Marian Paździor
Jan Zachwatowicz - historyk
architektury, konserwator zabytków
: przeszłość i przyszłość jego szkoły
Ochrona Zabytków 46/4 (183), 368-370
JAN ZA C H W A TO W IC Z — H ISTO RYK A RC H ITEKTU R Y, KONSERW ATOR
ZA BYTKÓ W . PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ JEG O SZKO ŁY
Profesor Jan Zachwatowicz
(fot. Z. Dubiel, ok. 1975 r.)
Konferencja naukow a na pow y ższy temat odbyła się na Wydziale Architektury Politechniki Warszaw skiej w dniach 8-9 października 1993 r. Zakład Historii Architektury Powszechnej zorganizował wysta w ę obrazującą dorobek Profesora. W konferencji uczestniczyło ponad 100 osób przybyłych z całego kraju, byłych uczniów i w spółpracow ni ków Profesora, historyków archi tektury i konserw atorów zabytków oraz przedstawicieli wydziałów ar chitektury wielu politechnik w kra ju. U dział w konferencji w zięli przedstawiciele władz m. st. War szawy z jej prezydentem Stanisła w em W yganowskim na czele. Po zakończeniu konferencji odsłonięto na Placu Zamkowym tablicę p o św ięconą pamięci prof. Jana Za chwatowicza. Konferencję finanso wało Ministerstwo Edukacji Naro d o w ej o ra z P a ń stw o w a Służba O chrony Zabytków.
W pierwszym dniu konferencji referat w prow adzający pt. Wątki te m atyczne w twórczości naukowej Ja n a Z achw atow icza w y g ło siła
doc. dr hab. Jad w ig a Roguska, główna organizatorka konferencji. Autorka dokonała przeglądu tw ór
czości naukow ej Profesora, w y szczególniając tematy i zagadnienia opracow ane w ponad 200 publika cjach. Om ów ione zostały n astępu jące wątki: rysunkowy, artystyczny, dotyczący inwentaryzacji architek tury, rekonstrukcji rysunkow ych, monograficznych badań nad polską architekturą średniowieczną, p ro b lemy syntezy, architectura milita ris, teoretyczne założenia konser wacji zabytków, odbudow a histo rycznych ośrodków miast, restytu cja Zamku Królewskiego w Warsza wie, rewaloryzacja historycznych ośrodków, międzynarodowa współ praca, nauczanie i organizacja n a u ki, przedm ow y do publikacji, arty kuły biograficzne. Profesor Jan Za chwatowicz wypow iadał się rów nież na temat kształcenia architek tów i konserwatorów. Uważał, że architektura w inna być postrzegana w kategoriach dyscypliny nau k o wej. Referentka podkreśliła zasługi Profesora jako wybitnego polskie go konserw atora zabytków, zasłu żonego szczególnie w dziele p o wojennej odbudow y kraju.
Prof. dr Zygmunt Świechowski w swym wystąpieniu pt. Jana Z a chwatowicza notatki z podróży po opactwach cysterskich w N iem czech omówił szkicownik Profeso ra z 1936 r. Otrzymał go w 1952 r. od Profesora Zachwatowicza wraz ze zbiorem teczek odnoszących się przede wszystkim do architektury cystersów i kom entarzem , że na opracow anie tych materiałów „nie będę mial j u ż nigdy czasu”. Autor omówił poszczególne grupy obiek tów, podkreślając m etodykę badań oraz doskonałe rysunki, a przy oka zji odpow iedział na pytanie, dlacze go przez tyle lat nie wykorzystał tych materiałów. Otóż na gw iazdkę 1952 r. otrzymał z Londynu książkę Henri-Paula Eyduxa pt. L’architec ture des églises cistercienses d ’Alle magne. Profesor ujrzawszy ją p o wiedział: „To ja powinienem napi sać tę książkę. ”
Prof. dr Jerzy Kowalczyk w k o lejnym referacie pt. Jana Zachwato wicza badania i prace konserwa torskie dla Zamościa przedstaw ił dokonania Profesora w tej dziedzi nie. Zainteresowania Profesora for
tyfikacjami datowały się od 1928 r., kiedy to Oskar Sosnowski utworzył na W ydziale A rchitektury sekcję zajmującą się tą tematyką. Działał w niej rów nież Stanisław Herbst. Rozprawa dokorska Profesora nosi ła tytuł Twierdza Zamość. Ewolucja fortyfikacji. Rozdział pt. Sugestie i postulaty konserwatorskie b y ł pierwszym program em konserw a torskim obejmującym cały zespół m iejski łącznie z fortyfikacjam i. Model twierdzy w ykonany p o d kie runkiem Profesora uzyskał na m ię dzynarodowej w ystaw ie w Paryżu w 1937 r. Grand Prix w dziale urba nistyki. W 1938 r. Profesor odkrył relikty Bram y L w ow skiej Starej i przystąpił do jej o dtw orzenia. W spólnie z W. W ieczorkiewiczem o p ra c o w a ł p la n ro z w o ju p rz e strzennego Zamościa, co było roz w iązaniem prekursorskim . Zamość pozostał zawsze bliski Profesorowi; również po wojnie pośw ięcał temu miastu wiele uwagi.
Doc. dr hab. Jadw iga Roguska w ygłosiła referat pt. Odsłonięcie i konserwacja murów obronnych Warszawy wg Jana Zachwatowicza i następców. W 1936 r. J. Zachw a towicz rozpoczął prace na odcinku między ul. Nowomiejską a Wąskim Dunajem. Celem było odsłonięcie m urów i ich konserw acja. W latach 1937-1938 prace prow adził Profe sor w zgodzie z doktryną konser w atorską zalecającą umiar. Po II wojnie światowej pod kierunkiem Profesora prow adzono w dalszym ciągu prace przy m urach Starego Miasta. Działali tutaj architekci Wac ław P odlew ski, Zdzisław Tom a szewski i Jarosław Widawski.
Dr inż. arch. Robert K unkel om ó wił w kład Profesora przy badaniach katedry gnieźnieńskiej w referacie p t. Poszukiw ania Rotundy NMP w katedrze gnieźnieńskiej. M ożli wość istnienia rotundy przedstaw ił Profesor już w swej dysertacji hab i litacyjnej w 1945 r. Badania weryfi k acy jn e p rz e p ro w a d z o n e p rz e z Profesora w 1954 r. nie potw ierdzi ły istnienia rotundy, w ykazały n ato miast, że pierw sza budow la, w znie siona na tym miejscu w czwartej ćwierci X w. miała p raw d o p o d o b nie formę trójnawowej bazyliki bez
transeptu, z dw u w ieżow ą fasadą zachodnią. Wyniki badań zostały o p u b lik o w a n e p rz e z P ro fe so ra w m onografii katedry.
Prof. dr hab. Jolanta Putkowska w swym referacie pt. Jana Zachwa towicza projekty odbudowy katedry św.Jana w Warszawie przedstawiła próbę odtw orzenia kolejnych eta pów pow staw ania projektu o dbu dowy na podstaw ie zachow anych w archiw um ZAP PW oryginalnych rysunków, a także publikow anych i w ygłaszanych p rzez Profesora w ypow iedzi na tem at konserw ator stwa i ochrony zabytków. Autorka podkreśliła, że jest to pierwsza tak obszerna prezentacja projektu kon serw atorskiego J. Zachw atow icza po II w ojnie światowej w kraju.
Prof. dr hab. Jan Pruszyński w y głosił referat pt. Blaski i cienie od budowy i zagospodarowania zaby tków — perspektywa prawnicza.
Autor om ówił w kolejności: zasoby zabytkowe, ich stan praw ny oraz stan zachow ania, zabytki w obec rzeczywistości politycznej — ideo logia ochrony, m ienie opuszczone i majątek podw orski a ochrona za bytków, odbudow a starych miast oraz architektury m onum entalnej; w ą tk ó w d o ty c z ą c y c h P ro feso ra było niew iele - autor przytoczył m.in. charakterystyczne Jego p o wiedzenie: „Użytkownictwo to istot na, żywa treść zabytku i wyraz tro ski o niego". W ostatniej części sw e go referatu autor zamieścił krótką charakterystykę praw a w ochronie zabytków. Poruszył rów nież spra w ę opracow ania w 1954 r. przez Ja na Z ach w ato w icza, W ładysław a Sieroszewskiego i Stanisława Nahli- ka projektu nowej ustaw y o zaby tkach, zw anego „nieborow skim ”.
Prof. dr hab. Andrzej Gruszecki wygłosił referat pt. Refleksje o Janie Zachwatowiczu konserwatorze z a bytków. Autor stwierdził, że Profe sor był najwybitniejszym konserw a torem zabytków p o wojnie, a Jego najw iększe dzieło — o dbudow a Starego Miasta w W arszawie — zo stało u h onorow ane w pisaniem na listę Ś w ia to w e g o D z ie d z ic tw a UNESCO. Wiele działań Profesora Zachwatowicza stało się prekursor skimi w skali europejskiej.
Prof. dr hab. B ohdan Rymaszew ski przedstaw ił referat pt. Motywac je konserwatorskie Jana Zachwato wicza. Autor stwierdził, że zasady i m etody Jana Zachw atow icza w y cisnęły piętno na całej pow ojennej
ochronie zabytków w Polsce. D o konane wówczas odbudow y w for m ach historycznych całych zespo łów staromiejskich nazyw ano nie raz „polską szkołą konserw ator ską”. Profesor Zachwatowicz sprze ciwiał się takiemu sformułowaniu, poniew aż uważał, że było to — zwłaszcza przy odbudow ie Starego Miasta w Warszawie — odstępstw o od głoszonych i uznaw anych za sad, spow odow ane przez „wyjątko we racjé', głów nie patriotyczne. Profesor Rymaszewski przypom niał ak ty w n e uczestnictw o Profesora Z achw atow icza po w ojnie m.in. w Radzie O chrony Pom ników Wal ki i M ęczeństwa Głównej Komisji do Spraw Badania Zbrodni Hitle row skich oraz na forum m iędzyna rodowym , np. fakt, że na konferen cji ICOMOS w 1970 r. w Awinionie mówił on o projekcie wymazania z m apy Europy przez hitlerowców miasta Warszawy (tzw. Plan Pab- sta), co spotkało się wówczas z dez aprobatą Niemców uczestniczących w konferencji uważających, że czas już zapom nieć o wojnie i jej sku tkach. Autor stwierdził, że w licz nych pracach przy katedrach i koś ciołach nad poglądam i naukow ym i przew ażały u Profesora — w zględy narodow e, które dla konserw ator stwa stanowią czynnik przew ażają cy nad wysublimowanymi doktry nami.
Prof. dr hab. Teresa Jakimowicz wygłosiła referat pt. Polska szkoła konserwatorska — mit i rzeczywi stość. Autorka wyszła z założenia, że hasło to, stosow ane przy opisie działań przy odbudow ie i ochronie zabytków po II wojnie światowej, zawierało przekonanie o wysokim poziom ie i fachowości w ykonaw st w a i towarzyszących badań n auko w ych oraz przekonanie o sukce sach w tym względzie. Pod tym ha słem kryło się także prześw iadcze nie, że to państw o właśnie stwarza ło takie szerokie możliwości do działań. Prof. Jan Zachwatowicz nie uznaw ał pojęcia „szkoły”. Jednak w Jego działalności przy ochronie zabytków przeważała tendencja do odtw arzania substancji zabytkowej, co prow adziło do zatarcia różnicy m iędzy oryginałem a kopią. Profe sor określał ten proces jako ko n ie c z n ą m e to d ę p o s tę p o w a n ia w takich a nie innych warunkach, jako nakaz chwili, a nie wymóg teorii konserwatorskiej. Specyficz ny rodzaj w ytw orzonego w ten
sposób histoiyzm u niew ątpliw ie — zdaniem autorki — zasługuje na zbadanie pod kątem jego wpływu na św iadom ość społeczną. Krytycz na analiza pow ojennego okresu jest k o n ie c z n a , b o w ie m o d b u d o w a i ochrona zabytków została w yko rzystana przez ekipę w ów czas rzą dzącą krajem do budow y narzuco nego ustroju oraz stała się swego rodzaju legitymacją w ładz w obec społeczeństw a, jak i państw za chodnich. Duże znaczenie miała zw łaszcza o d b u d o w a stolicy — przyw rócenie, chociażby za taką cenę jak rekonstrukcja, m aterial nych ram pamięci narodowej. Błę dem była centralizacja zarządzania zabytkami, w ybiórczość ich o d b u dowy, zakłam ane historycznie in te rp re ta c je — czeg o d o w o d e m choćby przeszkody przy od b u d o w ie Zamku Królewskiego w War szaw ie i Zamku Ujazdow skiego. O pracow ania teoretyczne (nieraz św ietnie w ykonane) kłóciły się z faktycznym stanem zabytków, nie m ówiąc już o dobrej jakości robót konserw atorskich PKZ-ów za grani cą, a fatalnym ich w ykonaw stw ie w kraju. Tzw. fasadow ość wielu przedsięw zięć w konserwacji zaby tków architektury była zręczną m a nipulacją władz. Autorka stwierdzi ła, że w ojew ódzcy konserw atorzy zabytków stawali się często m im o w olnie w spółtw órcam i tego iluzyj- nego, „wspaniałego św iata”, kłócą cego się z rzeczywistością. Sprawy poruszane w referacie są w edług stw ierdzenia autorki — sprawam i bolesnym i i trudnym i nie tylko dla niej, lecz przed e w szystkim dla tych, którzy po II w ojnie światowej sw e siły, zapał i całą w iedzę p o święcili odbudow ie i ochronie hi storycznych zabytków. Profesor Za chwatowicz wyraził się o tym okre sie, że „byt to wielki, społeczny i z a razem trudny obowiązek”— „i oby watelski’, dodaje autorka, w inni śm y być św iadom i politycznych uw ikłań tego obow iązku. Na za kończenie prof. Jakim owicz przy toczyła cytat z Założeń kulturalnej polityki państwa na rok 1992: „Stan techniczny zabytków w Polsce jest bardzo zły, co wynika z wielolet nich zan ied ba ń...”, dodała: „...stan świadomości społeczeństwa na te mat zabytków jest również zły, co wynika z wieloletniej deformacji problemu p rzez urzędową propa gandę i z tworzenia mitów o jego
doskonałości."
Prof. dr h ab. T adeusz P olak przedstaw ił referat pt. Koncepcja Jana Zachwatowicza interdyscypli
n a r n e j k o n se rw a c ji z a b y tk ó w i działalność Państwowego Przed siębiorstwa Pracownie Konserwacji Zabytków'. Autor om ówił szczegó łow o rolę. Profesora w utw orzeniu PP PKZ, swoje dążenia do po d ej-' m ow ania — z inspiracji Profesora — prac badaw czych w obiektach architektury i budow nictw a, dąże nie do specjalizacji. Profesor Za ch w ato w icz d o strzeg ał p o trz e b ę szkolenia konserw atorów -rzem ieśl- ników w zanikających zawodach. Uczestnicząc czynnie w życiu PKZ- ów w yrażał się z uznaniem o n o w ych osiągnięciach przedsiębior stwa zmierzających do perfekcyjne go działania przy konserwacji zaby tków nie tylko w Polsce, lecz i za granicą. Wielką zasługą Profesora jest nadanie PP PKZ interdyscypli n arnego charakteru działań.
Architekt Irena O borska om ów i ła w swym referacie pt. Rola Jana Zachw atow icza w kształtowaniu koncepcji restytucji Zam ku Królew skiego w Warszawie prace Profeso ra przy odbudow ie Zamku (p u b likujemy go w całości w niniejszym num erze).
Prof. dr hab. Maria Brykowska wygłosiła referat pt. Profesor Jan Zachwatowicz i Jego Katedra Ar chitektury Polskiej, który w ywołał liczne głosy polem iczne.
Dr Lech Krzyżanowski w sw oim referacie ρζ. Jana Zachwatowicza koncepcje przestrzeni historycznej
d o k o n ał próby analizy przyczyn, które w 1945 r. spow odow ały re konstrukcję kilku centrów histo rycznych miast w Polsce. Działania te zainicjował w łaśnie Profesor. Re konstrukcja Starego Miasta w War szaw ie była pierw szą sanacją histo
rycznego miasta w skali urbani stycznej w świecie. Profesor Za chwatowicz przekonał w spółczes nych Polaków do konieczności od stąpienia w tym w ypadku od zasad ściśle konserwatorskich, lecz tylko na czas pow ojennej odbudow y. W yprzedził p rzez to późniejsze działania rekonstrukcyjne w Euro pie i wskazał na możliwość takiego postępow ania w w arunkach eks tremalnych i dramatycznych. Po za kończeniu pow ojennej odbudow y Profesor postulował działania w y łącznie konserwatorskie.
Prof. dr hab. Andrzej Tom aszew ski przedstawił referat pt. Konser wacja zabytków' w Polsce w latach 1945-1989. Jan Zachwatowicz. Au tor uzasadniał, że najważniejszym okresem dla konserw atorstw a pol skiego po wojnie był okres pier wszy, dwunastoletni, kiedy podjęte zostały najważniejsze decyzje i wy tyczone kierunki działania, jak rów nież dokonane największe realizacje konserwatorsko-budowlane. Profe sor Tomaszewski zwrócił uwagę, że podstaw ow ym i szerokim tem atem oczekującym pilnie na opracow a nie jest pow ojenna odbudow a za bytków w Polsce, węższym zaś — o d b u d o w a zabytków i zabytko wych zespołów Warszawy. Do kry teriów odbudow y autor zaliczył se lekcję w kilku wariantach: selekcję przez elim inację, tzn. kryterium użytkowe, kryterium estetyczno-hi- storyczne, w ybór przez superpo zycję, wybór przez korektę. Konser wacja zabytków w Polsce w okresie pow ojennym była jedyna w Euro pie. Starano się k o n se k w e n tn ie i w sposób pionierski realizować za sadę interdyscyplinarnych badań o b iektu, jako niezb ęd n ej części procesu konserw atorskiego. Autor w skazał też na pew ien dualizm psychiczny Profesora — ścisłego
racjonalisty w d zied z in ie b ad ań i nauki, ale też rom antycznego w i zjonera w dziedzinie praktyki k o n serw atorskiej, struktury rozpiętej między scientia i creatio. Ten w ła śnie dualizm w ycisnął sw e piętno na powojennych losach konserwacji zabytków w Polsce. Autor wreszcie konkluduje: w swych ideach i p o czynaniach jako generalny konser w ator zabytków Profesor był przez cały czas w ierny zasadom u czo n e go, a zarazem okiem m ędrca i oby w atela Ojczyzny rozum nie patrzył i podzielał po ludzku odczucia sp o łeczne. Innej drogi, niż wizjonerska
odbudow a i restauracja w ów czas nie było. Był to środek zastępczy, ale jedyny dostępny ku pokrzepie niu serc narodu, który w yszedłszy z wielkimi stratami z okresu hitle row skiego barbarzyństw a, stanął przed kolejną próbą, tym razem so- w iecko-kom unistycznej dyktatury. O brana droga konserwacji w kon c e p c ji P ro fe so ra p rz y p o m in a ła i wskrzeszała w ielowiekową historię narodu... nie fałszowała przy tym historii, gdyż tę pieczołow icie b a dała i dokum entow ała dla zacho w ania w św iadom ości naukow ej i poprzez nią w pam ięci społeczeń stwa.
Konferencję zakończyła dysku sja, w której w zięło udział kilkuna stu uczestników . Z tezam i referatu wygłoszonego przez prof. Teresę Jakimowicz polemizowali: Katarzy na Zachwatowicz-Jasieńska córka prof. Zachwatowicza, prof, dr hab. Tadeusz Polak, prof, dr Zygmunt Świechowski, arch. Kazimierz Pie chotka.
Większość referatów w ygłoszo nych na konferencji oraz w sp o mnienia byłych uczniów i w sp ó ł pracow ników Profesora Zachw ato wicza ukażą się drukiem w Kwar talniku Architektury i Urbanistyki.
M arian P a źd zio r
