Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych - ogólnopolska sesja naukowa w Zamościu

Lucyna Wyszyńska

Problematyka konserwatorska

fortyfikacji nowożytnych

-ogólnopolska sesja naukowa w

Zamościu

Ochrona Zabytków 39/4 (155), 309-310

Kuby, Polskiej Rzeczypospolitej L u d o ­ wej, Zw iązku Socjalistycznych R e p ub lik R a d zie ckich i C ze ch osłow a ck ie j R e p u ­ bliki Socjalistycznej. O b se rw a to ra przysłała M o n g o ls k a R e p u b lika L u d o ­ wa. O b r a d o m przew odniczył I. P. G o ­ rin, dyrektor W sze ch zw ią zk o w e g o N a u k o w o -B a d a w c z e g o Instytutu K o n ­ serw acji w M oskw ie.

Po sp ra w o zd a n iu za rok 1985 dra T a ­ deu sza Polaka, g e n e r a ln e g o se k re ta ­ rza G ru p y Roboczej, relacje ze sw oich d o k o n a ń przedstaw ili koordynatorzy krajowi G ru p y Roboczej sk ła d a ją c szczegółow e s p ra w o zd a n ia z p ra c k o ­ misji p roblem ow ych koordyn ow anych przez ich kraje. N a stę p n ie przedysku­ tow an o spraw y zw iązan e z k o o rd y n o ­ w aniem produkcji, w ym iany te ch n o ­ logii, środków , m ateriałów i urządzeń stosow anych w o ch ro n ie i konserw acji zabytków. Za in te re sow an ie w zbudziły w ydaw nictw a p rzygotow a ne przez stro­ nę niem iecką. W y s łu c h a n o także w y­ stą p ień przedstaw icieli gosp od a rzy. G ło s zabrali F. M . A szra fi z Z a rzą d u N a u k o w o -P ro d u k c y jn e g o Zabytków Kultury i P.Sz. Z a c h id o w z Instytutu N a u k o w o -B o d a w c z e g o i Projektow ego Uzbeckiej SR R . Zaprezen tow ali oni g e ­ n e ra ln ą problem atykę b a d a ń i p ra k ­ tyki konserw atorskiej w republice, per­ spektywy rozwoju tych działań. G o d n y pod k re śle n ia jest fakt, że d zia ła n ia konserw atorskie zostały tu za in ic jo w a ­ ne b e zp o śre d n io po o b a le n iu c a r a ­ tu.

D ysku sja nad sp ra w o zd a n ia m i i p ro ­ g ra m a m i d zia ła n ia p oszczeg óln ych k o ­ misji na lata 1986— 1990 była n a d e r ożyw iona — z g ło sz o n o wiele now ych propozycji, p o d d a n o o c e n ie w iększość zrealizow anych już zadań. W trakcie o b ra d przyjęto protokół obejm u jący 22 punkty. C zę ść z nich p rze d sta w ia ­

my poniżej.

Z a a k ce p to w a n e zostały p la n y wszyst­ kich komisji przy założeniu, że S e k re ­ tariat G e n e ra ln y w W a rsz a w ie przy­ gotuje je d o dru ku i op u b liku je w 1986 roku. Z w rócon o u w a g ę na k o ­ nie czność przyspieszenia prac n a u k o ­

w o -b ad a w czych za in ic jo w a n yc h przez komisje. Je d n ocze śn ie za le con o, a b y wszystkie kom isje w w iększym niż d o ­ tąd stopniu p od e jm ow a ły d z ia ła n ia na rzecz praktycznych rozw iązań, takich ja k np. spraw y m ate riałów i urządzeń stosow anych w konserw acji i w s p ó ł­ pracy m iędzynarodow ej w tej d zie d zi­ nie. Pow o ła no m ię d zyn a ro d o w y k om i­ tet w celu p rzed yskutow an ia i o p r a c o ­ w a n ia w sp ó ln e g o p o g lą d u na tem at m ożliwości p o w o ła n ia w spóln ej je d ­ nostki d o p ro w a d ze n ia p ra c pra k ty­ cznych przy konserw acji zabytków tak w krajach R W P G , ja k i p oza nimi. W dziedzinie w spóln ych d z ia ła ń k o n ­ serw atorskich z dużym za in te re so w a ­ niem sp o tk a ła się p o lsk a propozycja, a b y kraje czło nkow skie d e le g o w a ły sw oich sp ecjalistów d o U zb e k ista n u w celu re alizow ania w sp ó ln ych p ra c w w yznaczonych przez g o s p o d a rz y m iej­ sca ch (w ra m a ch w ym ia ny b ez d e w iz o ­ wej). Jedn ocze śn ie z d e c y d o w a n o p o ­ w oła ć now ą kom isję tem atyczną „ O ­ ch ron a i restauracja zabytków historii i kultury Azji C e n tra ln e j” , a jej k o ­ ord yn ow a n ie pow ie rzo no stronie uz­ beckiej. Rozszerzono rów nież zakres d z ia ła n ia Kom isji V I o pro blem atykę fotogram etrii. O c e n ia ją c pozytywnie pierwszy m ięd zyna ro d ow y festiw al fil­ m ów o konserw acji zabytków , który o d b ył się w Bałcziku (B u łg a ria 1985), ustalono, że festiwal w 1986 roku o d ­ będzie się w N R D w ra m a c h d z ia ła l­ ności Kom isji VIII. P o sta n o w io n o , że sp o tk an ie G ru p y w roku 1987 o d b ę ­ dzie się w C zechosłow a cji. S tro n a r a ­ dziecka zg ło siła przyjęty przez G ru p ę R o b o c zą projekt, a b y p o d ją ć w sp ó ln e prace k onserw atorskie w jednym z z a ­ bytkowych budynków dre w n ia n yc h w Z SR R . Z a a k c e p to w a n o także inicjaty­ wę, a b y loka lne p ra ce re a lizo w a n e przez stronę uzbecką w S a m a rk a n - dzie uzupełnić p eriodycznie o r g a n iz o ­ w anym sem in arium konserw atorskim członków Grupy. Przyjęcie propozycji strony polskiej o rg a n iz o w a n ia w Pol see dorocznych w arsztatów k o n se rw a ­ torskich zw iązan ych z dzie ła m i sztuk

plastycznych zn aczn ie rozszerzyło i tak już b o g a te form y w sp ó łp ra c y m iędzy­ narodow ej. N a le ży także zauw ażyć, że dotychcza so w e form y pracy G ru p y — se m in aria i konferencje zw ią z a n e z prezentow aniem w yników b a d a ń te o ­ retycznych czy dysku sje n a d p ro b le ­ mami ewidencji, za sa d p ro g ra m o w a ­ nia p rzestrze nn ego itp. — z d e c y d o w a ­ nie rozszerzają się ku w spólnym , in­ stytucjonalnie p od b u d o w a n ym , stałym przedsięw zięciom praktycznym . N ie ­ wątpliw ie przyczyni się to d o dalszej integracji w spóln oty konserw atoró w zabytków naszych krajów.

B a rd zo istotnym elem entem sp o tk a n ia był ob ja zd głó w n ych o śro d k ó w histo­ rycznych U zbekistanu. U czestn icy uzy­ skali p o g łę b io n ą i o b sze rn ą in fo rm a ­ cję zaró w no na tem at rozw iązań szczegółow ych, ja k i g e n e ra ln y c h z a ­ łożeń, m etod badaw czych, weryfikacji p ro g ra m ó w konserw atorskich itp. S k a ­ la p ro g ra m ó w i d z ia ła ń kon se rw ato r­ skich w Sa m a rk a n d zie , B u c h a rze czy C h iw ie nie ma a n a lo g ii w historycz­ nych m iastach Islam u. Przy tym o d ­ w a g a i d a le k o się żn o ść k oncepcji w y­ b ie g a ją cyc h w wiek przyszły w z b u d z i­ ły sza cu n e k uczestników sp o tk an ia. Z uznaniem p o d k re śla n o um iejętne z a sto so w a n ie tradycyjnych elem entów we w spółczesnej architekturze. N ie trzeba d od a w ać, że tradycyjn a u z b e ­ cka g o ś c in n o ś ć i se rd e c z n o ść także utkwiły g łę b o k o w pam ięci.

O r g a n iz o w a n ie d oroczn ych sp o tk a ń w każdym z k ra jów cz ło nkow skich G r u ­ py pozw ala podstaw ow ej k adrze n a j­ bardziej z a a n g a ż o w a n y c h k o n se rw a to ­ rów zd o b yw ać wiele ce n n ych in fo rm a ­ cji teoretycznych i praktycznych przy­ d atn ych w rozw iązyw aniu p ro b lem ó w we w łasn ych krajach. P ozw ala d o ­ strzec od rębności, in n e ro zw ią za n ia czy potwierdzić w ła sn e idee. I to jest niew ym ierny d o ro b e k tych kilku ro b o ­ czych dni sp ęd zo nych w U z b e k ista ­ nie.

dr Lech Krzyżanowski

PROBLEMATYKA KONSERWATORSKA FORTYFIKACJI NOWOŻYTNYCH - OGÓLNOPOLSKA SESJA NAUKOWA

W ZAMOŚCIU

W d n ia c h 27—28 listo p a d a 1985 r. od b yła się w Z a m o ściu III O g ó ln o p o l­ ska Se sja N a u k o w a p o św ię c o n a p ro ­ blem atyce konserw atorskiej fortyfikacji nowożytnych, z o rg a n iz o w a n a przez z a ­ mojski o d d z ia ł PP Pracow nie K o n se r­ wacji Zabytków.

Potrzeba o r g a n iz o w a n ia cyklicznych sp o tk a ń na ukow ych pośw ięconych z a ­ g a d n ie n io m b adaw czym architektury militarnej, zg ło sz o n a p o d cz a s sesji tem atycznej zo rga n iz o w a n e j w listo­ p a d zie 1981 r., zn a la z ła w Z a m o ściu p o d a tn y grunt. W m aju 1983 r. o d ­ było się na stę p ne sp o tk an ie n a u kow e g r o n a specjalistów w zakresie b a d a ń architektury militarnej. D o ro b e k n a u ­ kowy ob u sesji został o p u b lik o w a n y w

m on ograficznych zeszytach K o n s e r w a ­ torskiej Teki Zam ojskiej, w ydaw nictw ie O d d z ia łu P K Z w Za m ościu.

III Sesja, k ontynu ująca p ra ce p o p rz e ­ dnich spotkań, p o n o w n ie z g ro m a d z i­ ła liczne g r o n o sp e cja listó w za in te re ­ so w a n ych tem atyką fortyfikacyjną, re ­ prezentujących kilka o śro d k ó w n a u k o ­ wych. O b r a d o m przew odniczyli kolejno prof. prof. Jan usz B o g d a n o w sk i, Jerzy Stankiew icz, Jerzy Kow alczyk. W c z a ­ sie o b ra d uczczono p a m ię ć doc. dr Jerzego Frycza z to ru ń sk ie g o ś r o d o ­ w iska konserw atorskiego, z m a rłe g o 18 listo p a d a 1985 r.

Tem atyka pre ze ntow an ych referatów dotyczyła historii i b a d a ń architektury militarnej oraz z a g a d n ie ń k o n se rw a to r­

skich. Referaty b a d a w c ze kon ce n tro­ w a ły się przede wszystkim n a z a g a d ­ n ie n ia ch zw iązanych z teoretyczną i praktyczną realizacją b u d o w y twierdz now ożytnych i u w a ru n k o w a n ia m i w pły­ w ającym i na przebieg prac.

Europejski d o ro b e k w za k resie b u d o ­ wy fortec w raz z okre śle nie m z a s a d d e c yd ujących o praw idłow ej o r g a n iz a ­ cji i przebiegu p ra c b u d o w la n ych przedstaw iła doc. dr hab. Te resa Z a ­ rę bska w referacie pt. Problemy eko­ nomiczne i organizacyjne miasta twierdzy w XVI/XVII w. A u to rk a z a ­ prezentow ała także twierdzę w Z a m o ­ ściu — fun d ację m a g n a c k ą , przy któ­ rej b ud o w ie w ykorzystano najlepsze europe jskie rozw iązania.

D w a referaty om a w ia ły z a g a d n ie n ia b ud o w y fortyfikacji, zw iązan e z in ic ja ­ tywą śro d o w isk g d a ń s k ie g o i to ru ń ­ sk ie g o patrycjatu m iejskiego, któ­ remu n ie o b c a była zn ajom ość trak ­ tatów teoretycznych. Prof. d r Jerzy Stan k ie w icz w referacie Z problem a­ tyki warsztatu projektowego rozbudowy fortyfikacji rejonu G d ańska w X V II w.

om ów ił system u w arun kow ań e k o n o ­ m icznych i m ilitarnych w pływ ających n a ro zb ud o w ę jednej z najw iększych twierdz na terenie Polski. M g r B o g u ­ sła w D y b a ś w referacie pt. Henryka Strobanda projekt organizacji fabryki wałów (w algebewde) w Toruniu w koń­ cu X V I w. przedstaw ił nie zre a lizo w a ­ ną k oncepcję budo w y fortyfikacji T o ­ runia. Projekt ten jest w ażnym ź ró d ­ łem d o dziejów fortyfikacji w P o l­ sce.

D r B o g u m iła Sro czyń ska przedstaw iła kom un ika t pt. Proces inwestycyjny w Zam ościu na początku XV II w. o m a ­ w ia ją cy re g u la m in i kosztorys robót w ykona n ych przy fortyfikacjach m iej­ skich w la ta ch 1606— 1607. R o z w a ż a ­ n ia na tem at projektow ania now ożyt­ nej twierdzy i wpływu sytuacji m ili­ tarnej na tok robót przedstaw ił m gr inż. orch. G rze go rz B u ka l w re fera ­ cie Spostrzeżenia nad warsztatem pro­ jektowym twierdzy nowożytnej na przy­ kładzie Kłodzka.

Z om a w ia n ym okresem w iąże się rów ­ nież tem at referatu prof, d r Jan usza B o g d a n o w s k ie g o pt. Szkoła staropol­ ska w naszej fortyfikacji XVI/XVII w.,

prezentujący w pływ położe nia stra te g i­ cz n e g o Polski i zw iązanych z tym s p e ­ cyficznych w a ru n k ó w p ro w ad ze n ia w ojny na rozwój ów cze sn e go system u o b r o n n e g o kraju.

Fortyfikacje X IX -w ie c zn e om ów ił m gr inż. C e z a ry G łu sze k w k om u n ika cie nt. restauracji i a d a p ta cji działobitn i w twierdzy M o d lin . D w a referaty d o ­ tyczyły u m o cn ie ń z okresu ostatniej wojny. D r Jan usz M in ie w icz w refe­ ra cie pt. Urządzenia i rozplanowanie

polskich schronów bojowych w 1939 r. Próba odtworzenia na przykładzie o ­ środka W ęgierska Górka za p re ze n to ­ w ał o s ią g n ię c ia polskiej szkoły forty­ fikacyjnej. N a to m ia st B o g u s ła w P a - rzyk om ów ił Genezę, strukturę i stan obecny umocnień W a łu Pom orskiego na odcinku Biały Bór-Tuczno ze szcze­ gółow ą charakterystyką odcinka je ­ zioro Sm olno-Nadarzyce. W referatach p ośw ięconych tem atyce k o n se rw a to r­ skiej om ó w io n o obiekty fortyfikacyjne od śred n iow iecza d o czasó w w s p ó ł­ czesnych. Praktykę ba d a w c z o -k o n se rw a - torską, w tym b a d a n ia stratygraficzne ja k o je d n ą z m etod badaw czych, przedstaw ił m g r Z b ig n ie w N a w ro ck i w referacie pt. Nowożytne przekształce­ nie średniowiecznych fortyfikacji To­ runia.

Skutki, ja kie m oże w yw o łać rozdźw ięk m iędzy m etodyką a praktyką k o n se r­ w atorską, przedstaw ił na przykładzie p ra c przy konserw acji m urów m iasta K azim ierza m gr inż. W ła d y sła w N ie ss- ner w referacie Konserwacja murów obronnych miasta Kazimierza.

Z a g a d n ie n ia k onserw atorskie z w ią z a ­ ne z obiektam i zabytkow ym i a d m in i­ strow anym i przez M O N były tem atem referatu m gr inż. C e z a r e g o G łu szk a pt. Rozwiązywanie problemów archi­ tektury zabytkowej w wojsku w ujęciu systemowym.

D yskusja, którą p ro w a d z o n o w ob u d n ia c h sesji, dotyczyła kilku z a g a d ­ nień. W n a w ią za n iu d o b a d a ń T. Z a ­ rębskiej dysku to w an o m. in. n a d z a ­ ga d n ie n ie m lokacji Z a m ościa, z m ia n a ­ mi w ro zp la n o w a n iu za b u d o w y w id o ­ cznym i na p la n a c h m iasta, a g łó w ­ nie n a d sp ra w ą usytuow an ia a r s e n a ­ łu, a także n a d kwestią w ia ry g o d n o ­ ści n a jsta rsz e go w idoku Z a m o ścia, p la n u Brau na.

S p o ro m iejsca p o św ię c o n o term in o­ logii, za ró w no p oszczeg óln ym p o ję ­ ciom z zakresu teorii architektury m i­ litarnej, ja k też d zia ła n io m przy b u ­

d ow ie fortyfikacji. Z a p ro p o n o w a n o , by system organ iza cyjn y b u d o w y fortyfi­ kacji nowożytnych okre ślić pojęciem „fabryka w a łó w " ze w z glę d u na a n a ­ lo g ię d o d zia ła ń objętych pojęciem „fa brica e c cle sia e ” .

Z a g a d n ie n ia och ron y zabytków fortyfi­ kacji X X-w ie czn ych były tem atem kil­ ku wypowiedzi. Przede wszystkim m ó­ w ion o o konieczności z a c h o w a n ia ich zaró w no ja ko p o m n ikó w najnow szej historii Polski, ja k i o s ią g n ię ć inżynie­ ryjnych.

Pod k re ślon o również potrzebę k ontynu­ o w a n ia zam ojskich sp o tk a ń k o n se r­ w atorskich p o św ięconych b a d a n io m architektury militarnej. Z n a c z e n ie tych sp o tk a ń p o d n o si p u b lik o w a n ie m ate­ riałów w specjalistycznym , w yd a w a n ym na wysokim pozio m ie edytorskim w y­ dawnictwie. P o d c za s trw ania sesji zg ło sz o n o także w n ioski dotyczące rozszerzenia tematyki sesji, m.in. o z a ­ g a d n ie n ia w ia ry g o d n o ś c i przekazów ik onogra ficznych i p lastycznych d a w ­ nych fortyfikacji, sp ra w ę zn ajom ości traktatów teoretycznych w śród patry- cjatu m iejskiego o ra z p o stu lo w a ­ no kontynu ow anie tem atyki e k o n o ­ micznej i orga n iza cyjn e j zw iązanej z b u d o w ą fortyfikacji.

Z a in te re so w an ie p ro b lem a tyką Sesji, poszerzenie jej tem atyki w stosun ku d o założeń, a także now e postulaty w tym zakresie, p o z w a la ją oczekiw a ć d a lsz e g o rozwoju b a d a ń a rch ite ktu­ ry militarnej, kierunku łą c z ą c e g o kil­ ka dziedzin wiedzy.

O rg a n iza to rzy Sesji poinform ow ali, że zam ierzają za dw a lata z o rg a n iz o w a ć w Z a m o ściu kolejne, czwarte s p o tk a ­ nie o só b za interesow a nych p ro b le m a ­ tyką b a d a w c zą i kon se rw atorsk ą a r ­ chitektury militarnej.

M a te ria ły n a u kow e z III Se sji z o sta ­ ną o p u b lik o w a n e w K onserw atorskiej Tece Zam ojskiej.

Lucyna W yszyńska

NARADA KOMISJI DS. KONSERWACJI ZABYTKÓW ARCHEOLOGICZNYCH GRUPY ROBOCZEJ

KRAJÓW SOCJALISTYCZNYCH DS. KONSERWACJI ZABYTKÓW HISTORII, KULTURY I MUZEALIÓW

W d n ia c h od 8 d o 15 czerw ca 1986 r. w ra m a ch p ra c G ru p y Roboczej K ra ­ jów Socja listycznych ds. Konserw acji Z a b ytk ó w Historii, Kultury i M u z e a lió w o d b y ło się d oroczn e sp o tk an ie cz ło n ­ ków K om isji Problem ow ej X III ds. K o n se rw ac ji Z a b ytków A rc h e o lo g ic z ­ nych, której koordyn atore m merytory­ cznym jest B u łg a ria .

P o lsk a po raz pierw szy m iała m ożność za p re ze n to w ać członkom tej Kom isji n a sze p ra ce i d o k o n a n ia , a lb o w ie m d o tych c za so w e n a ra d y sekcji, a było ich 6, o d b y w a ły się kolejno w p o sz ­ c z e gó ln yc h krajach członkow skich o r­ ga nizacji. P ro gra m n a ra d y był b o g a ­ ty: uczestnicy z Bułgarii, C z e c h o s ło ­ wacji, N R D , Z S R R i Polski p rzygo to ­ w ali w ystą p ie n ia dotyczące a n a lizy p ra c p ro w a d zo n yc h przez Kom isję, a p o n a d to przedstaw ili i p rzed yskutow a ­

li p la n d zia ła ń na lata 1986— 1990. A oto wykaz w ygłoszo n ych referatów oraz inform acji (z g o d n ie z p o rz ą d ­ kiem prezentacji na n a ra d zie ): A. K em pisty (Polska), Inwentaryzacja i ewidencja zabytków archeologicz­ nych (Archeologiczne Zdjęcie Pol­ ski),

M . K o n o p k a (Polska), Dośw iadczenia 6 lat realizacji program u AZP,

I. G ó rsk a (Po lska ), Ewidencja stano­ wisk archeologicznych,

D. Ja sk a n is (Polska), Problemy ozna­ kowania zabytków archeologicznych,

K. R a d w a ń sk i (Polska), Badania ar­ cheologiczne w Krakowie i ich zwią­ zek z rewaloryzacją miasta,

O. Postnikow a (ZSR R ), Przyczyny d e ­ gradacji kamiennych zabytków arche- ologiczno-architektonicznych,

S. Tothova (C S R S ), Metody

'

A. Paliczew (LRB), Informacja o p ra ­ cach fotogrametrycznych prow adzo­ nych w średniowiecznej twierdzy Bał- czik,

B. W o ź n ia k (Polska), Informacja o pracach w dziedzinie konserwacji pro­ wadzonych w Kaliszu i wojewódz­ twie,

T. Poklew ski (Polska), Konserwacja i ekspozycja reliktów architektury k a ­ miennej odkrytej w czasie wykopalisk poza terenami zasiedlonymi,

T. Poklewski, J. N e k a n d a -T re p k a (P o l­ ska), B a d a nia architektoniczno-arche- ologiczne i praktyka konserwatorska — zamek w Koźminie,