Flik, Józef
Analiza technologiczna portretów
królewskich z Muzeum Okręgowego
w Toruniu
Ochrona Zabytków 19/4 (75), 51-57
1966
JÓZEF FLIK
ANALIZA TECHNOLOGICZNA PORTRETÓW KRÓLEWSKICH Z MUZEUM OKRĘGOWEGO W TORUNIU
W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toru niu znajduje się zespół portretów królów pol skich eksponowany w tzw. sali królewskiej. Mimo przeciętnego, a niekiedy zaledwie po prawnego poziomu artystycznego poszczegól nych wizerunków, przedstaw iają one jako całość znaczną wartość, stanowiąc rzadko spotykany, zw arty zespół, a zarazem świade ctw o przyw iązania Torunia do Polski. Spo śród wymienionego zespołu ograniczono się w niniejszym komunikacie do portretów n aj starszych, jako do najbardziej zasługujących na uwagę ze względu na ich w artość zabytko wą. Są to p o rtrety w liczbie 18, przedstaw ia jące w kolejności chronologicznej: Wacława Czeskiego, Ludwika Węgierskiego, W ładysława Jagiełłę, W ładysława W arneńczyka, Kazimie rza Jagiellończyka, Jan a Olbrachta, Aleksan dra, Zygm unta Starego, Zygm unta Augusta, H enryka Walezego, Stefana Batorego, Zyg m unta III, W ładysława IV, Jana Kazimierza, Michała K orybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego, A ugusta II i Augusta III.
W dotychczasowej literatu rze brak wiado mości dotyczących pochodzenia wymienio nych p o rtre tó w i. Istnieje przypuszczenie, że podobizny królewskie pow stały w Toruniu, zapewne w jednym z tutejszych w arsztatów cechowych. Po części są owe w izerunki kopia mi, których pierwowzory można w niektórych w ypadkach wskazać bez tr u d u 2.
Okazję do badań stworzyło poddanie por tretów w 1964 r. gruntow nej konserw acji, po
łączonej z usunięciem przemalowań, w p ra cowni konserw atorskiej Muzeum, co umożli wiło dokładną analizę pierw otnego tworzywa malarskiego. Badania fizyko-chemiczne i fak tu ry w arstw y m alarskiej m iały na celu okre ślenie czasu pow stania poszczególnych p o rtre tów i rozstrzygnięcie zagadnienia autorstw a.
BADANIA TECHNOLOGICZNE K r o s n a i p ł ó t n o
Rozpatryw ane p o rtrety w liczbie 18 są malowane olejno na płótnie. P ierw otny stan obrazów został zatarty przez liczne przem a lowania i płótna dublażowe. Wszystkie por tre ty posiadają jednakowe krosna, wykonane podczas prac konserw atorskich, przeprow a dzonych w latach 1926—36 przez Wojciecha OPodlaszewskiego, jak wynika z napisów na odwrociach malowideł i na w ew nętrznej stro nie krosien. P o rtrety dzielą się na dwie gru py, różniące się form atem i budową technolo giczną. Należące do pierw szej grupy, obejmu jącej podobizny królów od Wacława Czeskie go do W ładysława IV, posiadają w ym iary zbliżone, jakby znormalizowane, wynoszące średnio 76 X 93 cm. Pozostałe różnią się w iel kością, która wynosi średnio 78X97 cm, co zdaje się wskazywać na ich niejednorodne pochodzenie3. Zmiany klimatyczne spowodo w ały u tra tę elastyczności, kruchość i osłabie nie w ytrzym ałości podłoży malarskich.
Bada-1 Po raz pierw szy w ym ienił j e G w i d o C h m a r z y ń s к i, Dzieje Torunia — za rys dziejó w, Toruń
1933, s. 489, podając liczbę 17 sztuk i datując je na
17(36 r.; kolejną w zm iankę zawiera katalog: M a r i a G ą s i o r o w s k a , Toru ński portr et mieszczański,
Toruń 1955 r.; H a l i n a Z a ł ę s k a , „Rocznik Mu zeum w Toruniu”, t. 1, z. 2, Toruń 1962 r., s. 25, 40 po daje, że zespół portretów królów polskich, pochodzący z pocz. X V III w. i z pocz. X IX w., zgromadzony zo stał przez Radę M iejską i przeznaczony do przyozdo bienia d. sali trzeciego porządku, zwanej salą królew ską. E u g e n i u s z G ą s i o r o w s k i w ydobył w ia domości archiwalne o w ym ienieniu pocztu królów polskich od Kazim ierza Jagiellończyka do Augusta II w opisie ratusza z pocz. XVIII w. Inna zapiska z 4 IV 1739 r. w ym ienia malarza Ulricha, którem u zapłacono 9 fl. za odnow ienie 18 obrazów, przedstawiających królów polskich, a umieszczonych w sali trzeciego po rządku. W 1828 r. Rada M iejska zamówiła 5 portre tów u m alarza toruńskiego J. Jacobiego w celu uzu p ełnienia zespołu, albowiem część portretów spłonęła podczas pożaru ratusza w 1703 r. Są to podobizny: B olesław a Chrobrego, Kazimierza Odnowiciela, B ole
sław a Krzywoustego, W ładysława Łokietka i K azim ie rza W ielkiego. Owalny portret Stanisław a Augusta z w arsztatu Bacciarellego Rada M iejska otrzymała jakoby od samego króla. O statnie portrety ze w zglę du na w iadom e pochodzenie i czas powstania nie wchodzą w zakres niniejszego opracowania.
2 Np. portret Michała Korybuta W iśniowieckiego (por. il. il. 7, 8) jest jedną z w ersji zredukowanego do
popiersia portretu koronacyjnego pędzla Daniela Schultza, a znajdującego się obecnie w Państw ow ych Zbiorach Sztuki na W awelu; por.: T a d e u s z M a ń k o w s k i , P o rtre ty królew skie Daniela Schultza,
„Ochrona Zabytków” 11 (1949), nr 2(6), s. 116—122, ii. 86.
3 Jedynie portret Wacława Czeskiego odbiega od
przeciętnego formatu, ale zm niejszenia go dokonano zapewne podczas zabiegów konserwatorskich, gdyż płótno b yło nadwęglone i słabe. (Jak wspomniano, część portretów spłonęła, a portret W acława Czeskie go jest pierwszym starszym obrazem w teraźniejszym poczcie, por. przyp. 1). Z pozostałych portrety A lek sandra i H enryka Walezego również noszą ślady spa lenizny i posiadają ubytki płótna sięgające 7 cm.
1. Muzeum Okręgowe w Toruniu. Portret Stefana Batorego — stan w trakcie dokon ywan ia o d k r y w e k
1. Musée régional de Toruń. P ortrait d ’Etienne B a tory. Etat pendant l’en lè ve m en t des surpeints
2. Muzeum Okręgowe w Toruniu. F'ortret Stefana Batorego — stan po konserw acji
2. Musée régional de Toruń. Portrait d ’Etienne Ba tory. Etat après la conservation
3. Muzeum Okręgowe w Toruniu. P ortre t W łady sła w a IV — stan przed kon serw acją
3. Musée régional de Toruń. Portrait de Ladislas IV. Etat avan t la conservation
4. Muzeum Okręgow e w Toruniu. Portret W łady sła w a IV — stan po kon serw acji
4. Musée régional de Toruń. P ortrait de Ladislas IV. Etat après la conservation
nia chemiczne stw ierdziły obecność oksycelu- lozy, hydrocelulozy i pirocelulozy, a próba przy pomocy amoniakalnego roztw oru tlenku miedzi w skazuje na użycie włókna lnianego. Badania przy zastosowaniu lupy włókienniczej z podświetlaczem w ykazały ręcznie w ykonany splot, charakterystyczny dla XVII i XVIII w., przy czym p o rtrety należące do pierwszej gru py posiadają splot typow y dla XVII w. o śred niej ilości oczek 9X 9 na 1 cm2. W pozostałych portretach średnia ilość oczek na 1 cm2 jest różna dla każdego malowidła, przy czym płót na posiadają ściślejszą struk tu rę. Z powyższe go w ynika, że po rtrety : Jana Kazimierza, Michała K orybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego, A ugusta II i A ugusta III, w prze ciwieństwie do wchodzących w skład pierw szej grupy, m alowanych na jednakowym m a teriale, nie pow stały w tym samym czasie, co potw ierdziły pozostałe badania.
G r u n t i p o d m a l ó w k i
Mikroskopowe badanie gruntów portretów składających się na pierwszą grupę wykazało jednolitą stru k tu rę fizyczną kleju i k re d y 4. Położone w bardzo cienkiej w arstw ie, oma w iane g runty stosunkowo dobrze trzym ają się podłoża i w ykazują silne zażółcenie spoiwem olejnym, co upodabnia je do podmalówek ugrowych. W gruntach portretów należących do drugiej grupy stwierdzono obecność po dobnych składników, jak klej zwierzęcy i kre dę, jednakże o innej strukturze fizycznej i tech nice kładzenia. W szczególności odmienne są gru n ty w portretach Augusta II i Augusta III, zaw ierające domieszkę czerwonej glinki. Pod malówki olejne na portretach należących do pierw szej grupy są brunatne, a tła w okoli cach głowy są podmalowane szarym kolorem dla nadania chłodnego tonu. Obrazy z drugiej grupy posiadają podmalówki ciem nobrunatne w podobiznach Jana Kazimierza i Michała K orybuta Wiśniowieckiego oraz bolusowe w p ortretach Jana III Sobieskiego, Augusta II
i Augusta III.
W a r s t w a m a l a r s k a
Olejna w arstw a m a la rsk a 5 pozbawiona jest w ok. 50% laserunków, zm ytych podczas nieprawidłowo przeprowadzonych poprzednich prac restauratorskich. Farba kładziona jest cienko, impastowe naw arstw ienia w ystępują na twarzach, koronkach i ozdobach ubiorów. Czy sta biel ołowiowa, użyta do malowania kołnie rzy i wykończenia ozdób, tw orzy stw ardniałą, dobrze zachowaną w arstw ę emaliową. W por tretach składających się na drugą grupę w ystę pu ją znaczne różnice w arstw y m alarskiej, brak
4 Obecność kleju w ykryto w w yciągu wodnym
n itek przy pomocy ninhydryny; kreda zalana kwasem burzyła się, a po odparowaniu dała charakterystycz ne kryształy igiełkowe.
5 Spoiwo olejne w ykryto przy pomocy nigrozyny
5. Muzeum Okręgow e w Toruniu. Portret Z ygm un ta Starego — stan po konserw acji
5. Musée régional de Toruń. Portrait de Sigismond le Vieux. Etat après la conservation
6. Muzeum O kręgow e w Toruniu. Portret Stefana Eatorego. Fragment, napis u dołu obrazu — stan po konserw acji
6. Musée régional de Toruń. Portrait d’Etienne B ato ry. Détail. Inscription en bas du tableau. Etat après la conservation
jest grubych naw arstw ień farb, a sposób ich kładzenia zasadniczo odbiega od stosowanego w malowidłach należących do pierw szej gru py. P rzy pomocy analizy jakościowej w ykryto obecność następujących barw n ik ów 6: biel oło-i Sudanu IV, które dały noło-ieboło-ieskoło-ie oło-i czerwone zabar w ien ie roztworu.
8 B iel ołow iow a zadana siarczkiem sodu najpierw brunatnieje, a potem czernieje. M asykot pod w p ły wem siarczku sodu czernieje i nie znosi środow iska
7. Muzeum Okręgowe w Toruniu. P ortret Michała K o r y b u ta Wiś niowieckiego — stan przed konserwacją 7. Musée régional de Toruń. Portrait de Michel K o - ry but-W iś nio w iecki. Etat avant la conservation
8. Muzeum Okręgowe w Toruniu. Portret Michała K o r yb u ta Wiśniowieckiego — stan po konserw acji 8. Musée régional de Toruń. Portrait de Michel K o -
rybut-W iś nio w iecki. Etat après la conservation
9. Muzeum Okręgowe w Toruniu. P ortret A ugu sta II — stan po konserw acji
9. Musée régional de Toruń. Portrait d’Auguste II — Etat après la conservation
wiowa, um bra palona, ultram aryna, sm alta, cynober i m a sy k o t7. W portretach należących do drugiej grupy stwierdzono obecność u ltra m aryny i sm alty, podczas gdy barw ników nie bieskich brak w podobiznach wchodzących w skład grupy pierwszej. W ykryte pigm enty świadczą o zastosowaniu tradycyjnych b arw ników, wypróbowanych w przeszłości, gdy ustaw y cechowe precyzowały rodzaje używ a nych farb. Ciepłe p artie obrazów są malowane cynobrem, którego popularność odnowiła się zwłaszcza w XVII w. Sm alta należy rów nież do barw ników najczęściej stosowanych
w XVII w .8.
Schem atyczne traktow anie szczegółów tw a rzy, szat i fragm entów dekoracyjnych w
por-zasadowego. Cynober w ykryto przy pomocy wody królewskiej i rodano-cobaltanu amonu, z którym dał piękne granatowe kryształy. Ultram aryna rozpuściła się w k w asie solnym z w ydzieleniem siarkowodoru. Sm altę rozpoznano jako lśniące drobinki szkła ko baltowego.
7 Ostatni użyty do m alow ania ornamentów, zbroi
i liter napisów. Jest to barwnik o rozległej skali barw nej od jasnożółtej do złotawożółtej, co daje się zau w ażyć na rozpatrywanych portretach należących do pierwszej grupy, w których na literach w ystępuje ja ko jasnożółty, a na zbrojach i przedmiotach m etalo w ych jako ciem nozłocisty.
8B. S l a n s k ÿ , Technika m ala rstw a, Warszawa
10. Muzeum Okręgow e w Toruniu. P o rtre t H e n ry ka W ale zego — frag ment. Faktura malarska ch arakterystyczna dla mistrza pie rw szego 10. Musée régional de
Toruń. P ortrait d ’Henri de Valois. Détail
11. Muzeum Okręgowe w Toruniu. P o rtre t króla Aleksandra — fragment. Faktura mala rska cha ra kterystyczna dla m i strza trzeciego
11. Musée régional de Toruń. P ortrait du roi Alexandre, Détail
tretach należących do pierwszej grupy wska zuje na autorstw o cechowe. Spośród tej XVII- wiecznej grupy p o rtret W ładysława IV wyróż nia się indyw idualnym potraktow aniem tw a rzy i ubioru oraz podobieństwem, co przem a wia za możliwością w ykonania z modela. Pozo stałe podobizny należące do tejże grupy malo wane są zapewne z pierwowzorów graficznych lub m alarskich.
P r z e m a l o w a n i a
Usunięcie przem alow ań potw ierdziło wnio ski w yciągnięte z badań tw orzyw a m alarskie go, wykazując, że część portretów pow stała ja ko jednorodny zespół w I poł. XVII w., a pozo stałe w II poł. tegoż stulecia i na pocz. XVIII w. Podczas restau racji przeprow adzanych w
1736 r. przez m alarza Ulricha i w latach 1926— 36 przez Wojciecha Podlaszewskiego p o rtre ty zaliczone do pierwszej grupy zostały przem alo wane całkowicie. Pozostałe m iały przem alowa ne głównie dolne pola z napisam i oraz niektóre fragm enty postaci i tła. Przem alow ania zasad niczo zm ieniły form ę i kolorystykę portretów . Np. na portrecie S tefana Batorego odsłonięto charakterystyczne nakrycie głowy i kępkę wło sów na wysokości oka, co potw ierdzają podo bizny króla na monetach bitych za jego życia (il. il. 1, 2). W ładysław IV odzyskał ciemne, opadające na ram iona włosy (il. il. 3, 4), a Zyg m u nt S tary oryginalne, obszyte fu trem ręk a w y i futrzane nakrycie głowy (il. 5).
N ajbardziej istotne dla niniejszych rozwa żań są wszakże nowo odkryte pierw otne napisy
12. M uzeum O kręgow e w Toruniu. P o rtre t H e n r y ka Walezego — fragm en t 12. Musée régional de Toruń. Portrait d ’Henri de Valois. Détail
w dolnych częściach obrazów. Przem alow ania zmieniły bowiem nie tylko kolorystykę, ale również krój liter i tekst napisów. Na w szyst kich portretach tworzących pierwszą grupę pow tarza się w tekście odsłoniętych napisów oryginalnych zwrot: REGNAVIT ANNOS ... (il. 6) z w yjątkiem zamykającego ją w izerunku W ładysława IV, gdzie zostały domalowane póź niej (por. il. il. 3, 4). Jednakow y krój liter i tworzywo m alarskie napisów świadczy, że ca ła ta grupa pow stała jednocześnie, jeszcze za panowania tego monarchy, przypuszczalnie w związku z jego pobytem w Toruniu w 1645 r .9, na zlecenie Rady Miejskiej.
Napisy na portretach składających się na drugą grupę różnią się zarówno krojem liter, jak i technologią wykonania. Późniejsze do danie słów: REGNAVIT i ABDICAVIT na por trecie Jana Kazimierza i słowa REGNAVIT na portrecie M ichała K orybuta Wiśniowieckiego (il. il. 7, 8) świadczy, że pow stały one za życia obu monarchów, a „uaktualnienie“ napisów nastąpiło po śmierci panujących. A utentyczne, nie przem alowane napisy zachowały się na portretach Jana III Sobieskiego i Augusta II (il. 9); p o rtret Augusta III nie posiada w ogóle napisu. Z przeprowadzonych badań w ynika, że po rtrety należące do drugiej grupy różnią się między sobą zarówno techniką wykonania, jak i charakterem napisów, co dowodzi, że poczet był uzupełniany stopniowo.
13. Muzeum Okręgowe w Toruniu. Portret Z y g m unta Starego — fragment szaty z ch arakterystycz ną fakturą malarską
13. Musée régional de Toruń. Portrait de Sigismond le Vieux. Détail du vête m en t, pré sentant une facture picturale caractéristique
W szystkie fotografie wytkomał A. Jarm ołowicz
9 Napis na portrecie W ładysława IV przed zdję
ciem przemalowań brzmiał: VLADISLAUS IV D. G. REX POLONIAE REiGNAVIT ANNOS XVI. Nowo od kryty napis pierwotny brzmi: VLADISLAVS QVART. D. G. REX POiLONIAE. Słowa: REGNAVIT ANNOS XVI dodano po śmierci króla, kiedy m alowano na stępne portrety, co potwierdza użycie tych samych barw ników w portrecie Jana III Sobieskiego.
BADANIA FAKTURY WARSTWY MALARSKIEJ Badania fak tu ry w arstw y m alarskiej p o p arły w zupełności w yniki dociekań n atu ry technologicznej. W badaniach fak tu ry wzięto pod uwagę przede wszystkim twarze, gdzie w ystępują charakterystyczne pociągnięcia pę
dzla w opracowaniu oczu, czoła, nosa i policz ka, oraz szaty, gdzie uwzględniono szczegóły i ozdoby ubiorów 10. F akturę fotografowano w oświetleniu skośnym w skali 1: 1, pozytywy sporządzano o powiększeniu 2-krotnym .
W w yniku badań wyodrębniono w pierw szej grupie portretów trzy podgrupy, świadczą ce o udziale co najm niej trzech m alarzy. Wy stępow anie różnic indyw idualnych głównie w fak tu rze tw arzy (il. il. 10, 11), przy pow tarzal nej fakturze ubiorów, dowodzi, że p o rtrety po w stały w warsztacie cechowym, gdzie mi strzow ie najczęściej malowali twarze, pozosta w iając czeladnikom opracowanie szat ze sche m atycznym i ornam entam i. W portretach zali czonych do pierwszej podgrupy ch ara k tery styczne są np. wężykowate pociągnięcia pędzla i zgrubienia farb y na nosach, powiekach i gał kach ocznych oraz kołnierzach (il. 12) i orna m entach ubiorów (il. 13).
WNIOSKI KOŃCOWE
Na podstawie analizy tworzywa m alarskie go, budowy technicznej i fak tu ry m alarskiej stwierdzono, że najstarsze p o rtrety królów od Wacława Czeskiego do W ładysława IV pow sta
ły pod koniec panow ania tego m onarchy w la tach 1645—48. Następne w izerunki Jana Ka zimierza i Michała K orybuta Wiśniowieckiego nam alowano w II poł. XVII w., i to za życia tych panujących. P o rtre t Jan a III Sobieskiego pow stał w ostatnich latach XVII w., a ostatnie po rtrety Augusta II i Augusta III na pocz. XVIII w. Porów nanie cech fakturalnych po zwala przypuszczać, że przy malowaniu p o rtre tów należących do pierwszej, tj. najstarszej grupy było zatrudnionych trzech artystów . Dziełem pierwszego są p o r tr e ty Wacława Cze skiego, W ładysława W arneńczyka, Kazimierza Jagiellończyka, Zygm unta Starego, H enryka Walezego i Stefana Batorego. Drugi m alarz był twórcą portretów : Ludwika Węgierskiego, Zyg m unta Augusta, Zygm unta III i W ładysława IV. Trzeci arty sta nam alował portrety: W łady sława Jagiełły, Jan a O lbrachta i A leksandra. F ak tu ra w arstw y m alarskiej pozostałych por tretów , stanowiących drugą grupę, jest roz m aita i nie w ykazuje wzajemnych analogii, co świadczy, że każdy z nich malował inny a rty sta.
kons. mgr Józef Fli'k Muzeum Okręgowe Toruń
10 Obserwacje utrudniał brak pięciu portretów spalonych w 1703 r. i zniekształcenia faktury w ar stw y m alarskiej zachowanych obrazów, pow stałe przy n iew łaściw ie przeprowadzonych uprzednich zabiegach restauratorskich.
L’ANALYSE TECHNOLOGIQUE DES PORTRAITS ROYAUX FAISANT PARTIE ' DES COLLECTIONS DU MUSÉE RÉGIONAL DE TORUŃ
Le Musée Régional de Toruń possède l’une des plus anciennes suite des rois de Pologne composée de 23 portraits, peints à l’huile sur toile. Pour la pre m ière fois, ces portraits furent soumis à l ’étude des conservateurs. En 1964, transportés à l’atelier de Con servation du Musée, ils ont subi des traitem ents substantiels en m êm e temps que des investigations technologiques. Le but visé, en prem ier lieu, par ces recherches était d’établir la date de la création des portraits et d’indiquer l’atelier dont ils sont sortis en procédant à l’analyse de la m atière picturale basée sur des expériences physico-chim iques. Des recher ches concernant la facture du parem ent ont permis d’établir le nombre des artistes qui ont participé à la création de cette série. C’est surtout de la m a tière picturale que l’on s’est occupé en procédant à l’analyse de la composition technique (métier, toile, couche de préparation, couches adjacentes, vernis). Elle a démontré que les plus anciens de ces portraits datent des années 1645—1648 donc du régne de La- dislas IV. Notam m ent au groupe susdit appartiennent les portraits de: W aclaw le Tchèque, Louis l’Hon
grois, Ladislas Jagellon, Ladislas de Varna, Casimir Jagellon, Jean Albert, Alexandre, Sigism ond le V ieux, Sigism ond A uguste, Henri de V alois, Etienne Batory, Sigism ond III et Ladislas IV. Les plus in
téressants documents furent révélés par l’en lève m ent des trois couches superposées des repeints. Des inscriptions authentiques de grand intérêt, ont été m ises à jour. Elles corroborent les résultats des in vestigations précédentes. Les portraits de Jean-Ca simir, Jean Sobieski et M ichel W iśniowiecki ont été peints dans la seconde m oitié du XVIIe s. du vivant de ces rois. Les derniers de la série, ceux d’Auguste II et d ’A uguste III ont été faits au début du XVIIIe siècle. Les analyses de la facture du parement ont révélé aussi que trois artistes ont dû travaillé à la réalisation des plus anciens de ces portraits. Les suivants, très différents les uns des autres, ne m ar quent aucune analogie, ce que démontre que chacun d’eux fu t l’oeuvre d’un autre artiste. Tous les por traits proviennent probablem ent de Toruń et consti tuent l’oeuvre des ateliers de corporations locales.
