Zygmunt Waźbiński
Architektura jezuicka w Toskanii
Ochrona Zabytków 49/3 (194), 344-345
Z bigniew Jan o w sk i w artykule U szkodzenia i p ro jek t za b ezp ie czenia klasztoru O O . Franciszka- n ó w -R e fo r m a tó w w Wieliczce po katastrofie w ko p a ln i soli z 12/13 kw ietn ia 1992 r. W artykule R an ki na choinkę i nie ty lk o ... Seba stian C alik opisuje dzieje tej o z d o by łącznie z p ro d u k cją . N ależy p odkreślić, że W iadom ości K o n serw atorskie są w spierane przez W ytw órnię O zd ó b C hoinkow ych i G alanterii Szklanej Ewy Calik w K rakow ie.
S praw ozdania z prac przy za b y tk a c h n ie ru c h o m y c h p ro w a d z o n y c h na t e r e n i e K ra k o w a i w o je w ó d z tw a k ra k o w s k ie g o w latach 1 9 9 3 -1 9 9 4 p ió ra Olgi Dyby m ieszczą się na stro n ach od 5 1 —15 8 ; z prac przy zabytkach ruchom ych w latach 1 9 9 3 -1 9 9 4 p ió r a A le k s a n d r y K y d ry ń sk ie j i Pawła D ettloffa m ieszczą się na stro n ach od 1 5 9 -2 3 6 ; prace na te re n a c h z a b y tk o w y c h p a rk ó w i o g ro d ó w om aw ia M aria M ajka na stro n ac h od 2 3 7 do 2 7 8 ; prace przy zabytkach archeologicznych p rzedstaw ił A ndrzej M atoga.
Z am ieszczony na ko ń cu zeszy tu w ybór bibliografii z zakresu och ro n y i konserw acji zabytków dla w o jew ództw a krakow skiego za la ta 1 993 d o 1 995 (lipiec) obejm uje p o n a d 30 0 tytułów .
C z w a r ty z e s z y t W iadom ości p rezentuje w dziale W ybrane za g adnienia o ch ro n y i konserw acji zabytków cztery pozycje: M a ria na K o rn e c k ie g o — D rew niany kościół św. B artłom ieja w M ogile; Ks. Jó z e fa N o w o b ie ls k ie g o — Prace konserw atorskie w katedrze na W awelu w o sta tn im dziesięcio leciu; Pawła Pencakow skiego — Z n a k Syna C złow ieczego w tęczy
przy zabytkach nieruchom ych, prow adzo n ych w latach 1 9 8 0 - 1 9 9 2 , n atom iast w 1994, nr 3 /4 , s. 3 5 9 - 3 7 7 sprawozdanie
Kolegiaty św. A n n y w K rakow ie oraz Jerzego Ż m u d ziń sk ieg o — D a to w a n ie i a u to rstw o p ó źn o b a - ro k o w e g o w y s tr o ju a r c h ite k to nicznego i rzeźbiarskiego fasady kościoła św. Floriana w K ra ko wie. Dział O dkrycia — b a d a n ia — realizacje zaw iera pięć pozycji: dw ie dotyczą do m u H ip p o litó w au to rstw a M arii B icz-S u k n aro w - skiej i Z bigniew a N ied u szy ń sk ie- go; M arian a M yszki — ś re d n io w ie c z n y c h i n o w o ż y tn y c h p o chów ków w kościele św. M a rk a , oraz dw a kom u n ik aty — H a lin y Rojkow skiej — O w y n ik a c h b a dań a rch itekto n iczn ych kościoła św. M ikołaja oraz M a rc in a Szymy — Z b a d a ń n a d p o ł u d n i o w ą kru ch tą kościoła św. K a ta rzy n y w Krakowie.
W dziale Studia i m a te ria ły — ks. A ndrzej Boksiński o m aw ia k o nieczność u z u p ełn ian ia k a r t e w i dencyjnych i K atalogu z a b y tk ó w s ztu k i w Polsce, P iotr D o b o sz — o r z e c z n ic tw o a d m in is tr a c y jn e , konserw atorskie w II R zeczpospo litej a A ndrzej Siwek zajm uje się m uzeum św. B rata A lb erta w d a w nej kom orze celnej w Ig o ło m i.
K ronika prac konserw atorskich zaw iera w ykaz p rac, p ro w a d z o nych przy zab y tk ach n ie r u c h o m ych w 1995 r. (O lga D yba), za b y tk ach ru ch o m y ch w 1 9 9 5 r. (Paweł D ettloff), p ark a c h i o g ro dach w 1995 r. (M aria M ajk a). D ział V o b ejm u je k a le n d a riu m w ydarzeń 1995 roku. W dziale VI zam ieszczono w ybór b ibliografii zagadnień o ch ro n y i kon serw acji zabytków woj. k rak o w sk ieg o od sierpnia do g ru d n ia 1995 ro k u .
Pam iętna refo rm a a d m in is tra cji państw ow ej z czerw ca 1 975 r. przyniosła ze sobą ro z p ro sz e n ie
z prac konserw atorskich przy zabytkach ruchom ych w latach 1 9 8 0 - 1 9 9 2 .
c z ę ś c i z b io r ó w d o k u m e n ta c ji, p ie c z o ło w ic ie c h ro n io n e j przez p o k o le n ia , zbieranej i o p ra c o w y w anej w u rzęd zie w ojew ódzkiego k o n s e rw a to ra zabytków w K ra k o w ie . N a l e ż a ł o b y z a m ie ś c ić w ko lejn y m zeszycie W iadom ości K o n serw a to rskich d o k ła d n e o m ó w ien ie lo só w tych zbiorów , które p rz y m u so w o zostały o d d a n e n o w ym , ościen n y m w ojew ó d ztw o m u tw o rz o n y m przez refo rm ę. Była by to duża p o m o c dla h istoryków sztu k i, h isto ry k ó w k o n se rw a to r stw a p o lsk ieg o , tym bardziej że zanosi się na n o w e pod ziały ad m i n istracy jn e k raju, z a ró w n o w oje w ó d z tw jak i p ro je k to w a n e przy w ró c e n ie p ow iatów . Czy będzie to zn ó w ze szkodą dla zasobów a r c h i w a l n y c h n a j b o g a t s z e g o w zabytki w o jew ó d ztw a k ra k o w skiego? N ie należy teg o życzyć ani zab y tk o m ani znakom itej ka drze p raco w n ik ó w krakow skiego u rzęd u k o n se rw a to rsk ie g o . N ow a s e r ia W ia d o m o ści K onserw ator skich o b ejm ująca cztery kolejne zeszyty w y d a n e w b ard zo k ró t kim czasie, u zm ysłow iła p a ń stw o w e j s łu ż b ie k o n s e r w a t o r s k i e j w całym k raju , że m o żn a i należy jak najw ięcej p u b lik o w ać, zgod nie z m aksym ą scripta m a n e n t, zw łaszcza — co jest g o d n e p o d k re ś le n ia — jeśli w sp ó ła u to rz y czynią to b ezin tereso w n ie.
Z a d b a n o o szatę graficzną serii d ru k u ją c zeszyty na d o b ry m pa- ierze a ilu stracje — na papierze red o w y m . Pokazano w iele arcy- c ie k a w y c h zd jęć z p ry w a tn y c h zbiorów , co n adaje publikacji au te n ty c z n y c h r u m ie ń c ó w życia. W ydaw cy zaw dzięczają je przede w szystkim ro d z in o m K onserw a to r ó w K rakow skich.
M arian Paździor
N ak ła d em oficyny A linea u k a zała się książka M a rio Benciven- niego p o św ię co n a arc h ite k tu rze
l .M . Bencivenni, L A rchitettu ra délia C o m
pagnie! d i Gesti in Toscana, 1 9 9 6 , s. 2 0 7 ,
il., indeks.
Architektura jezuicka w Toskanii jezuickiej w T oskanii1. O b ejm uje ona budow le w zniesione p rzez J e zu itó w w ośm iu m iastach to s k a ń
2. W aneksie znalazły się inform acje o ze spole jezuickim z pogranicza to sk a ń sk o - -um bryjskiego: Città di C astello.
skich: w e F lo ren cji, Sienie, M on- te p u lc ia n o , P istoi, A rezzo, Sanse- p o lc ro , P rato i L iv o rn o 2.
zow ana tutaj praca ogranicza się, jak inform uje ty tu ł, d o arc h ite k tury jezuickiej prow incji to sk a ń skiej. N aw iązuje zatem do układu to p ograficznego, tzn. d o w zoru sw ego zn akom itego p o p rzed n ik a, R icharda Bösela, k tó ry w o p u b li kow anej w 1985 r. książce o p ra cow ał architekturę jezuicką dw óch p ro w in c ji w ło s k ic h : rzy m sk iej i neap o litań sk iej3.
Przewaga stu d ió w o c h a ra k te rze in w e n ta ry z a to rs k im (zw ła szcza na obszarach p o za e u ro p e j skich)4 tłum aczy się zapew ne nie tylko chęcią uzyskania pełniejszej bazy danycn na te m a t substancji zabytkow ej, k tó ra uległa (zw ła szcza w swej części „laickiej” : k o legia, sem inaria itp.) znacznem u uszczupleniu ale także w olą n a d ro b ien ia zaległości, sp o w o d o w a n y ch w zn aczn ej m ierze p rzez z d o m i n o w a n y c h „ v o l t e r i a n i - z m e m ” d z ie w iętn asto w ieczn y ch h isto ry k ó w sztuki. Postaw a taka m iała n iew ątp liw ie isto tn e zn a czenie na teren ie Italii i to nie ty l k o w okresie R isorgim enta, ale tak że zjednoczonego królestw a.
N a uwagę zasługuje także mniej liczna gru p a studiów , której a u to rzy starali się określić cechy sp e cyficzne tej architektury: m am tu n a myśli prace R udolfa W ittko- w era z 1971 r.5, oraz J. Vallery R a d o t z ro k u I 9 6 0 6. Ich autorzy d o w ied li, że arc h ite k tu ra jezuic ka, pom im o postulow anych w zor ców „ id e a ln y c h ” , c h a ra k te ry z o w ała się dużą sw obodą w ich re a lizacji. Pogląd pow yższy stał się b o d ź c e m d la p o sz u k iw a ń p ó ź niejszych badaczy, którzy w w ię k szo ści b r a l i u d z iał w p a m ię t nym sym pozjum m e d io la ń s k im w 1990 r o k u \
C zas na p o staw ien ie p y ta n ia o p ostaw ę badaw czą, k tó rą re p re zentuje M ario B encivenni.
Z ajm uje się on przede w szyst kim stru k tu rą poszczególnych ze sp o łó w jezuickich a w szczegól ności w zajem nych relacji p o m ię dzy kościołem , kolegium i klasz to re m . Słow em interesuje go ra czej funkcja poszczególnycn ele m e n tó w zało żen ia k laszto rn e g o aniżeli kw estie stylistyczne. N a j więcej uwagi pośw ięcił stru k tu rze k o śc io ła : w w iększości w y p a d k ów (począwszy od florenckiego kościoła jezuickiego San G io v a n nino) naw iązyw ały one d o k o ś cioła rzym skiej m etro p o lii — II G esń (Siena, Pistoja, A rezzo). Do w yjątków należy kościół jezuicki w M o n te p u lc ia n o , zbudow any na planie cen traln y m 8.
W n io sk i, jakie w y suw ają się z analizy B encivenniego są n a stę pujące: m am y d o czy n ien ia ze w zględnie niew ielkim i w ariacja mi stru k tu raln y m i, zważywszy że analizow ane budow le pow stały na długiej przestrzeni czasu — od p o łowy XVI do połow y XVIII w ie ku. T rudno znaleźć lepszy przy kład ta k dużej jednolitości ty p o lo gicznej (i stylistycznej) w now ożyt nej a r c h ite k tu r z e k la s z to r n e j. Uw aga pow yższa dotyczy zw łasz cza budow li w znoszonych przez a r c h ite k tó w r e k r u tu ją c y c h się sp o śró d Tow arzystw a Jezu so w e go (A ndrea Pozzo, C iriaco Pichi), choć nie tylko (B artolom eo Am- m an n ati — tw ó rca florenckiego San G iovannino).
A u to r zw rócił uw agę na to , że przeorzy jezuiccy odw oływ ali się także często do usług arc h ite k tó w s p o z a sw e g o ś ro d o w is k a (n p . tw ó rcą kolegium w L ivorno był
a r c h ite k t n a d w o rn y M e d y c e u - szów — G. M . del Fantasia).
O czyw iście nie zawsze b u d o w le w znoszone w m iastach to sk a ń skich realizo w an e były zgodnie z zatw ierdzonym i w Rzymie p ro jektam i, zw łaszcza jeśli proces ten przeciągał się w czasie. D latego też A utor skupił swą uw agę na stanie z późnego okresu istnienia Tow arzystw a Jezusow ego9.
Jezuici toskańscy byli faw ory ta m i M edyceuszów (sprow adził ic h d o F l o r e n c j i C o s i m o I w 1551 r.). Stw orzyli, zgodnie z oczekiw aniam i tw órcy M o n a r chii, zn akom ity system szkolnic tw a. Ich dew izą była a rch itek tu ra u tilita rn a , funkcjonalna, p rzynaj m niej zew nętrznie. Bogatsze były w n ętrza, zwłaszcza kościołów.
W 1772 r. w m om encie kasacji zak o n u „rzucili się” na n ag ro m a dzone przez przeszło dw a w ieki skarby (obrazy, rzeźby, złotnictw o, g ra fik a a zw łaszcza b ib lio te k i) p ry w atn i kolekcjonerzy. Były to w zasadzie instrum enty n iezb ęd ne dla działalności dydaktycznej jezuitów. Ale tej części dziedzic tw a pojezuickiego, dziedzictw a, k tó re było jedną z przyczyn ro z w iązania zak o n u , zam ierza A utor pośw ięcić osobny to m 10. Książka B encivenniego jest cennym u zu p ełn ien iem w iedzy o a rc h ite k tu rze jezuickiej z w ażnego, choć nie najw ażniejszego, obszaru W łoch. U tw ierdza nas w p rzek o n an iu , że Z a k o n nie szukał oryginalności. Im p o rteram i wielkiej a rc h ite k tu ry b arokow ej do Toskanii byli ra czej o ra to ria n ie (kościół San Fi re n z e w e F lo ren cji) w zg lęd n ie serw ici (kaplica C o llo red o w k o ściele SS. A nnunziata).
Z y g m u n t W aźbiński
3. R. B ösel, Jesuitenarchitektur in Italien
( 1 5 4 0 - 1 7 7 3 ) , t. I, D ie Baudenkm äler der röm ischen u n d neaplitanischen O rden pro v in z, W iedeń 1 9 8 5 .
4. Z w łaszcza na obszarach pozaeuropej skich, por. M . Gennari, A rchitettura della
C o m p a g n ia d i Gesń in Br asile (sec. X V II- XVIII), „Q uaderni di S tenon e”, 3, 1 9 9 3 .
5. R. W ittkow er, Baroque A rt an d the Jesuit
C on tribution . A S ym posiu m , ed. R. F. Ja-
ffé, N e w York 1 9 9 1 .
6. J. Vallery Radot, Le recueil de plans
d ’edifices de la Com pagnie de Jesus co n se rvé a la Bibliothèque N a tio n a le de Paris,
Rzym 1 9 6 0 .
7. L arch itettu ra della C om pagnia d i Gesń
in Italia XVI-XVI11 secolo, M ilano, 2 4 - 2 7 X
1 9 9 0 , M ilano 1 9 9 2 .
8. K ościół 11 Gesu w M ontepulciano zrea lizowany w g proj. Andrea Pozzo (ok. 1700). 9. Tzn. na stanie poprzedzającym b ezp o średnio kasację zakonu jezuitów (1 7 7 2 ). 10. M . Bencivenni zamierza opublikow ać inw entarze dóbr sporządzone w m om en cie kasacji zak on u , b ezcen n y m ateriał źródłow y dla dziejów sztuki toskańskiej, a w szczególności dziejów kolekcjonerstwa.
