VI. Różne
JAN WOJCIECHOWSKI, MARIAN NIKLEWSKI, STEFAN SZYMAŃSKI, WŁODZIMIERZ ŁOGINOW
PRO JEK T UJEDNOLICENIA ZASAD NOMENKLATURY HUMUSU OPRACOWANIE DYSKUSYJNE
Katedra Fizjologii Roślin WSR Poznań
O brady II M iędzynarodowej K onferencji ,,Humus a Roślina” w dniach 26.IX—7.X.1961 r. w Pradze i Brnie w ykazały bardzo poważne rozbież ności w nom enklaturze substancji humusowych. Uczestnicy tej konfe rencji podjęli uchwałę zobowiązującą zainteresow anych naukowców w szystkich krajów do przedstaw ienia propozycji zm ierzających do ujed nolicenia nom enklatury hum usu w skali międzynarodowej. Opracowa nie projektu ze strony polskiej powierzono komisji, której przewodni czącym został prof. M. Niklewski. Podobną uchwałę podjęto również w kw estii ujednolicenia zasadniczej m etodyki badań związków hum u sowych, a opracowanie dezyderatów powierzono innej komisji krajow ej. Współczesny stan wiedzy o hum usie jest wynikiem w ieloletnich ba dań. K o n o n o w a w swej monografii Zagadnienie próchnicy glebo w ej [5] słusznie podkreśla, że „w historii nauki nad badaniem hum usu charakterystyczne są próby ustalenia niektórych ważnych i zasadniczych faktów wcześniej niż pozwalały na to w yniki badań poszczególnych kierunków nauki”. H istoria tych badań zawiera bogate m ateriały, świad czące o licznych, metodycznie błędnych, próbach rozwiązywania waż niejszych zagadnień, w w yniku czego pow stały sprzeczne i zawiłe teorie budowy, właściwości hum usu i jego pochodzenia.
Złożoność samego problemu, obfita literatu ra oraz znaczna rozbież ność w poglądach poszczególnych badaczy spraw iają, że zagadnienie ujednolicenia nom enklatury hum usu nie jest dzisiaj wcale proste i wszel kie propozycje w tym względzie w ym agają szerszego omówienia i dy skusji.
484 -T. W OJCIECHOW SKI, М. N IK LEW SKI, S. SZYMAŃSKI, W. ŁOGINOW
Jedną z zasadniczych trudności stanowi fakt, że w m iarę postępu wie dzy w tej dziedzinie w różnych krajach i w różnych ośrodkach badaw czych mnożyły się najróżnorodniejsze term iny i określenia, które z kolei w różnym stopniu i zasięgu zyskały sobie prawo obyw atelstw a (К o - n o n o w a [5, 6], S c h e f f e r i U l r i c h [17, 18]). N iejednokrotnie pod tym samym term inem różni autorzy rozum ieją różne substancje [12]. W arto przy tym podkreśilć bardzo doniosłą rolę, jaką odgryw ały zarówno tradycje różnych krajow ych ośrodków badawczych, jak względy w yni kające z autorytatyw nego stanowiska tych czy innych badaczy. Efektem tego stanu rzeczy jest pogłębiająca się stale różnorodność terminologii, która niejednokrotnie wręcz uniemożliwia wzajem ne porozumienie i po stęp badań na m iarę drugiej połowy XX wieku.
W szystkie te fakty zmuszają nas do głębokiej i rzetelnej rew izji ca łego szeregu usankcjonow anych term inów i pojęć.
T a b e l a 1 K l a s y f i k a c j a s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j g le b - C l a s s i f i c a t i o n o f o r g a n ie s o i l s u b s t a n c e s K l a s s i f i k a t i o n o r g a n is c h e r B o d en su b sta n z en - K ł a s s y f ik a e j a o r g e n i c z e s k ic h w ie s z c z e s t w poczw S u b s ta n c ja o r g a n ic z n a O rganic s u b s ta n c e (o r o r g a n ic m a t t e r ) , o r g a n is c h e S u b sta n z ( M a s s e ) » o r g a n ic z e s k o j e w ie s z c z e s t w o Żywe o r g a n iz -m7; . . . r o ś l i n y , z w ie r z ę t a , m ik ro o r g a nizm y L iv in g o r g a n ism s; p l a n t s , a n im a ls , and m ic r o o rg a n ism s L eb en d ig e O rganism en; P f la n z e n , T ie r e , M ik r o o rg a n ism en Żywyj e o r g a nizm y; r a s t i e n i j a ży w o tn y j e m ik ro o r g a nizm y в С Martwe o r ganizm y i ic h s z c z ą t k i Z d e fin io w a ne z w ią z k i o r g a n ic z n e Dead o r g a n ism s ana t h e i r r e s i d u e s D e f i n i t e o r g a n ie compounds A b g e sto r bene Orga nism en und ih r e R e s te D e f i n i e r t e o r g a n is c h e V erb in d un g en M io rtw y je organ izm y i ic h o s t e t k i O p r e d ie lo - n n y je o r g a - n i c z e s k i j e s o j e d i n i e - n i j a D Humus Humus - Humus - G um us S u b s t a n c j e humusowe Humus s u b s t a n c e s H u m ussubstanzen Gumusowyje w ie s z c z e s t w a Kwasy fulw onow e F u lv i c a c i d s F u lv o s ö u r e n Fulw onowyj e k i s ł o t y Kwasy huminowe Humic a c i d s H um insöuren Guminov;y j e k i s ł o t y Huminy Humins Humine Guminy Inn e s k ł a d n i k i humusu
O ther com ponents o f humus
A ndere Humus b e s t a n d t e i l e
D r u g ij e kompo n e n ty gumusa
W tabeli przedstawiono nasze założenia nom enklaturow e, dotyczące podstawowych pojęć i term inów. Założenia te przedyskutujem y ko lejno naw iązując do klasyfikacji i term inologii spotykanej dotąd w lite raturze światowej, przyjm ując jako naczelną zasadę— niewyprzedzanie badań przez rozwój nom enklatury.
S u b s t a n c j a o r g a n i c z n a g l e b . Pod tym pojęciem rozu m iemy wszystkie substancje organiczne wytworzone na drodze biolo gicznej, a więc również żywe i obum arłe organizm y znajdujące się w
gle-bie lub na jej powierzchni. Jako synonim tego pojęcia można uznać: masa organiczna gleb (soil organie m atter, organische Masse des Bodens, or- ganiczeskoje wieszczestwo poczw). Substancja organiczna gleb jest b ar dzo skomplikowanym układem, którego dynamiczność określana jest sta łym nie kończącym się przechodzeniem do gleby związków pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz bezustannym przekształcaniem ich pod w pływem czynników biologicznych oraz czynników czysto chemicznych i fizycznych. W zbiorowym pojęciu „substancja organiczna gleb” roz różniam y 4 zasadnicze grupy:
A. Ż y w e o r g a n i z m y . G rupa ta obejm uje wszystkie organizmy żywe: rośliny, zw ierzęta i drobnoustroje w ystępujące w glebie lub na jej powierzchni. Grupie tej odpowiada pojęcie ,,Edaphon” ( F r a n c e [3]).
B. M a r t w e o r g a n i z m y i i c h s c z ą t k i . Do grupy tej n a leżą wszelkie szczątki roślinne i zwierzęce o mniej lub więcej zachowa nej strukturze, dające się rozróżnić makroskopowo lub mikroskopowo. W ystępujące w glebie niezupełnie rozłożone resztki roślinne lub zwie
rzęce, u których można jeszcze stwierdzić zorganizowaną stru k tu rę w postaci tkanek i komórek, nie stanowią jeszcze humusu, a tylko mogą ew entualnie być źródłem substancji wyjściowych do jego pow staw ania ( T e r l i k o w s k i [19]).
W odpowiednich w arunkach znaczne ilości resztek roślinnych prze obrażają się w m asy ,,storfiałe” zachowując jednak jeszcze zorganizo waną struk tu rę. W podobny sposób resztki roślinne niektórych ściółek leśnych ulegają butw ieniu tworząc tak zwaną ,,butw inę” [19].
C. Z d e f i n i o w a n e z w i ą z k i o r g a n i c z n e . Do tej grupy zaliczamy wszystkie chemicznie zdefiniowane związki organiczne pocho dzenia roślinnego lub zwierzęcego, jakie można wyodrębnić z gleby, a więc: cukry, tłuszcze, białka i aminokwasy, kwasy organiczne oraz in ne związki, które w odpowiednich grupach klasyfikuje chemia organicz na. W dotychczasowej nom enklaturze rosyjskiej (К o n o n o w a) grupa ta określana jest term inem „nieswoiste substancje organiczne”, a w no m enklaturze niemieckiej (Scheffer [14], Scheffer i Ulrich [17] term inem „substancje niehum inow e” — N ichthum instoffe”).
Przed przystąpieniem do określenia pojęcia hum us i substancje h u musowe konieczne będzie szersze przedyskutow anie proponowanego układu terminologicznego z niektórym i kontrow ersyjnym i punktam i układu nom enklatury niemieckiej. W rozpowszechnionym przez S с h e f- f e r a [14, 17] układzie całość substancji organicznej gleb dzieli się na dwie zasadnicze grupy:
— pierwsza grupa określona term inem „Edaphon” (za F r a n c e [3]) obejm uje ,,żywą część substancji organicznej gleb, czyli faunę i florę glebową”,
486 J - W O J C IE C H O W S K I, M. N IK L E W S K I, S . S Z Y M A Ń S K I, W . Ł O G IN O W
— druga grupa określona term inem ,,H um us” obejm uje „ o b u m a r - ł e substancje organiczne w ystępujące w glebie lub na jej powierzchni, znajdujące się w ciągłej przebudowie (syntezie i rozkładzie) w rezultacie różnych procesów biochemicznych”.
Wynika z tego, że o ile wszystkie żywe organizmy znajdują miejsce w pierwszej grupie, o tyle obum arłe szczątki roślinne czy zwierzęce za liczane są w prost do hum usu. A przecież obum arłą część korzenia czy pancerz owada, jakkolw iek są potencjalnym źródłem związków organicz nych do syntezy hum usu, podobnie zresztą jak każdy żywy organizm bądź jego w ydaliny czy wydzieliny, to jednak od hum usu sensu stricto dzielą je co najm niej dwa zasadnicze etapy, a mianowicie rozkład na związki proste i synteza prowadząca do w ytw orzenia substancji h u musowych.
Już po tych uwagach czytelnik łatwo zrozumie, dlaczego nasze dezy deraty, dotyczące ujednolicenia nom enklatury humusu, m usieliśm y z ko nieczności wyprowadzić od pojęcia i klasyfikacji substancji organicznej gleby.
Kontrow ersyjność term inologii niemieckiej nie kończy się jednak na tym. Dalszy podział samego hum usu ma bardzo złożony ch arak ter i przeprow adzany jest nie zawsze w jednolity sposób ( S c h e f f e r i S c h a c h t s c h a b e l [16]), z wielorakiego punktu widzenia, a m ia nowicie: strukturalnego (Stoffliche Betrachtungsweise), funkcjonalnego i morfologiczno-genetycznego ( S c h e f f e r i U l r i c h [15, 17]). W kon sekw encji podział ten uwzględnia: składniki hum usu (Humusbestandteile) rodzaj hum usu (Humusarten) i form y hum usu (Humusformen).
N ajbardziej interesujący dla nas jest podział hum usu na jego składni ki (Humusbestandteile). Otóż w tym względzie S c h e f f e r i U l r i c h w yróżniają trzy podgrupy:
1) substancje niehuminowe (N ichthum instoffe),
2) substancje huminowe (H um instoffe) — kwasy fulwonowe, hym ato- melanowe i huminowe,
3) kompleksowe substancje huminowe (H uminstoff-K o m p le x e )— hu- m iny i węgiel humusowy.
Pierw sza grupa obejm uje wszystkie te związki organiczne, które К o- n o n o w a zalicza do grupy nieswoistych substancji organicznych, a któ re my proponujem y wykluczyć z pojęcia ,,hum us” i klasyfikujem y w g ru pie C.
Paradoks w nom enklaurze niemieckiej tkw i w tym, że hum us dzieli się na składniki hum inowe i niehuminowe. Paradoks ten jest zupełnie oczywisty dla większości badaczy, niemniej jest on nadal konsekw entnie kultyw ow any.
PR O JE K T UJEDNOLICENIA NOMENKLATURY HUMUSU 487
W edług klasyfikacji rosyjskiej (К o n o n o w a [5]) organiczną część gleby dzieli się na dwie grupy:
— nieswoiste substancje organiczne obejm ujące „składniki rozkła dających się resztek organicznych i różne produkty przem iany m aterii drobnoustrojów oraz produkty resyntezy w postaci składników bakte ry jn y ch ”,
— swoiste substancje organiczne gleb — właściwe substancje hum u sowe.
W m onografii K o n o n o w e j można przy tym spotkać określenia typu: „nieswoiste substancje organiczne próchnicy glebow ej” , „swoiste substancje hum usow e”, które w yraźnie sugerują nadrzędność pojęcia h u mus, zbliżając go niejako do pojęcia „całkowita masa organiczna gleb”. Stosowanie określeń „swoiste” i niesw oiste” w ydaje się o tyle nieuza sadnione, że w tym w ypadku zarówno jedne, jak i drugie są równie istot nym i składnikam i m asy organicznej gleb, a jednocześnie mogą w ystępo wać także w innych układach naturalnych.
W proponowanym układzie nom enklaturow ym wszystkie te uwagi znalazły swój w yraz w w yraźnym oddzieleniu pojęcia „hum us” i „sub stancje hum usow e” od pozostałej części m aterii organicznej.
D. H u m u s . Pod tym ogólnym pojęciem rozumiemy złożone sub
stancje organiczne powstałe ze szczątków roślin, zwierząt i m ikrorganiz- mów w drodze całego szeregu procesów o charakterze biologicznym i che micznym.
Na przestrzeni wieków pojęcie „hum us” było interpretow ane przez wielu autorów w bardzo różny sposób [21]. W a k s m a n [21] wiąże to pojęcie z całkowitą obum arłą masą organiczną, gdy tym czasem inni auto rzy ( R o b i n s o n [13], M a iw a i d [9]) ograniczają je do „substancji organicznych, które uległy rozkładowi i zatraciły swoją pierw otną stru k tu rę ”. L a a t s c h [8] ogranicza pojęcie „hum us” tylko do tej „części substancji organicznej gleb, która nie w ykazuje już żadnej stru k tu ry ko m órkow ej”. Cytow ana wyżej definicja S c h e f f e r a [14] nie jest rów nież w pełni zadowalająca. Sam autor zaznacza to w późniejszych publi kacjach [18] podkreślając dynam iczny ch arakter tej grupy substancji, która podlega w glebie stałym przekształceniom.
Dokładne zdefiniowanie pojęcia „hum us” nie jest wcale łatw e i dla tego przez wielu autorów wręcz unikane.
Zgodnie z podaną wyżej definicją pod pojęciem hum us należy rozu mieć tę część m asy organicznej gleb, która nie może być zaszeregowana do pozostałych trzech grup. Należy przy tym pamiętać, że jak dotąd h u mus nie jest pojęciem możliwym do określenia w sensie chemicznym. Po nadto substancje organiczne obejmowane pojęciem hum us tw orzą przy najm niej w części zw arty układ z koloidami m ineralnym i gleby. W tym
J. W O J C IE C H O W S K I, M. N IK L E W S K I, S. S Z Y M A Ń S K I, W. Ł O G IN O W
sensie można by mówić o organiczno-m ineralnym charakterze humusu. Za pojęcia, które w przyszłości będą mogły być ściśle zdefiniowane pod względem chemicznym, można uznać dopiero składniki poszczególnych grup substancji humusowych.
1. Substancje humusowe. Jakkolw iek substancje humusowe należy
niew ątpliw ie uważać za odrębną, swoistą grupę substancji organicznych, to jednak nie posiadam y jeszcze w pełni w ystarczających kryteriów dla ich w yodrębnienia i ścisłego zdefiniowania. Usiłowania wielu badaczy zm ierzające do rozdzielenia i w yodrębnienia poszczególnych rodzajów substancji hum usowych w stanie chemicznie czystym i zidentyfikow ania ich klasycznymi metodami chemicznymi doprowadziły do w yodrębnienia różnorodnych produktów, z których każdy uw ażany był za chemicznie odrębną substancję i otrzym ał inną nazwę.
Jak to słusznie podkreśla K o n o n o w a [5] „tego rodzaju próby w niosły zamieszanie do poglądów na skład chemiczny substancji hum u sowych i do ich system atyki”. F 1 a i g [2] na VI Kongresie M iędzynaro dowego Towarzystwa Gleboznawczego w Paryżu stw ierdził również, że obecnie nie mamy jeszcze możliwości określenia rozmaitych substancji hum usowych pow stałych w różnych w arunkach klim atycznych i bioce- no tycznych w sensie czysto chemicznym.
Zgodnie z obecnym stanem wiedzy musim y uznać substancje hum u sowe za specyficzny, polidyspersyjny zespół związków złożonych, pow sta łych w drodze kondensacji polifenoli i innych produktów rozkładu masy organicznej. Stanow ią one pośrednie ogniwo w procesie karbonizacji m a terii organicznej. Substancje te charakteryzuje obecność grup fenolo wych, karboksylowych, metoksylowych oraz układów karbocyklicznych i heterocyklicznych, o różnym stopniu arom atyzacji. Pomimo określonych wspólnych cech budowy zrozumiała jest duża różnorodność substancji humusowych, w ynikająca ze zróżnicowania wyjściowych produktów ich syntezy oraz z różnego stopnia polikondensacji i dyspersji.
Z tego względu wszystkie próby podziału substancji humusowych m a ją ch arakter umowny [5, 11, 17, 22]. N ajbardziej racjonalny w ydaje się nienowy zresztą podział, oparty na rozpuszczalności w wodnych roztwo rach zasad i kwasów, umożliwiający wyróżnienie trzech grup substancji humusowych: kwasów fulwonowych, kwasów hum inowych i humin.
Stwierdzenie, że substancje humusowe dzielą się na trzy grupy, nie w skazuje jeszcze, w jakim stopniu dadzą się one oddzielić od siebie. Za gadnienie rozdziału jest jednak spraw ą metodyki.
Zanim przejdziem y do bliższej charakterystyki w ymienionych grup, m usim y w yjaśnić kilka szczegółów dotyczących przyjętego słownictwa. W prowadzenie term inu „substancje”, a nie „związki” humusowe ma na celu podkreślenie, że nie są to jeszcze chemicznie zdefiniowane
połączę-P R O J E K T U J E D N O L IC E N IA N O M E N K L A T U R Y H U M U S U 489
nia. O kreślenie „hum usow e”, a nie „hum inow e” podkreśla nadrzędny cha ra k te r pojęcia substancje hum usow e” w stosunku do grupy kwasów h u minowych.
Pojęcia „kwasy fulw onow e”, „kwasy hum inowe” i „hum iny” trzeba uznać za pojęcia grupowe, które z tego względu należy używać wyłącz nie w liczbie mnogiej. W term inologii polskiej i rosyjskiej należy dla ujednolicenia stru k tu ry nazw poszczególnych grup substancji hum uso wych zastąpić określenie „fulw okw asy” (fulw okisłoty) term inem „kwasy fulw onow e” (fu lw o n yw yje kisłoty).
a. Kwasy fulwonowe stanow ią grupę substancji hum usowych rozpu szczalnych w środowisku kw aśnym i alkalicznym. W porównaniu z pozo stałym i grupam i substancji hum usowych cechuje je niższy stopień kon densacji, prostsza budowa i m niejsza gęstość optyczna roztworów. Do tychczasowy stan wiedzy nie umożliwia jeszcze wyróżnienia jakichkol wiek określonych frakcji kwasów fulwonowych. Stosowanie pojęć „kwas krenow y i apokrenow y” ( B e r z e l i u s [1]) nie znajduje obecnie uza sadnienia [5, 6].
b. Kwasy huminowe stanow ią grupę substancji humusowych, roz puszczalnych w alkaliach, a w ytrącających się w środowisku kwaśnym. Złożona budowa i stosunkowo duże zróżnicowanie właściwości tej grupy stw arza przesłanki dla prób jej dalszego podziału. W ydaje się, że otrzy myw ane w ten sposób substancje należałoby określić term inem „frakcje kwasów hum inow ych”. Dotyczy to wyodrębnionych w wielu pracach frakcji szarych i brunatnych kwasów huminowych [17, 18]. Również za frakcję kwasów hum inowych należałoby uznać tak zwane kwasy hym a- tomelanowe. Traktow anie ich jako odrębnej grupy substancji hum uso wych nie ma, jak dotąd, dostatecznych podstaw ( K o n o n o w a [5]). Stanowią one rozpuszczalną w alkoholu frakcję kwasów huminowych. Za stosowanie innych rozpuszczalników może prowadzić do otrzym ania w ie lu innych frakcji.
c. H um iny stanow ią grupę substancji humusowych nierozpuszczal nych zarówno w kwasach, jak i w zasadach — w umownie określonych w arunkach. G rupa ta jest stosunkowo najm niej zbadana i sprecyzowana. Nierozpuszczalność hum in może wynikać ze szczególnie wysokiego stop nia kondensacji i karbonizacji, może być rezultatem przem ian o charak terze podobnym do denaturacji koloidów bądź też konsekwencją szcze gólnie silnego powiązania z m inerałam i glebowymi. Używane przez nie których autorów pokrew ne hum inom pojęcie „ulm ina” [10] czy „węgiel hum usow y” nie są dostatecznie sprecyzowane [11, 17, 5, 6], aby można je traktow ać jako odrębne grupy substancji humusowych.
2. Inne składniki hum usu. W yodrębnianym z gleby substancjom h u musowym towarzyszą z reguły różne związki organiczne i m ineralne,
490 3. W OJCIECHOW SKI, M. N IK LEW SK I, S. SZYMAŃSKI, W. ŁOGINOW
trudno lub wcale nie dające się oddzielić za pomocą znanych obecnie metod oczyszczania. Oddzielenie ich za pomocą bardzo drastycznych środków nie daje z kolei pewności, czy są to zanieczyszczenia bądź sub stancje związane, czy też wręcz produkty degradacji substancji hum u sowych.
W związku z tym w ydaje się nam celowe wprowadzenie pojęcia „inne składniki hum usu” . Pojęciem tym obejm ujem y wszystkie pozostałe skład niki hum usu bliżej nie określone i z tego względu nie zaliczane do sub stancji humusowych oraz różnego rodzaju form y i produkty przejściowe. W prowadzenie tego pojęcia w ydaje się celowe również i z tego względu, że umożliwia ono utrzym anie rolniczo-gleboznawczego term inu ,,hum us” jako pojęcia nadrzędnego. P ragniem y podkreślić, że pojęcie „inne skład niki hum usu” ma w pewnym sensie charakter prowizoryczny, w ynika jący z niedostatecznej znajomości form i składników humusu. W m iarę postępu i rozwoju metod badawczych należy liczyć się z możliwością zdefiniowania niektórych składników i zaliczenia ich do substancji h u musowych bądź do określonych grup związków organicznych.
Podane propozycje nom enklaturow e odnoszą się do układu substancji organicznej gleb. Dotyczą one jednak również substancji humusowych w innych naturalnych układach, jak np. torfy, węgle brunatne i kom posty, jakkolw iek w arunki tw orzenia substancji humusowych w tych układach są odmienne.
W przedstaw ionym m ateriale pominięto całkowicie zagadnienia me todyczne oraz zrezygnowano dla jasności obrazu ze szczegółowego opisu i charakterystyki poszczególnych grup substancji organicznej gleby.
Pragniem y podkreślić, że celem naszym nie było wysuwanie zasadni czo nowych koncepcji w zakresie nom enklatury humusu. Chodziło nam tylko o próbę pewnego usystem atyzow ania i ujednolicenia najbardziej zasadniczych pojęć i term inów, co umożliwiłoby w zajemne porozumienie w dalszych pracach badawczych nad humusem. Przedstaw iając nasze propozycje chcielibyśm y wywołać szerszą dyskusję, która niewątpliw ie przyczyniłaby się do definityw nego rozwiązania zagadnienia.
LITERATURA
[1] B e r z e l i u s J.: Lehrbuch der Chemie. III. Aufl. Leipzig 1939.
[2] F l a i g W.: Sixièm e congres de la science du sol. Paris 1956 — II, 10, 417—478. [3] F r a n c e R. H.: Das Edaphon. Stuttgart 1929.
[4] H o p p e - S e y l e r F . : Über H um insubstanzen, ihre Entstehung und ihre E i genschaften. Z. Physiol. Chem., 1889, 13, 66.
[5] K o n o n o w a M.: Problema poezwiennogo gumusa i sow riem iennyje zadaczi jego izucznija. Izdat. A. N. SSSR, M oskwa 1951.
P R O J E K T U J E D N O L IC E N IA N O M E N K L A T U R Y H U M U S U 491
[6] К o n o n o w а М.: О term inologji i m ietodach izuczenija organiczeskowo w iesz- czestwa poczwy. Maszynopis 1964.
[7] К u b i e n a W. L.: E ntwicklungslehre des Bodens. Springer-Verlag, Wien 1948. [8] L a a t s c h W.: Dynam ik der deutschen A cker- und Waldböden. 4, Aufl. Dres
den 1957.
[9] M a i w a l d K.: Handbuch d. Bodenlehre. E. Blanck-Erg., 1, Berlin, 1939. [10] M u l d e r G. J.: Untersuchungen über Humussubstantzen. J. Prakt. Chem., 21,
203, 321, 1840.
[11] O d e n S.: Die Huminsären. Koloidchem ische Beihefte, 11, 75, 1919. [12] Praca zbiorowa pod red. Bohum ila Valek CSAV — Humusnomenklatur. [13] R o b i n s o n G. W.: Die Böden. Berlin 1939.
[14] S c h e f f e r F.: Lehrbuch der A grikulturchem ie und Bodenkunde. III. Humus u. Humusdüngung. Stuttgart 1941.
[15] S c h e f f e r F., U l r i c h B.: Vorschläge zur Nomenklatur des Humus. Vortrag vor der Dtsch. Bodenkd. Ges., Freiburg 1954, Gottingen 1955 (cytat za [17]). [16] S c h e f f e r F., S c h a c h t s c h a b e l P.: Lehrbuch der Agrikulturchem ie und
Bodenkunde. 4. Aufl., Stuttgart 1956.
[17] S c h e f f e r F., U l r i c h B.: Der Hum us-Aufbau, Eigenschaften u. pflanzen physiologische Wirkung. Encyclopédie of Plan Physiology, vol. 11, 782—824, pod red. W. Ruhlanda, Springer Verlag, Berlin 1959.
[18] S c h e f f e r F., U l r i c h B.: Humus und Humusdüngung. I. F. Enke-Verlag, Stuttgart 1960.
[19] T e r l i k o w s k i F.: Próchnica a żyzność gleb. Poznań 1951.
[20] T i u r i n I. W.: Organiczeskoje w ieszczestw o poczw. Sielchozgiz, 1937. [21] W a k s m a n S.: Humus. London 1936.
[22] W o j c i e c h o w s k i J.: Stan badań nad chemizmem próchnicy. Acta Agrobo- tanica, v. IX, 1, 11—28, 1960. И. ВО ЙЦЕХОВСКИ, М. НИКЛ ЕВСКИ , с. ш ы м л н ь ск и , в. л о г и н о в ПРОЕКТ УНИФИЦИРОВАНИЯ ПРИНЦИПОВ НОМЕНКЛАТУРЫ ГУМУСА К а ф е д р а Ф изиологии Р астений П озн ань ской С ел ь ск охозя й ств ен н ой А кадем ии Р е з ю м е Авторами детально обсуж дается проект номенклатуры гумуса, представ ленный в табели 1.
J. W OJCIECHOW SKI, N. N IK L EW SK I, S. SZ Y M A Ń SK I, W. ŁOGINOW
PROPOSED UNIFICATION OF THE PRINCIPLES OF HUMUS NOMENCLATURE DISCUSSIONAL PROJECT
D ep a rtm e n t of P la n t P h y s io lo g y , Colllege of A g ricu ltu re, P ozn ań
S u m m a r y
The authors discuss in detail the proposed classification of humus given in tab. 1.
