serw ato ra czyniły z ta k ie g o referatu praw dziw y ośrodek życia ku ltu raln e g o 13, je d nak z reąuły było to p rzeciążeniem i ta k n iedo statecz
nie licznej służby konserw atorskiej 14. Brak kadry
a d m in is tra cyjn ej u z u p e łn ia ła je d n a k aktyw na d z ia ła l ność T O n Z P . N ieo rzvpad ko w o wytyczne W yd zia łu K on serw atorskiego T O n Z P z roku 1920 określały, iż je g o celem było:
a ) p o p u la ryzo w an ie w iedzy konserw atorskiej w sp o łe czeństwie,
b) p rac a w kom isjach i d e le g a c ja c h ds. o pieki nac zabytkam i,
c) p ro w a d ze n ie b a d a ń w d zie d zin ie sztuki i kultury polskiej,
d) o rg a n iz o w a n ie ochrony zabytków .
Zniszczenia, sp o w o d ow an e d z ia ła n ia m i w ojennym i na ziem iach Polski, w ie lo le tn ie z a n ie d b a n ia , niew soółm ier- ność potrzeb i środków były przyczyną tego, iż w p ie r wszym dziesięcioleciu n iepodległości nie z re a liz o w a no wszystkich zam ierzeń. Pod eq id q T O n Z P i dzięki rozmaitym d on acjo m prow adzono konserw ację trwałych
ruin. Rozpoczęto i kontynuow ano b ud o w ę gm achó w
m uzealnych i reprezentacyjn ych. Z a m e k Królewski w
W ars zaw ie, P ałac pod Blachą, Belw eder, W a w e l i S p a ła u zn a n e za rezyd en cje p aństw ow e pozostaw ały w gestii M inisterstw a Robót Publicznych 15 o raz p o d le a a - ły Z arzą d o w i G m ac h ó w Reprezentacyjnych przy zac h o w an iu przepisów dekretu z 1918 r. Pierwsze o b jazd y
konserw atorskie w ykazały, że b rak m ieszkań i n ie z n a jom ość rzeczy p ow o du ją p rz e ra b ia n ie , b urzen ie, roz b ie ra n ie i d e w a s ta c ję budow li zarów no świeckich, ja k sakralnych. ,,P a ń s tw o n ie p o t r a f i d ro g ą s a m y c h t y lk o z a r z ą d z e ń a d - m in is t r a c y jn y c h p o w s tr z y m a ć b a r b a r z y ń s k ic h r ą k o d n is z c z e n ia d o k u m e n t ó w k u ltu r y — k o n ie c z n e je s t w tym k ie r u n k u j a k n a ju s iln ie j s z e w s p ó ł d z i a ł a n i e s p o łe c z e ń s tw a (...) u ś w ia d o m i e n i e o w a ż n o ś c i z a b y t k ó w i k o n ie c z n o ś c i ic h o c h r o n y " — pisał Tadeusz Szydłowski 4
Przew idując, że za le c e n ia konserw atorów u przednio
13 S t. L o r e n t z , Album wileńskie. Warszawa 1986, s. 13.
14 J. W o j c i e c h o w s k i , Historia powstania i rozwoju or-
qanizacji opieki państwowej na d zabytkami w Polsce.
OZS 1930/1931, cz. I, s. 7-13.
15 Przykładowo Kierownictwo Odnowienia Zamku Królewskie go na Wawelu podlegało kolejno Kancelarii Cywilnej Pre
zydenta RP, Tymczasowemu Wydziałowi Samorządowemu,
Zarządowi Gmachów Reprezentacyjnych, powtórnie Kancelarii Prezydenta, Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i MWRiOP.
16 Por. Opieka nad zabytkami sztuki. W : Dziesięciolecie Polski Odrodzonej 1918-1928. Kraków 1928.
działających społecznie m ogq spotykać się z brakiem zrozum ienia lub z u tru d n ien ia m i ze strony a d m in i stracji teren o w e j, ju ż d ekret z 1918 r. stanow ił, iż:
,,wszys tkie c z y n n o ś c i w ł a d z y r z q d o w e j (...) d o k o n y w a ne b ęd ą prze z k o n s e r w a t o r ó w ” . Fakt, iż konserw ator
d zia ła ł w im ieniu w ładzy, podkreślono także w innych sform ułow aniach „R ząd m a p r a w o w y w ła s z c z y ć " (art. 19), „R ząd m a p r a w o n i e d o p u ś c i ć ” (art. 17), ,,korzysta
on (k o n s e rw a to r) z p o p a r c i a m ie js c o w y c h o r g a n ó w a d m i n i s t r a c j i ” . N a m arg in esie należy w spom nieć, że w
d ekrecie zn alazło się je d n o z pierwszych sform ułowań proceduralnych, starsze o lat 1 0 od kodyfikacji postę pow ania z 1928 r., a m ian o w icie stw ierdzenie, iż oso bom zainteresow anym służy skarga do m inistra w c ią gu 4 tygodni od d aty o trzym ania decyzji konserw ator skiej (art. 1 0).
Innym z a g a d n ie n ie m , które nie zostało w całości roz w ią zan e, był status zabytków położonych na teren ach przeznaczonych pod p a rc e la c ję . P ro jektow an e przez TO nZP w yd zielen ie ich i stw orzenie sam odzielnych je d nostek gospodarczych, m a te ria ln ie samowystarczalnych i g w arantu jących z ac h o w an ie nie doszło do skutku, mimo porozum ienia z G łów nym U rzędem Ziemskim 17. Pierwszy e ta p o rg a n iza c ji p raw n ej i p o d d a n ia zab yt ków zorganizow anym d zia ła n io m konserwatorskim a d ministracji je d n o lite j i w yposażonej w szerokie prero gatywy należy je d n a k ocenić d o d atn io . Projekty i po stulaty sform ułow ane przez osoby o d d a n e idei och ro ny i stowarzyszenia społeczne otrzymały form ę powsze chnie o b o w ią zu jąc eg o p raw a i były w m iarę m ożliw o ści realizow an e, tak w sferze inw entaryzacji, ja k w yko nawstwa i pop u laryzacji zasad ochrony zabytków w spo łeczeństwie.
D rug ie d ziesięciolecie rozpoczęły nowe d z ia ła n ia le gislacyjne. Stało się bow iem jasne, że przepisy d o tąd w ydane nie n orm u ją wszystkich z a g a d n ie ń z w ią z a nych z o rg an iza cją i d zia ła n ie m konserw atorów. Istot ne zn aczen ie miały uchw ały II o gó lno po lskiego z ja z du konserw atorskiego w 1927 r. W ynikiem zgłoszonych wtedy postulatów było reaktyw ow an ie z inicjatyw y O s k a ra Sosnowskiego w 1929 r. W yd ziału Historii Sztuki i Kultury TO n Z P p ro w a d zą ce g o d ziałaln o ść n aukow ą oraz przygotow anie projektu przepisów, wydanych n a
stępnie ja k o ro zp orząd zen ie Prezydenta RP z mocą
ustawy z d n ia 6 m arca 1928 r. o opiece nad zab ytk a mi 18.
W zakresie przedm iotowym rozporządzenie nie o d b ie g ało znacznie od sform ułow ań dekretu, najczęściej po prostu je p o w ta rza ją c 19. M o dyfikacji n ato m iast u legła d efin icja zabytku, którym o d tą d w rozum ieniu praw a był: ..każdy p r z e d m io t t a k n i e r u c h o m y j a k ruc h om y , c ha ra k te ry s ty c z n y d l a p e w n e j e p o k i, p o s i a d a j q c y w a r tość arty stycznq, k u l t u r a l n q , his to ry c z nq , a r c h e o lo g ic z - nq, lu b p a l e o n t o l o g i c z n q s t w i e r d z o n q o r z e c z e n i e m w ł a d z y p a ń s t w o w e j i z a s ł u g u jq c y w s k u tek t e g o n a z a c h o w a n i e ” (art. 1). O k re ślen ie to zw ra ca u w agę nie tylko z racji w ym ienien ia kryteriów w a r tościujących, p ow tarzających się odtąd w e wszystkich późniejszych o p raco w an ia ch i reg u lacjach prawnych. Problem wartości artystycznej i ku lturalnej był bowiem w tym czasie, p o d o b n ie ja k dziś, sporny i n ie je d n o
znaczny, a uznanie w artości kulturalnych, np. zab yt
ków etnograficznych mniejszości narodow ych, nap oty kało na opór lokalnych w ła d z adm inistracyjnych, re a lizujących polityczne dyrektywy dotyczące polskości o b szarów zam ieszkiw anych przez te mniejszości w sposób dla zabytków n ie je d n o kro tn ie szkodliwy. Prerogatywy
kulturotw órcze przypisywano przede wszystkim warstwom oświeconym społeczeństwa, zaś w in te rp re ta c ji wartości historycznych - czynionej przez pryzm at historio g rafii
X IX -w ieczn ej, a naw et historycznego pow ieściopisar-
stwa pow stającego „ku pokrzepieniu serc” — id e a liz u ją c e j niektóre zjaw iska i procesy historyczne, zwłasz cza zw ią zan e z w alka m i o w yzw olenie n aro d o w e, po m ijan o inne, o niemniejszym zn aczen iu dziejow ym , np. zacho d zące na wsi. U suw an ie śladów obcych rządów p ro w adziło do p ozb aw ien ia ochrony niektórych, arty stycznie wartościowych budowli. N ie budzi dziś w ą tp li wości celowość przyw rócenia klasycystycznej fas ad y P a łacu Staszica pokrytego w czasie rzą d ó w rosyjskich pseudobizantyjską m ozaiką i zw ieńczon eg o cerkiew n ą kopułką, ani ro zeb ranie m o n u m en taln e g o soboru p ra w osław n ego na pl. Saskim, b ę d ą c e g o sym bolem p a n o w a n ia carskiego. N a to m ia st ro zb ie ra n ie z tych samych w zględ ó w drew nianych cerkiew ek na p o łu d n io w o -w schodnich teren ach Rzeczypospolitej spotykało się już
wówczas z krytyką publicystyczną. W tym stanie
rzeczy pozostaw ienie oceny wartości zabytku a d m in i stracji (orzeczenie w ładzy p ań stw ow ej) było zrozum iałe,
choć o becn ie mogłoby budzić p o w ażn e zastrzeżenia
in terp retacyjn e. N ie sam fak t obiektyw nej w artości d o strzeżonej, skom entow anej czy za p is a n e j, a le u znanie je j decyzją w ładzy państw ow ej p rzes ąd zało o d tą d o możliwości p o d d a n ia obiektu o chronie. Jedynie przed miot, w stosunku do którego w ła d z e w yp ow ied ziały p o g ląd , iż jest on wartościowy, m iał ta k ie w artości i jed yn ie on „zas łu g iw a ł na z a c h o w a n ie ” .
Jest to o tyle w ażn e, że w w ie lo n a ro d o w e j i w ielow y-
zn an io w ej Rzeczypospolitej mogły istnieć i istniały
przedm ioty o n iew ątpliw ej wartości zab ytkow ej, których zacho w an iem i ochroną w ła d z e p ań stw ow e nie były zain tereso w an e. N ie konieczne było w y w ie ra n ie n a cisku na konserw atorów, aby o d m a w ia li oni ochrony
p raw n ej takim obiektom . W ystarczającym instrum en
tem było finansow an ie, zawsze nie w ys ta rc zając e w stosunku do potrzeb. Charakterystyczne też było wy ję c ie spod obow iązujących przepisów ro zp orząd zen ia z 1928 r. przedm iotów ,,s p e c j a l n e g o k u l t u r e l i g i j n e g o ,
n a p r z y k ł a d o b r a z ó w c u d o w n y c h ” (a rt. 2). U zn a n o , iż ich ochrona ja k o przedm iotów czci je s t w ys ta rc zając a. Spraw y zabytków sztuki sakralnej re g u lo w a ło pon ad to rozporządzenie M W R iO P z 19 g ru d n ia 1925 r. w s p ra
w ie komisji mieszanych d la ochrony zabytków sztuki
i kultury znajdu jących się w katolickich kościołach i lokalach kościelnych (D z.U . 1926, nr 6, poz. 35) wy d a n e w wyk. art. X IV konkordatu ze S to licą A postol ską (D z .U . 1929, nr 72, poz. 501).
P ow ażnie różnicow ał status zabytków c h a ra k te r w łasn o ści, a co za tym idzie e g zek w o w an ie w ykonyw ania
obow iązków przez w łaścicieli zabytków . Liczne osoby
pryw atne, w tym w łaściciele zabytków o ch arak terze
rezydencjonalnym i kolekcji, na które sk ład ały się
przedm ioty o najwyższej w artości zab ytkow ej, nie
m iały możliwości, a często i chęci o raz k w a lifik a c ji do ta k ie j ochrony, ja k ie j w ym agały przepisy. Jedynie wy jątko w o stosowano przepis art. 16 ro zp o rząd zen ia z
1928 r. stanow iący, iż pryw atnem u w łaśc ic ie lo w i n ie
17 Por. „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1932/33, nr 1, s. 45.
18 Dz.U. nr 29, poz. 265.
19 Art. 2 pkt. 2 dodał do art. 12 dekretu słowa „kopalnie przedhistoryczne", pkt 2 -7 , powtarzają brzmienie lit. b -g dekretu, pkt 8—13 sformułowanie art. 18, zaś pkt. 15-16 treść art. 23.
ruchomości zabytkow ej można n aka zać w ykonanie prac
jed yn ie wów czas, gdy ich koszt pokryje skarb pań*
stwa. Pomocniczo stosowano je d n a k w stosunku do
niektórych w łaścicieli zabytków nieruchom ych o najwyż szej w artości m oratorium podatkow e, w zam ian za zo b o w ią za n ie n ależytego utrzym ania obiektu. O so bie p raw n ej m ożna było n aka zać d o k o n an ie prac z a b e z pieczających w określonym przez służbę konserwatorską term in ie pod rygorem czasow ego p rzejęcia obiektu pod zarząd lu b trw a łe g o na w łasność państw a.
P o d u p a d a ją c e m ajątki staw ały się przedm iotem licyta cji, podczas których nie liczono się z ich w artościam i za b y tk o w y m i20. Przejawy to ro w a n ia sobie w św iado
mości idei usp ołecznienia zabytków i szczególnych
o bo w iązkó w państw a spotykamy w rozporządzeniu R a dy M in istró w z 25 w rześnia 1932 r. 2 1 n akład ającym na wszystkich państwowych użytkowników zabytków lub jednostki p o s ia d a ją c e w swym m ajątku przedmioty 0 w artości zabytkow ej o bo w iązek z a w ia d a m ia n ia o tym fakcie ko nserw atorów w celu d o k o n an ia ich rejestra cji. Przepisy te nakazyw ały należyte utrzym anie o biek tów i w ym a g ały zgody konserw atora na wszystkie czyn ności m o g ące mieć wpływ na ich stan zach o w an ia. S ko m p liko w an a sytuacja praw n a takich zabytków - wy n ik a ją c a je d n a k z przepisów z 1920 r., zwłaszcza w z a kresie b u d o w li reprezentacyjnych p od leg ających róż nym w ła d zo m centralnym i terenow ym — nie sprzyjała w d ra ża n iu rozw iązań ro zporządzenia. Z asad y w yłąc za nia spod p a rc e la c ji gruntów , na których istniały bu
dynki zabytkow e, można wywieść z art. 2 0 rozporzą
d zen ia, które po raz pierwszy w prow ad ziło możliwość o g ra n ic ze n ia p raw rzeczowych ze w zględ u na trudne do sprecyzow ania w artości kulturowe.
Brak źró d eł archiw alnych, które w większości uległy zniszczeniu w czasie wojny, nie p ozw ala stwierdzić, ja k d alec e przepisy te m iały zastosow anie w praktyce. W 16 w o jew ó d ztw ac h i stolicy konserwatorzy i perso nel ich u rzędów p od p orząd ko w ani byli z uw agi na przedm iot M W R iO P , a etatow o zatru d n ie n i w je d n o stkach o rganizacyjnych M inisterstw a S praw W e w n ę trz nych (12 w yp ad kó w ), M W R iO P ( 2 w yp ad ki), jednostkach sam orządow ych lub na bliżej nieokreślonym statusie „rzeczo znaw có w ” .
P onadto ro zp orząd zen ie z 1928 r. określiło w art. 5, iż „w ła d zą konserw atorską d r u g i e j in s t a n c j i je s t M i n i s t e r
W y z n a ń R e lig ijn y c h i O ś w i e c e n i a P u b li c z n e g o ", ale pierwszą ins tan cję stanow iły ,,w o je w ó d z k ie w ł a d z e a d
m i n i s t r a c j i o g ó l n e j " . Tak w ięc pozycja konserw atora
1 je g o p rerog atyw y nie były w yraźnie sprecyzowane. P ow ołana instrukcja M W R iO P oraz M S W z 2 VI 1930 r.22
o p raw ach i o bow iązkach konserw atorów ja k o fa c h o wych o rg a n ó w w ojew ódzkich w ła d z ad m in istracji o gó l nej nazyw a ich ,,f a c h o w y m i f u n k c j o n a r i u s z a m i u r z ę d ó w
w o j e w ó d z k i c h d o s p r a w o p ie k i n a d z a b y t k a m i " w zw iąz
ku z art. 34 ro zp orząd zen ia Prezydenta RP z 19 stycz nia 1928 г. o o rg a n iza c ji i zakresie d z ia ła n ia w ła d z a d m inistracji o g ó ln e j23. M o żn a przyjąć, że w p rzew aża
ją c e j w iększości w ypadków konserw ator m ianow any
przez w ła d z e c e n tra ln e ja k o kierow nik o dd ziału sztu ki urzędu w o jew ó d zk ie g o p o d le g a ł bezpośrednio w o je w odzie, w którego im ieniu podpisyw ał podstaw ow e d o kumenty, w tym decyzje merytorycznie dotyczące z a g a d nień ochrony. Ponosił on przy tym całko w itą o dp o w ie- dzalność służbow ą za powierzony zasób zabytkowy, któ
rego zn aczn a część - zabytki budow nictw a i a rc h ite ktury — p o d le g a ły pon ad to przepisom p raw a b u d o w la nego. D la te g o też w arto przypom nieć, iż art. 337 tego
p raw a 24 z a w ie ra ł dyspozycję n a s tę p u ją c ą : „w m ie js c o
w o ś c ia c h , w który c h k r a j o b r a z z a s ł u g u je n a o c h r o n ą , w ł a ś c iw a w ł a d z a m o ż e o d m ó w ić p o z w o le n ia n a b u d o wę, p r z e b u d o w ę lu b z m ia n y b u d y n k ó w o ile b y t e r o b o ty s p o w o d o w a ł y z e s z p e c e n ie k r a j o b r a z u " . Przepis w prow ad zo ny z inicjatyw y Z a k ła d u A rchitektury Pols kiej Politechniki W ars zaw sk ie j w związku z przepisam i ro zp orząd zen ia z 1928 r., w którym pojęcie „ w i d o k u
z i n a z a b y t e k " z as tąp io n o term inem „ o t o c z e n i e " , z a
sługuje na u w agę, gdy uzmysłowimy sobie, że w ła d z ą w łaściw ą w tym w zg lęd zie był w łaśn ie konserw ator w ojew ódzki. N iem n ie j w ażnym ogólnym instrum entem d z ia ła n ia konserw atora był przepis art. 341/1 p raw a b ud o w lan eg o stanow iący, że: ,,p o z w o le n ie n a r o b o ty
p o l e g a j ą c e n a b u r z e n iu , p r z e r a b ia n iu , o d n a w i a n i u , r e k o n s t r u o w a n iu , z d o b i e n i u lu b u z u p e ł n i a n i u b u d y n k ó w z a b y tk o w y c h , j a k o ł eź n a r o b o t y p o w o d u j ą c e z m i a ny w n a jb liż s z y m o t o c z e n i u tych b u d y n k ó w m oże być u d z ie la n e ty lk o p o u p r z e d n im u z y s k a niu prz ez o s o by z a i n t e r e s o w a n e p o z w o le n ia , w myśl o b o w ią z u ją c y c h p r z e p i s ó w o o p ie c e n a d z a b y t k a m i" . R eg u lacja ta w raz
z dość łagodnym i sankcjam i karnymi (art. 42 rozporzą d zen ia z 1928 r.) byłaby w ystarczająca, gdyby nie n ie dostatki w yn ik ając e z nadm iernych obow iązków , n ie dostatecznych środków i zbyt m ałej obsady kadrow ej urzędów konserwatorskich, najczęściej 2 - 4 osobow ej. Pod tym w zględem praktyka p ow o jenn a była ja k b y o d biciem ukształtow anych jeszcze przed d ru g ą w o jn ą p o g lądó w , iż ochrona zabytków to d ziałaln o ść u p ra w ia na s u a s p o n t e przez osoby o zacięciu społecznym. Przekształcenie w 1922 r. M inisterstw a Sztuki i Kul tury w p o d se kretaria t stanu, a następn ie D e p a rta m e n t Sztuki w M W R iO P , skom plikow ało z a g a d n ie n ia n ad zo ru konserw atorskiego. M o d e l ad m in istracji z a p ro je k to w any, a le n ie d o p racow any, wówczas zaw ażył na w ielu późniejszych n iedostatkach o rg an iza cji ochrony zab yt ków.
«
• *
Przez ca łe d w u d ziesto lecie m iędzyw ojenne prow adzono podstaw ow e d la ochrony zabytków d z ia ła n ia — in w en taryzację zasobu 25. N ie było to z a d a n ie łatw e. Rozpro szenie i zniszczenie nie tylko znacznej części zabytków w czasie zab o ró w i d z ia ła ń w ojennych, a le — co w a ż niejsze — rów nież dotyczących ich dokum entów pow o d ow ały, iż pracę tę n a le ż a ło zaczynać niem al od p o czątku. O czywiście inicjatyw y TO n Z P i d ziałaln o ść in-
w entaryzatorska specjalistów tej miary, co Leonard
Lepszy, Franciszek M ączyński, Tadeusz Szydłowski czy
S tanisław T o m ko w icz26, d op row adziły do sp o rząd zenia już w ciągu pierw szego p ow o jenn eg o d ziesięciolecia praw ie ko m pletnego spisu w ażniejszych zabytków, zg ro m adzenia b og atej d okum en tacji fo tog raficznej i p o m iarow ej oraz w ykon an ia w ielu o praco w ań inw entary- zatorskich. Była to p rac a pod każdym w zględem p io
20 Przykład majątku Iwie. Por. „Słowo” 1934, nr 2 0 2.
21 O sposobie chronienia przedmiotów zabytkowych będą
cych własnością państwa. Dz.U. nr 89, poz. 750.
22 Mon. Pol. nr 156, poz. 239.
23 Dz.U. nr 1 1, poz. 8 6.
24 Ustawa z 14 lipca 1936.
25 Najszerzej omówione przez K. Malinowskiego we wstępie do spisu zabytkowej architektury. BMOZ, seria A, t. 1. W ar szawa 1964.
26 Por. S. T o m k o w i c z , Znaczenie i zadania inwentary
nierska. D la teren u byłej G a lic ji istniał W y k a z d r e w
n i a n y c h k o ś c i o łó w i c e r k w i o bejm ujący 2500 m iejsco
wości w 82 p ow iatach, o praco w an y przez Tadeusza Spiessa na zlecen ie N am iestnictw a w roku 1911 i wy d an y w e Lwowie rok później.
Potrzebę tw orzenia placów ek dokum entacyjnych p od kreślali J. Remer, T. Szydłowski i J. W ojciechow ski. Już w 1918 r. Jan H eurich (syn) o p raco w ał kwestionariusz inw entaryzacyjny b udow nictw a w iejskiego. D a tę 5 m aja 1919 r. należy w ięc przyjąć za początek urzędowych d z ia ła ń inw entaryzacyjnych, choć ich początki są w cze śniejsze. In a cze j p rze d s ta w ia ła się sp raw a in w en tary zacji w d ziałalności placó w ek naukowych. W 1921 r. w statucie Z a k ła d u Architektury Polskiej i Historii Sztu ki PW zn alazło się z a le c e n ie p ro w adzenia b ad ań „ n a d
c a ł o k s z t a ł te m z ja w is k b u d o w l a n y c h i ic h e w o l u c j ą na o b s z a r z e R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j i w s z ę dz ie ta m , g d z ie myśl i p r a c a p o ls k a z a d o k u m e n t o w a ł y się w t e j d z i e d z i n ie w s p o s ó b s z c z e g ó ln ie u d a n y ” .
Z a k ła d podzielono na sekcje: I. Budow nictw a Ludow e go, II. Inw entaryzacyjn o-P o m iarow ą, III. Sekcję M a la r ską (p o 19 VI 1925 r.), IV. Sekcję Urbanistyczną, V. S e kcję H istorii Sztuki i Sekcję O b w a ro w a ń Stałych (po 1926 r.). Z a k ła d dysponow ał ju ż w początkach swej d ziałaln o ści p on ad 7 tysiącam i klisz. Prace jeg o , czę ściowo fin a n s o w an e z Funduszu Kultury N a ro d o w ej, d o to w a n e były przez urzędy konserw atorskie, Biuro Historii W o js k a oraz Kasę im. M ian ow skieg o.
Z g ro m a d z e n ie d o kum en tacji pozw oliło na u kieru n ko w a nie konserw acji Zam ku Królewskiego, Pałacu Rzeczy p ospo litej, Pałacu Działyńskich oraz trw ałych ruin za m ków w Czersku, O g ro d zień cu , Raciążu i W o jciec h o w ie . Korzystano też z w ieczystego depozytu TO nZP , który stał się p o d w alin ą zbiorów C e n tra ln e g o Biura In w en taryza cji Z abytków Sztuki.
Biuro to — utworzone w 1929 r. w związku z rozporzą dzeniem M W R iO P z 17 lipca 1928 r. o prow adzeniu rejestru zabytków, którego p rojekt przedłożony został
na II ogólnopolskim zjeźd zie konserwatorskim w
1927 r. — m iało za z a d a n ie : „ o p r a c o w y w a n i e n a u k o
we, t o p o g r a f i c z n e , p o m i a r o w e i f o t o g r a f i c z n e z a b y t k ó w ” oraz ,,w y d a w a n i e in w e n t a r z a z a b y t k ó w sztuki w P o ls c e ” . W y d a n ie 362 zeszytów w u kładzie p o w iato
wym p la n o w an o na dw adzieścia lat. W rzeczywistości
u kazały się jed yn ie zeszyty pow iatów now otarskiego
(T. Szydłowski), raw skom azow ieckiego (W . Kieszkowski), sierad zkieg o (A. Karczewski) i żyw ieckiego (J. S zab łow ski).
Zgro m ad zo n o n atom iast p onad 30 tysięcy negatyw ów, p o n ad 3 tysiące zdjęć pom iarowych i liczne m ateriały do dalszych tomów inw en tarza. Tem po inw entaryzacji w yn ikało nie tylko z zam ie rze n ia o b jęc ia nią wszyst kich obiektów od połowy X do połowy XIX w., a le z o graniczonych środków. P rzew idzianą na ten cel rocz nie kwotę 1 2 0 tysięcy wskutek trudności gospodarczych o bn iżon o po 1929 r. do 2 0 tysięcy. S u bw en cja Fundu szu Pracy p o zw alała na z atru d n ie n ie przy inw entary zacji pozbaw ionych pracy arch itektó w i techników , a le mimo interw encji kolejnych kierowników biura Jerzego Rem era i Jerzego S z a b ło w s k ie g o27 inw en taryzacja po su w ała się z tych przyczyn dość powoli.
Zbiory C e n tra ln e g o Biura Inw en taryzacji przew iezione do Krakow a przetrw ały o ku p a cję i stały się p o d w alin ą dalszych prac inw entaryzatorskich w ch od ząc w skład zbiorów Instytutu Sztuki PAN.
O d p o d s ta w n a le ż a ło o rg a n iz o w a ć p ra k ty c z n ie ró w
nież m uzealnictw o. Koncepcje Z ie m ięc kieg o , S to bieckie go i Piwarskiego, m arzenia W ysp iań skiego i p orów n a nie z największymi placów kam i zag ranicznym i p ozw a lały na sform ułow anie p og ląd u, iż poza siecią małych
muzeów lokalnych należy stworzyć M u zeu m N a ro d o
w e. Szczególne zasługi należy tu przypisać M ieczysła wowi Treterowi i Tadeuszowi Szydłowskiem u.
Książka Tretera pt. M u z e u m w s p ó łc z e s n e . S t u d iu m m u
z e o lo g ic z n e , w yd an a w Kijow ie w 1917 r. i z a w ie ra ją
ca uw agi dotyczące rodzajów , c h arak teru i o rg an iza cji
p laców ek m uzealnych oraz T. Szydłow skiego: M u z e a
j a k o c z y n n ik o ś w ia to w y , która u k a z a ła się w Krako
w ie w 1913 r. to klasyczne i szkoda, że dziś m ało z n a ne prace m u z e o lo g ic z n e 28. M u ze a w ujęciu obu a u to rów to nie składnice choćby najcenniejszych p am ią te k narodowych, a le n iezastąpiony w ars ztat pracy n au ko w ej i ośw iatow ej.
Szydłowski podkreślił zn aczen ie w ystaw ienn ictw a, kw a
lifikacji zaw odow ej przew odników m uzealnych (!)
i aktualności tem ató w ekspozycyjnych. T reter natom iast p o d ał a k tu a ln ą do dziś d efin icję „ I n s t y t u c j i , w k t ó r e j
za p o m o c ą s y s te m a ty c z n e g o u k ł a d u , p l a n o w o i u m i e j ę t n ie z b ie r a n y c h , a n a le ż y c ie z a k o n s e r w o w a n y c h o k a z ów ( p r o d u k t ó w n a t u r a l n y c h lu b sz tuc z n y c h, o r y g i n a łó w, k o p ii, r e p r o d u k c j i lu b m o d e l ó w ) u n a o c z n i a się c a ło k s z ta łt w z g lę d n i e j e d n a g a ł ą ź w ie d z y l u d z k i e j o prz y r o d z ie w s z e c h ś w ia ta , lu b c z ło w ie k a , j e g o c y w i liz a c ji I k u l t u r z e "29. Ponadto w ym ieniał on wszystkie 99 d z ia ła ją c e już placówki m u zealne na ziem iach polskich (W ars zaw a — 17 muzeów, Lwów — 16 m uzeów, Kra ków — 13 muzeów, Poznań — 3 m u zea) o raz muzea o dd ziałów Towarzystwa K rajozn aw czeg o w C hełm n ie, Częstochow ie, Jędrzejow ie, Kaliszu, Kielcach, Lublinie, Łomży, Łowiczu, Łodzi, M iech o w ie, N a łę c zo w ie , O jc o w ie, O lkuszu, O stro łęce, Pieskowej S kale, Piotrkowie, Radom iu, S iedlcach, Sosnowcu, S uw ałkach i W ło c ła w ku na teren ie Królew stw a; w Kołomyi, Krościenku i T a r nopolu w M ało po lsce, w Sobotach na Pomorzu i w Kownie. Często b o g ate zbiory, a le n ie u p o rząd ko w an e i nie zawsze n aw et skatalo g o w an e, w y m a g ały o p raco w a n ia . D o jrze w a ła też idea stw orzenia c e n tra ln e j p la cówki m u zealnej. Po u stąp ien iu z W ars zaw y wojsk ro syjskich w 1915 r. z d aw n e g o M u zeu m Sztuk Pięknych utworzone zostało M uzeum N a ro d o w e w W ars zaw ie. C e n n e zbiory posiadały Uniw ersytet W arszaw ski, M u zeum Krasińskich, M uzeum Towarzystwa Bibliotek Pu blicznych, M uzeum Kom unikacji, M u zeu m Poczt i T ele g rafu, M uzeum Przemysłu oraz M u zeu m Żydow skie Im. Bersohna, utw orzone staraniem i z inicjatyw y zasłużo nych obyw ateli, którzy przekazyw ali do nich swe zb io ry, poszerzane następn ie w toku d zia ła ln o ś c i tych p la cówek. W Krakow ie kierow ane przez Feliksa Koperę
M uzeum N a ro d o w e, M uzeum Czartoryskich, M uzeum
Czapskich oraz M uzeum Historyczne m iasta Krakowa skupiały w iększą część zbiorów . P o nadto ce n n e ekspo naty posiadały Uniw ersytet Krakowski i Polska A k a d e mia Um iejętności, poznańskie M u zeu m W ie lk o p o ls kie
27 Por. J. Ł o z i ń s k i : Inwentaryzacja zabytków sztuki w Polsce. Stan i potrzeby. „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”
1934, nr 3, s. 342-347; por. też J. R e m e r , Sprawa inwen
taryzacji zabytków sztuki. Kraków 1939; J. S z a b ł o w s k i , Zagadnienie inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce. „Biu
letyn Historii Sztuki i Kultury” 1946, nr 1—2, s. 22—35.
28 Por. też M. T r e t e r , Organizacja zbiorów państwowych
w Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa 1922. Odb. z „W ia
domości Archeologicznych” .
