Problemy zdrowia publicznego w kontekście starzenia się populacji Polski. Raport

Report

Problemy zdrowia publicznego w kontekœcie starzenia siê populacji Polski.

Raport*

Public health problems in the context of ageing of the population of Poland. Report

MARIA BARCIKOWSKA1_{, ANNA CZ£ONKOWSKA}2_{, JAROS£AW DEREJCZYK}3_{, TOMASZ GABRYELEWICZ}4_,

ANITA GÊBSKA-KUCZEROWSKA5_{, GRA¯YNA HERCZYÑSKA}6_{, HALINA SIENKIEWICZ-JAROSZ}7_,

ANDRZEJ JӏWIAK8_{, MAREK NARUSZEWICZ}9_{, GRZEGORZ OPALA}10_{, TADEUSZ PARNOWSKI}11_,

MARIA PAWIÑSKA-PRONIEWSKA12_{, MA£GORZATA RADZIKOWSKA}13_{, AGNIESZKA RAJSKA-NEUMANN}14_,

MA£GORZATA RÓSZKIEWICZ15_{, DANUTA RYGLEWICZ}7_{, KATARZYNA WIECZOROWSKA-TOBIS}14_,

BARBARA WITKOWSKA16_{, TOMASZ ZDROJEWSKI}17

Z: 1. Zak³adu Badawczo-Leczniczego Chorób Zwyrodnieniowych Centralnego Uk³adu Nerwowego Instytutu Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej Polskiej Akademii Nauk w Warszawie 2. II Kliniki Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

3. Szpitala Geriatrycznego im. Jana Paw³a II w Katowicach, Zarz¹d Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce 4. Oddzia³u Alzheimerowskiego Kliniki Neurologii Centralnego Szpitala Klinicznego Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych

i Administracji w Warszawie

5. Zak³adu Promocji Zdrowia i Szkolenia Podyplomowego Pañstwowego Zak³adu Higieny w Warszawie 6. Biura ds. Wspó³pracy ze Œwiatow¹ Organizacj¹ Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 7. I Kliniki Neurologicznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

8. Oddzia³u Geriatrii Wojewódzkiego Szpitala dla Nerwowo i Psychicznie Chorych „Dziekanka” w GnieŸnie, Zarz¹d Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce

9. Centrum Badañ nad Mia¿d¿yc¹ Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie 10. Kliniki Chorób Wieku Podesz³ego Œl¹skiej Akademii Medycznej w Katowicach

11. Oddzia³u Psychogeriatrii II Kliniki Psychiatrycznej Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 12. Niepublicznego Zak³adu Opieki Zdrowotnej Nucleus w Warszawie, konsultant w dziedzinie geriatrii

w województwie mazowieckim

13. Mazowieckiego Centrum Zdrowia Publicznego w Warszawie

14. Zak³adu Gerontologii i Geriatrii Katedry Patofizjologii Akademii Medycznej w Poznaniu, Zarz¹d Kolegium Lekarzy Specjalistów Geriatrii w Polsce

15. Instytutu Statystyki i Demografii Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie 16. Departamentu Zdrowia Publicznego Ministerstwa Zdrowia w Warszawie

17. Centrum Prewencji Chorób Uk³adu Sercowo-Naczyniowego Katedry Nadciœnienia Têtniczego i Diabetologii Akademii Medycznej w Gdañsku

STRESZCZENIE

Szereg czynników powoduje starzenie siê populacji: poprawa warunków ¿ycia, postêpy medycyny i, przede wszystkim, spadek wskaŸ-nika urodzeñ. Starzenie siê populacji obserwuje siê w wielu krajach œwiata. W Polsce, choæ sytuacja nie jest tak dramatyczna, odsetek osób powy¿ej 60 roku ¿ycia stanowi ok. 13% ogó³u populacji i wykazuje tendencjê wzrostow¹. W raporcie przedstawiono prognozy demograficzne, omówiono podstawowe problemy zdrowotne zwi¹zane ze starzeniem siê i formy opieki nad osobami starszymi. Zidentyfi-kowano czynniki negatywnie wp³ywaj¹ce na jakoœæ ¿ycia osób starszych w Polsce, zasugerowano podjêcie dzia³añ maj¹cych na celu poprawê ich sytuacji w systemie opieki zdrowotnej.

SUMMARY

A number of factors contribute to the population ageing: an improvement of living conditions, advances in medicine and, above all, a drop in the birth-rate. Ageing of the population is a common phenomenon observed all over the world, especially in developed countries. In Poland, even though the situation is not dramatic yet, people aged over 60 years constitute about 13% of the total population and this percentage will undoubtedly rise in the future. In the report a demographic prognosis for Poland, major health problems related to ageing, and forms of care provided to the elderly are presented. Moreover, essential factors negatively affecting their quality of life are identified. The authors suggest what procedures and activities should be undertaken to improve the situation of the elderly in the Polish health care system. S³owa kluczowe: starzenie siê / zdrowie / prognozy demograficzne / choroby wieku starszego / opieka geriatryczna / opieka d³ugoterminowa Key words: ageing / health / demographic prognosis / health problems of the elderly / geriatric care / long-term care

* Raport powsta³ w ramach priorytetu 5 „Starzenie i zdrowie” (Ageing and health), umowy podpisanej miêdzy Regionalnym Biurem Œwiatowej Organizacji Zdrowia dla Europy oraz Ministerstwem Zdrowia. Umowa realizowana w latach 2004–2005 dotyczy³a strategicz-nych potrzeb Polski w dziedzinie ochrony zdrowia. Koordynatorem priorytetu nr 5 by³ Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Prezentowany tekst jest zmodyfikowan¹ wersj¹ raportu przekazanego Ministrowi Zdrowia w styczniu 2006 r.

Wzrost populacji starszych osób rodzi skutki odczuwane przez ca³e spo³eczeñstwo i rzutuje na gospodarkê, stosunki spo³eczne i kulturê danego kraju. Wiêkszoœæ krajów rozwija-j¹cych siê, w tym równie¿ Polskê, problem ten jeszcze nie dotyka w dramatycznej formie, niemniej trzeba przygotowaæ siê do zadañ, jakie stawia proces starzenia siê spo³eczeñstw i d³ugowiecznoœæ obywateli. Konieczne jest podjêcie odpo-wiednich dzia³añ, opracowanie polityki nakierowanej na specyficzne potrzeby zdrowotne osób starszych.

Lawinowy wzrost liczby osób starszych stawia przed opiek¹ zdrowotn¹ nowe wyzwania, zwi¹zane z zapewnie-niem im opieki medycznej i socjalnej. Osoby w podesz³ym wieku (ponad 65 lat) stanowi¹ w Polsce blisko 13% ogó³u populacji, jednak w znacznie wiêkszym stopniu ni¿ pozo-sta³e grupy wiekowe korzystaj¹ ze œwiadczeñ spo³ecznych i zdrowotnych. Wed³ug danych Pañstwowego Zak³adu Higieny wskaŸniki hospitalizacji w tej grupie wiekowej s¹ 2–3-krotnie wy¿sze ni¿ dla ogó³u ludnoœci. W badaniach gospodarstw domowych emerytów prowadzonych przez G³ówny Urz¹d Statystyczny (GUS), blisko 70% osób zade-klarowa³o obecnoœæ choroby przewlek³ej, a 19% stwierdzi³o wystêpowanie ogólnych problemów zdrowotnych. Po³owa respondentów by³a niepe³nosprawna, w tym 32% osób badanych mia³o orzeczon¹ niepe³nosprawnoœæ, a 40% za-deklarowa³o niepe³nosprawnoœæ biologiczn¹. Jednoczeœnie wyniki badania Polskiego Towarzystwa Gerontologiczne-go z 2000 r. oraz analiza porównawcza z analogicznymi wynikami badania z 1997 r. wykaza³a zwiêkszaj¹cy siê wraz z up³ywem czasu udzia³ osób w podesz³ym wieku, którzy negatywnie oceniaj¹ stan swojego zdrowia, odpo-wiednio z 41% do 52% [1, 2].

Wiedza o starzeniu siê spo³eczeñstwa, o problemach wieku podesz³ego jest niezbêdna, by móc racjonalnie za-planowaæ i efektywnie wykorzystaæ istniej¹ce mo¿liwoœci zapewnienia odpowiedniej opieki nad osobami w podesz³ym wieku. Potrzeby starzej¹cego siê spo³eczeñstwa, to z jed-nej strony profilaktyka, a z drugiej odpowiednie procedury diagnostyczne, lecznicze oraz stworzenie systemu opieki

d³ugoterminowej. Dobrze funkcjonuj¹cy system ochrony zdrowia powinien wp³ywaæ nie tylko na wyd³u¿anie trwa-nia ¿ycia, ale przede wszystkim zapewtrwa-niaæ warunki do ¿y-cia w dobrym zdrowiu fizycznym i psychicznym.

PROGNOZY DEMOGRAFICZNE DLA POLSKI DO 2030 ROKU

W Polsce, obserwowane ju¿ w latach dziewiêædziesi¹-tych zmniejszanie siê umieralnoœci, w pozytywny sposób wp³ywa na d³ugoœæ trwania ¿ycia Polaków. W stosunku do 1990 r. trwanie ¿ycia mê¿czyzn w 2003 r. wyd³u¿y³o siê o 4 lata, zaœ kobiet o 3,4 roku (rys. 1), wci¹¿ jednak w porów-naniu z krajami Europy Zachodniej wiek do¿ywania Pola-ków jest ni¿szy o 4–5 lat dla kobiet i o ok. 6–7 lat dla mê¿-czyzn. Nadal równie¿ utrzymuje siê du¿a ró¿nica miêdzy trwaniem ¿ycia mê¿czyzn i kobiet – ponad 8 lat, podczas gdy œrednia europejska wynosi 5–6 lat [3].

Zgodnie z obserwacjami z 2003 r. przewiduje siê, ¿e przy niezmienionych warunkach wymierania populacji, ch³opcy urodzeni w 2003 r. osi¹gn¹ œrednio wiek 70,5 lat, dziewczynki zaœ 78,9 lat. W kolejnych latach, wed³ug prognoz GUS, w dalszym ci¹gu bêdzie nastêpowa³ spadek

Rysunek 1. Przeciêtne trwanie ¿ycia w latach 1950–2003 w Polsce

55 60 65 70 75 80 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Mê¿czyŸni Kobiety Rok Lata ¿ycia Ogó³em 74,5 76,9 78,7 80,0 Mê¿czyŸni 70,4 73,3 75,8 77,6 Kobiety 78,8 80,6 81,8 83,3

Tablica 1. Ocena przeciêtnego trwania ¿ycia w Polsce w roku 2002 i przewidywanego do roku 2030

Porównywana populacja

Przeciêtne trwanie ¿ycia w roku (lata) 2030

2002 2010 2020

umieralnoœci i systematyczny wzrost przeciêtnej d³ugoœci trwania ¿ycia do poziomu ok. 77,6 lat dla mê¿czyzn oraz do 83,3 lat dla kobiet w 2030 r. (tabl. 1).

Zgodnie z przewidywaniami, okres po 2020 r. bêdzie charakteryzowa³ siê gwa³townym starzeniem siê ludnoœci. Znaczny przyrost nast¹pi w najstarszych grupach wieko-wych. Liczba osób w wieku 85 lat i wiêcej, która obecnie wynosi niespe³na 320 tys. (0,8%), wzroœnie do 2010 r. o 50% i osi¹gnie pó³ miliona (1,3%), a w 2030 r. prawie 800 tys. (2,2%). Populacja powy¿ej 65 roku ¿ycia, która obecnie liczy niewiele ponad 4 miliony (11,2%), zgodnie z przyjê-tymi szacunkami w roku 2030 bêdzie liczyæ ok. 8 milionów (22,6%) [4, 5].

PODSTAWOWE PROBLEMY ZWI¥ZANE ZE STARZENIEM SIÊ SPO£ECZEÑSTWA Choroby wieku podesz³ego

W wieku podesz³ym wzrasta rozpowszechnienie chorób przewlek³ych oraz pojawiaj¹ siê liczne dysfunkcje narz¹-dów zmys³ów (np. g³uchota, jaskra, zaæma) powoduj¹ce pogarszanie siê funkcjonowania spo³ecznego.

Wœród schorzeñ, które najczêœciej dotykaj¹ osoby w wie-ku podesz³ym na pierwszym miejscu znajduj¹ siê choroby uk³adu sercowo-naczyniowego. Wraz z wiekiem roœnie ry-zyko wystêpowania nadciœnienia têtniczego, choroby nie-dokrwiennej serca, migotania przedsionków oraz udaru mózgu. Z danych pochodz¹cych z 2001 r. wynika, ¿e 48% ogó³u zgonów w Polsce jest spowodowane chorobami uk³a-du kr¹¿enia. G³ównymi przyczynami zgonu s¹: zawa³ miêœ-nia serca i udar mózgu. W Polsce szczególnie niekorzystna sytuacja dotyczy udarów mózgu. Udar mózgu jest g³ówn¹ przyczyn¹ inwalidztwa osób powy¿ej 60 roku ¿ycia oraz trzeci¹ co do czêstoœci przyczyn¹ zgonu. Umieralnoœæ z po-wodu udaru mózgu jest w Polsce jedn¹ z najwy¿szych w Europie obok Rosji, Bu³garii, Wêgier i Danii, i roœnie wraz z wiekiem. W ostatnich latach zaobserwowano, ¿e w przeciwieñstwie do malej¹cej liczby zgonów z powodu zawa³u serca, umieralnoœæ z powodu udaru mózgu zw³asz-cza u osób powy¿ej 75 roku ¿ycia wyraŸnie wzrasta. U naj-starszych pacjentów przebieg udaru jest ciê¿szy, a ryzyko zarówno zgonu jak i niesprawnoœci zwi¹zanej z udarem mózgu znacznie wiêksze [6, 7, 8].

Kolejnym istotnym problemem w starzej¹cym siê spo-³eczeñstwie jest wzrost liczby osób, u których przyczyn¹ dolegliwoœci s¹ postêpuj¹ce zmiany zwyrodnieniowe mózgu [9]. Wœród nich dominuj¹ zaburzenia pamiêci oraz choroba Parkinsona. Otêpienie jest jedn¹ z g³ównych przyczyn inwalidztwa osób w podesz³ym wieku i jednym z wa¿niej-szych problemów zdrowia publicznego z powodu

koniecz-noœci organizowania d³ugotrwa³ej opieki, czy te¿ progra-mów pomocy dla opiekunów. Wyniki polskich badañ epi-demiologicznych wskazuj¹ na podobne rozpowszechnienie otêpienia, jak w innych krajach Unii Europejskiej (tabl. 2). Szacuje siê jednak, ¿e rozpoznanych jest jedynie kilkana-œcie procent ogó³u przypadków otêpienia [10].

Parkinsonizm nale¿y do jednej z najczêstszych chorób zwyrodnieniowych oœrodkowego uk³adu nerwowego. Jego rozpowszechnienie mieœci siê w zakresie od 65,6/100000 do 164,2/100000. G³ównym czynnikiem ryzyka wyst¹pie-nia parkinsonizmu jest wiek. Choroba ta rzadko wystêpuje poni¿ej 50 roku ¿ycia, natomiast wraz z wiekiem jej czê-stoœæ stopniowo wzrasta, w grupie wiekowej 50–54 lata wspó³czynnik zapadalnoœci wynosi 20/100000, w grupie 70–74 lata – 80/100000.

U osób starszych wzrasta równie¿ rozpowszechnienie padaczki. W krajach uprzemys³owionych, w ostatnich 30 latach, stwierdzono zmniejszenie zapadalnoœci na pa-daczkê wœród dzieci i jednoczeœnie jej wzrost wœród osób starszych. U osób w podesz³ym wieku zwiêkszenie zapa-dalnoœci zwi¹zane jest ze wzrostem wskaŸnika prze¿ywal-noœci chorych z naczyniowymi chorobami mózgu.

Z wiekiem roœnie wyraŸnie liczba osób z cukrzyc¹ i nietolerancj¹ wêglowodanów. W przedziale pomiêdzy 55 a 64 rokiem ¿ycia wynosi 15,7%, a po 85 roku ¿ycia 50,6% [13].

Niew¹tpliwym problemem wieku podesz³ego s¹ rów-nie¿ choroby narz¹du ruchu, które dotycz¹ ok. 80% osób powy¿ej 70 roku ¿ycia. S¹ to przede wszystkim zmiany zwyrodnieniowe krêgos³upa, stawów biodrowych i kolano-wych, które ograniczaj¹ sprawnoœæ pacjentów i znacz¹co pogarszaj¹ jakoœæ ich ¿ycia [14]. Z badania kwestionariu-szowego Pentoru z 1994 r. wynika, ¿e w Polsce tego typu dolegliwoœci wystêpuj¹ u ok. 50% osób. Powa¿ny problem spo³eczny stanowi inwalidztwo spowodowane chorobami krêgos³upa. W Instytucie Psychiatrii i Neurologii prze-prowadzono w 1999 r. analizê orzeczeñ o inwalidztwo wy-danych przez Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych w obrêbie rejonu obejmuj¹cego 300000 mieszkañców. Ok. 1/3 wszyst-kich orzeczeñ o inwalidztwie z powodu chorób neurolo-gicznych stanowi³y orzeczenia wydane z powodu chorób krêgos³upa i korzeni nerwowych. Tak¿e osteoporoza nale¿y do chorób o szerokim zasiêgu spo³ecznym. Bior¹c za pod-stawê statystyki miêdzynarodowe, szacuje siê, ¿e w Polsce przy populacji 11 mln 600 tys. po 50 roku ¿ycia (stan na dzieñ 30 czerwca 2004 r.) osteoporoz¹ mo¿e byæ dotkniê-tych ok. 2,2 mln kobiet i ok. 1 mln mê¿czyzn. Mimo nara-staj¹cej liczby z³amañ w przebiegu osteoporozy, nie prowa-dzi siê w kraju szerokich programów jej profilaktyki dla osób powy¿ej 50 roku ¿ycia [15, 16, 17, 18].

Wœród innych dysfunkcji zwi¹zanych z podesz³ym wie-kiem istotne znaczenie maj¹ zaburzenia snu dotycz¹ce ok. 20% osób po 65 roku ¿ycia, przewlek³a obturacyjna cho-roba p³uc i zaburzenia zwieraczy [14].

Zwiêkszaj¹ca siê liczba stresowych czynników psycho-spo³ecznych, zmniejszenie poczucia bezpieczeñstwa sta³y siê norm¹ koñca XX i pocz¹tku XXI wieku. Zjawiska te przyczyniaj¹ siê do wystêpowania u osób starszych znacz¹-cej liczby nieprawid³owych reakcji adaptacyjnych oraz re-akcji dekompensacyjnych, co czêsto staje siê przyczyn¹ de-presji oraz wystêpowania reakcji urojeniowych zwi¹zanych

65–69 1,4 1,4 0,4 3,2 1,9

70–74 2,8 4,1 1,0 5,4 5,8

75–79 5,6 5,7 2,5 9,0 8,6

80–84 10,5 13,0 5,7 17,9 16,5

Tablica 2. Porównanie rozpowszechnienia otêpienia w metaanalizie badañ z ca³ego œwiata [11], badaniach przeprowadzo-nych w ró¿przeprowadzo-nych krajach europejskich (EURODEM) [12] i w Polsce (Mokotów) [10]

Wiek Metaanaliza [11] EURODEM [12] Mokotów [10] (%) % min. % max.

(%) (%)

z nieprawid³ow¹ interpretacj¹ nowych sytuacji ¿yciowych. Czêsto depresje nie leczone s¹ przyczyn¹ œmierci, a Ÿle leczone, w przypadku osób starszych, wi¹¿¹ siê z nieuza-sadnion¹ polipragmazj¹. WskaŸnik samobójstw w Polsce w grupie 65-latków jest wysoki i na przestrzeni ostatnich lat wykazywa³ tendencje wzrostowe. Konflikty miêdzypo-koleniowe, brak rodzin wielopokoleniowych prowadz¹cych wspólne gospodarstwo, izolacja rodzinna i spo³eczna osób w wieku podesz³ym, konsekwencje przemieszczenia, ubós-two, samotnoœæ, alkoholizm, to najpowa¿niejsze czynniki suicydogenne w grupie seniorów.

Osoby w starszym wieku s¹ czêsto obci¹¿one ró¿nymi schorzeniami jednoczeœnie, dlatego rozwa¿na farmakote-rapia w tej grupie chorych ma szczególne znaczenie. Wynika to z odrêbnoœci w metabolizmie i zmienionej wra¿liwoœci narz¹dów na leki. U osób po 80 roku ¿ycia 20% przyjêæ do szpitali jest spowodowane wystêpowaniem interakcji oraz objawów niepo¿¹danych [19].

Czynniki zwiêkszaj¹ce ryzyko wystêpowania chorób somatycznych

Nadciœnienie têtnicze, nadwaga, wysoki poziom chole-sterolu, nikotynizm, alkoholizm, ma³a aktywnoœæ fizyczna lub jej brak s¹ wiod¹cymi czynnikami ryzyka chorób wie-ku podesz³ego. W celu oceny czêstoœci wystêpowania i kon-troli tych czynników podjêto w Polsce realizacjê programu NATPOL PLUS (Nadciœnienie Têtnicze w Polsce Plus Za-burzenia Lipidowe i Cukrzyca), którym zosta³a objêta rów-nie¿ populacja osób starszych. W badaniu prowadzonym na grupie 3051 osób, z których reprezentatywn¹ czêœæ stanowi³y osoby w wieku 60–94 lata, stwierdzono wiêksze rozpowszechnienie czynników ryzyka chorób naczynio-wych w grupie osób starszych. U osób powy¿ej 59 roku ¿ycia nadciœnienie têtnicze stwierdzono w 57,5%, hiper-cholesterolemiê w 78%, a hiperhomocysteinemiê w 29% (HCY > 15 :mol/l). Osoby starsze pali³y rzadziej, jednak nadal odsetek palaczy wynosi³ 17% [20].

Hiperhomocysteinemia jest jednym z ostatnio udoku-mentowanych, modyfikowalnych czynników ryzyka roz-woju mia¿d¿ycy. Podwy¿szony poziom homocysteiny ma szczególne znaczenie w odniesieniu do populacji osób star-szych, gdy¿ nie tylko sprzyja narastaniu zmian mia¿d¿yco-wych w têtnicach, ale równie¿ mo¿e powodowaæ wystêpo-wanie zmian zwyrodnieniowych mózgu. Podwy¿szony poziom homocysteiny mo¿e byæ m.in. wynikiem niedobo-rów kwasu foliowego i witamin grupy B, co czêsto wystê-puje w populacji osób w podesz³ym wieku [21, 22]. Ogra-niczenie niekorzystnego wp³ywu hiperhomocysteinemii mo¿na osi¹gn¹æ wprowadzaj¹c suplementacjê produktów spo¿ywczych w kwas foliowy i witaminy grupy B [23]. Dobrze udokumentowane badania kliniczne wskazuj¹, ¿e odpowiednie spo¿ycie produktów zawieraj¹cych foliany zmniejsza ryzyko wystêpowania nadciœnienia têtniczego u kobiet, raka krtani i nowotworów jamy ustnej, raka jelita grubego i raka sutka [24].

W grupie osób starszych bardzo istotne znaczenie od-grywaj¹ takie czynniki psychologiczne, jak: negatywny bilans ¿ycia, izolacja spo³eczna, œwiadomoœæ utraty pozycji spo³ecznej, obawy przed zubo¿eniem materialnym, które ograniczaj¹ funkcjonowanie spo³eczne starszego cz³owieka i zwiêkszaj¹ liczbê dolegliwoœci somatycznych [25].

Bada-nie przeprowadzone wœród 65-letnich i starszych mieszkañ-ców Katowic wykaza³o, ¿e czêstoœæ wystêpowania braku satysfakcji ¿yciowej wystêpuje u 30% kobiet i 25% mê¿-czyzn, a osamotnienie u 37% kobiet i 30% mê¿czyzn [26]. Dlatego tak wa¿ne jest uœwiadamianie spo³eczeñstwa o wy-stêpowaniu wyraŸnej wspó³zale¿noœci miêdzy trybem i sty-lem ¿ycia w okresie poprzedzaj¹cym staroœæ a jakoœci¹ ¿ycia w okresie emerytalnym.

Poprzez zmianê stylu ¿ycia (ruch, ograniczenie palenia papierosów i picia alkoholu, spo¿ywania soli i t³uszczów zwierzêcych) udaje siê obni¿yæ ciœnienie têtnicze i stê¿enie cholesterolu oraz zapobiec cukrzycy. Zasady zdrowego trybu ¿ycia na szerok¹ skalê stosowane s¹ w spo³eczeñ-stwach o wysokim poziomie socjoekonomicznym. W Pols-ce badania przeprowadzone w latach 1999, 2001 i 2004 przez Szko³ê G³ówn¹ Handlow¹ w Warszawie (SGH) wykaza³y, ¿e jedynie w ok. 20% gospodarstw domowych sprawy za-bezpieczenia materialnego i zdrowego trybu ¿ycia trakto-wane s¹ jako równie wa¿ne i wysoko rangotrakto-wane.

Uwarunkowania psychospo³eczne i socjalno-ekonomiczne

populacji osób starszych w Polsce

W Polsce nie ma tradycji i kultury przygotowania i oswajania siê ze staroœci¹, co czêsto przy skromnych mo¿-liwoœciach finansowych i ubogiej ofercie ciekawego zago-spodarowywania czasu (rekreacja, aktywny wypoczynek czy turystyka) wywo³uje monotoniê, nudê i frustracjê [27]. Przygotowanie do postêpuj¹cego starzenia w aspekcie ekonomicznym jest w Polsce niedostateczne. Badania pro-wadzone w latach 1999, 2001 i 2004 przez SGH pokaza³y, ¿e tylko w 52% gospodarstw domowych, potrzeba zabez-pieczenia materialnego w okresie staroœci traktowana by³a jako najwa¿niejsza lub co najmniej równie wa¿na, jak wiêk-szoœæ innych potrzeb. W pozosta³ych 48% gospodarstw domowych, potrzeba ta by³a traktowana jako drugorzêdna lub wrêcz marginalna. Tak znaczna frakcja gospodarstw marginalizuj¹cych problem bezpieczeñstwa materialnego w okresie staroœci mo¿e budziæ niepokój tym bardziej, ¿e towarzyszy jej niska sk³onnoœæ do oszczêdzania, ujawnia-j¹ca siê tym, ¿e jedynie ok. 20% gospodarstw domowych staæ na oszczêdzanie, przy stopie oszczêdzania szacowanej na poziomie ok. 13%.

Taki stan rzeczy sugeruje, ¿e po up³ywie ok. 10–15 lat, kiedy w wiek emerytalny wkrocz¹ roczniki wy¿u demogra-ficznego lat piêædziesi¹tych i proces demograficzny starze-nia siê ulegnie pog³êbieniu, Polska stanie wobec problemu zwielokrotnionych potrzeb w zakresie œwiadczeñ emerytal-nych oraz znacznego obci¹¿enia systemu œwiadczeñ spo-³ecznych przez koszty opieki medycznej licznych generacji emerytów, b¹dŸ te¿ deprywacji znacznej czêœci gospo-darstw domowych, w których mo¿liwoœci dochodowe wy-czerpi¹ siê [28].

By z³agodziæ obci¹¿enia finansowe z tego tytu³u ko-nieczne jest postulowanie takich dzia³añ w zakresie polity-ki spo³ecznej, które by³yby napolity-kierowane w pierwszej kolej-noœci na uœwiadamianie i edukacjê, i które podkreœla³yby zale¿noœæ pomiêdzy stylem ¿ycia oraz podejmowaniem dzia³añ w okresie przedemerytalnym a jakoœci¹ ¿ycia w póŸniejszym okresie. Wydaje siê bowiem, ¿e poziom tej œwiadomoœci jest w polskim spo³eczeñstwie niski.

PROBLEMY OPIEKI

NAD OSOBAMI STARSZYMI W POLSCE Opieka geriatryczna

Przy istniej¹cym aktualnie systemie œwiadczeñ medycz-nych grupa osób starszych znajduje siê na najs³abszej po-zycji w odniesieniu do mo¿liwoœci uzyskania specjalistycz-nej opieki medyczspecjalistycz-nej. Zarazem w tej grupie wraz z wiekiem roœnie zapotrzebowanie na us³ugi medyczne, w szczegól-noœci na leczniczo-pielêgnacyjne oraz leczniczo-rehabilita-cyjne. Czêstsza staje siê potrzeba wizyt domowych lekarzy pierwszego kontaktu, d³u¿szy jest czas trwania standardo-wej wizyty lekarskiej, zwiêksza siê czêstoœæ wezwañ za³óg Pogotowia Ratunkowego [29].

Istniej¹cy system opieki nad osobami starszymi jest nie-wydolny zarówno w zakresie opieki ambulatoryjnej pod-stawowej, jak i specjalistycznej. Obserwuje siê zarówno brak przygotowania lekarzy pierwszego kontaktu z zakresu wiedzy geriatrycznej jak i niedobór lekarzy geriatrów. Bra-kuje procedur postêpowania farmakologicznego, co zwiêk-sza ryzyko powik³añ podczas stosowania polipragmazji i rzutuje na wzrost konsumpcji leków. Nie ma programów rozwoju opieki nad osobami starszymi, wspieranych przez Ministerstwo Zdrowia, co w sposób zasadniczy uniemo¿li-wia wdra¿anie standardów opieki geriatrycznej. Nieko-rzystna sytuacja materialna s³u¿by zdrowia ogranicza mo¿-liwoœci realizowania skutecznego leczenia.

Opieka geriatryczna w Polsce prowadzona jest przez: a. ca³odobowe oddzia³y geriatryczne,

b. geriatryczne oddzia³y dzienne,

c. ambulatoryjnie, w tym w ramach opieki domowej. Ka¿da z tych form opieki napotyka na szereg nieroz-wi¹zanych jak dot¹d problemów.

Ad a. Najwa¿niejszym problemem tej formy opieki jest brak uwzglêdnienia odrêbnoœci starszych pacjentów i typo-wych cech medycyny geriatrycznej (np. wielochorobowoœ-ci) w zasadach kontraktacji us³ug z Narodowym Funduszem Zdrowia (NFZ). Na ogó³ nie ma mo¿liwoœci ³¹czenia kilku procedur diagnostycznych b¹dŸ terapeutycznych stosowa-nych u pacjenta, co zmusza do wykonywania œwiadczeñ bez faktycznego pokrycia kosztów. Sytuacja ta przyczynia siê do pogarszania stanu finansowego oddzia³ów geriatrycz-nych, a co za tym idzie do zmniejszenia w nich liczby ³ó¿ek (z 465 w 1999 r. do 300 w 2004 r.), do ich czêœciowej likwidacji (Szczecin) lub w³¹czania je w struktury oddzia-³ów internistycznych (Chorzów, Kraków).

Niekorzystna jest równie¿ sytuacja w odniesieniu do oddzia³ów psychogeriatrycznych. Obecnie w szpitalach psychiatrycznych na terenie Polski znajduje siê 16 pe³no-dobowych oddzia³ów psychogeriatrycznych (najwiêcej w woj. œl¹skim – 5 i mazowieckim – 4), w których jest 548 ³ó¿ek. W roku 2004 w oddzia³ach tych leczone by³y 4432 osoby. Œredni czas hospitalizacji wynosi³ 40,8 dni [30]. Ad b. Geriatryczne odzia³y dzienne nie zosta³y w obec-nym systemie s³u¿by zdrowia okreœlone ani umiejscowione w oficjalnych strukturach opieki medycznej (Ministerstwo Zdrowia). Nieliczne dzia³aj¹ce tego typu placówki s¹ ulokowane w strukturach szpitali miejskich i klinicznych i maj¹ olbrzymie problemy z zakontraktowaniem w NFZ

swoich us³ug na poziomie ponoszonych kosztów. Postulo-wane jest tworzenie dwóch tego typu oddzia³ów, w których pracowaæ powinni lekarze po specjalizacji z geriatrii: od-dzia³y diagnostyczno-terapeutyczne i profilaktyczno-reha-bilitacyjne.

Przy szpitalach psychiatrycznych organizowane s¹ tak-¿e oddzia³y dzienne, ale ich iloœæ jest minimalna i nie zaspokaja potrzeb nawet mieszkañców du¿ych miast (8 od-dzia³ów) [31].

Ad c. Powstaj¹ce dopiero w Polsce formy geriatrycznej opieki ambulatoryjnej i domowej uwa¿ane s¹ obecnie za najbardziej w³aœciwe. Zapewniaj¹ bowiem holistyczn¹ opiekê medyczn¹ nie tylko pacjentowi, ale równie¿ jego ro-dzinie i/lub opiekunom. Powinny one stanowiæ alternatywê (lub uzupe³nienie) opieki podstawowej, tj. opieki lekarza rodzinnego [32]. Zgodnie z opracowanymi w Polsce stan-dardami [33], tego typu opieka powinna byæ prowadzona przez zespó³ specjalistów, przygotowanych do opieki nad starszym pacjentem. Interdyscyplinarny zespó³ geriatryczny winien sk³adaæ siê z lekarza geriatry, pielêgniarki i rehabili-tanta/fizjoterapeuty oraz pracownika socjalnego, i – w zale¿-noœci od doraŸnych potrzeb zdrowotnych chorego – powi-nien byæ rozszerzany o psychologa, farmaceutê czy dietetyka, a tak¿e niezbêdnych konsultuj¹cych specjalistów. Obecne procedury NFZ w specjalnoœci geriatria dla opieki ambulato-ryjnej nie przewiduj¹ nie tylko kontraktowania us³ug reha-bilitacji geriatrycznej, ale równie¿ z zakresu pielêgniarstwa geriatrycznego, oraz pracy innych cz³onków zespo³u.

Geriatryczna opieka domowa powinna byæ prowadzona przez zespó³ opieki domowej (zespó³ wyjazdowy). Zespó³ opieki domowej obejmuje sta³¹ multidyscyplinarn¹ opiek¹ chorych w starszym wieku, których stan zdrowia i/lub warunki mieszkaniowe nie pozwalaj¹ na wyjœcie z domu i osobiste przybycie do poradni. Do zadañ zespo³u nale¿y równie¿ przygotowanie rodziny i/lub opiekunów chorych do opieki nad osob¹ starsz¹. Opieka domowa jest nie tylko zdecydowanie tañsza ni¿ opieka szpitalna, ale równie¿ ko-rzystniejsza dla pacjenta. Koordynatorem realizowanych œwiadczeñ w ka¿dym przypadku winien byæ lekarz geriatra we wspó³pracy z lekarzem rodzinnym i zespo³em lekarzy na poziomie opieki szpitalnej.

Tak¿e konieczne jest wprowadzenie specjalistycznych konsultacji z zakresu geriatrii w szpitalach ogólnych, ze wzglêdu na wysoki w nich odsetek starszych pacjentów. Celowi temu winien s³u¿yæ geriatryczny zespó³ konsulta-cyjny wspó³pracuj¹cy œciœle z ordynatorem i personelem oddzia³u, dzia³aj¹cy na zlecenie lekarza prowadz¹cego. Opieka d³ugoterminowa

Opieka nad cz³owiekiem starszym, przewlekle chorym, niepe³nosprawnym jest oparta na wzajemnym wspó³dzia³a-niu podmiotów œwiadcz¹cych us³ugi w sektorze opieki zdrowotnej i pomocy spo³ecznej. Podstawow¹ zasad¹, która wyznacza kierunki takiego wspó³dzia³ania, jest d¹¿enie do takiej organizacji opieki zdrowotnej i socjalnej, która umo¿-liwia jak najd³u¿sze funkcjonowanie w warunkach do-mowych. W przypadku problemów zdrowotnych, pacjent mo¿e skorzystaæ z podstawowej opieki zdrowotnej lub opieki stacjonarnej, realizowanej w warunkach szpitalnych. Natomiast do opieki d³ugoterminowej kwalifikuj¹ siê osoby

z chorob¹ przewlek³¹ w fazie nieuleczalnoœci, z pog³êbiaj¹-c¹ siê niepe³nosprawnoœci¹, u których wyst¹pi³y, b¹dŸ mog¹ wyst¹piæ powik³ania zwi¹zane z d³ugotrwa³ym unierucho-mieniem. S¹ to chorzy, którzy nie kwalifikuj¹ siê do lecze-nia szpitalnego, ale wymagaj¹ sta³ej profesjonalnej pielêg-nacji, rehabilitacji i opieki.

Aktualnie w ramach ubezpieczenia w NFZ pacjent mo¿e skorzystaæ z opieki d³ugoterminowej realizowanej w od-dzia³ach dla przewlekle chorych, przez zak³ady opiekuñ-czo-lecznicze i zak³ady pielêgnacyjno-opiekuñcze, które zgodnie z ustaw¹ z dnia 30 sierpnia 1991 r. o zak³adach opieki zdrowotnej (Dz. U. nr 91, poz. 408 z póŸn. zm.) s¹ zak³adami opieki zdrowotnej. Pacjenci ob³o¿nie i przewle-kle chorzy przebywaj¹cy w domu, którzy ze wzglêdu na istniej¹ce problemy zdrowotne wymagaj¹ udzielania syste-matycznych œwiadczeñ pielêgniarskich, mog¹ skorzystaæ z pielêgniarskiej opieki d³ugoterminowej realizowanej w warunkach domowych. U kresu ¿ycia lub w fazie znacz-nego zaawansowania choroby pacjent mo¿e byæ objêty od-rêbn¹, specjalistyczn¹ opiek¹ paliatywn¹.

Z danych GUS (stan na dzieñ 31 grudnia 2004 r.) wyni-ka, ¿e od czterech lat liczba zak³adów opieki d³ugotermino-wej systematycznie roœnie (tabl. 3) [34]. Wzrasta jednak g³ównie liczba zak³adów niepublicznych, w których koszt pobytu jest wy¿szy ni¿ w zak³adach publicznych. Nale¿y podkreœliæ, ¿e liczba placówek pañstwowych jest nadal nie-wystarczaj¹ca, co powoduje d³ugi okres oczekiwania na miejsce, od 3 do 6 miesiêcy.

W przypadku chorych z otêpieniem najlepszym œrodo-wiskiem dla pacjenta jest jego dom. Mo¿e siê tam czuæ naj-pewniej i najbezpieczniej pod warunkiem, ¿e ma odpowied-ni¹ pomoc i opiekê. Najwa¿niejsz¹ dla chorego osob¹ staje siê wówczas opiekun, bez którego nie mo¿e samodziel-nie funkcjonowaæ. Organizuj¹c pomoc dla chorych nale¿y pamiêtaæ o potrzebach opiekunów, tym bardziej, ¿e naj-czêœciej s¹ to równie¿ osoby w podesz³ym wieku. Opieka wspieraj¹ca powinna umo¿liwiaæ opiekunom wypoczynek. Mo¿e ona trwaæ od kilku godzin do kilkudziesiêciu dni. S¹ mo¿liwe ró¿ne typy wsparcia: w domu, w oddziale dzien-nym, nocnym lub oœrodku opieki okresowej. Czêœæ potrzeb mog¹ zaspokajaæ organizacje pozarz¹dowe (jak np. stowa-rzyszenia alzheimerowskie), które organizuj¹ grupy samo-pomocy i wsparcia, prowadz¹ poradnictwo i pomoc psy-chologiczn¹, inicjuj¹ dzia³ania propagandowo-edukacyjne. Opieka d³ugoterminowa wymaga reorganizacji z powo-du jej stosunkowo niskiej dostêpnoœci. W badaniu epide-miologicznym przeprowadzonym w warszawskiej dzielni-cy Mokotów, tylko 6 spoœród 70 osób (4,2%), u których rozpoznano otêpienie, korzysta³o z pomocy instytucji opie-kuñczych w czasie trwania badania [10]. Sytuacja ta od-biega od spotykanej w innych krajach, np. w Helsinkach

jedynie 25 osób (27%) z 93 badanych nie korzysta³o z ta-kiej pomocy. W ca³ej Finlandii 57% osób powy¿ej 65 roku ¿ycia, ze œrednim i g³êbokim otêpieniem korzysta z ró¿nych form opieki [35].

Problemem jest równie¿ brak mo¿liwoœci kontroli jakoœ-ci opieki w komercyjnych oœrodkach opieki. Kwestie odpo-wiedzialnoœci za leczenie i stosowanie zaleceñ lekarskich s¹ trudne do oceny.

Obecnie stosowana idea rozwijania pomocy medycznej nie wydaje siê s³uszna. Narzucony dychotomiczny podzia³ funkcjonowania ludzi starych: jestem zdrowy – muszê sam radziæ sobie w swoim œrodowisku, lub jestem chory – mu-szê byæ hospitalizowany, czêsto jest czynnikiem ryzyka de-kompensacji obecnych ju¿ chorób, nara¿a chorego na stres i zwiêksza izolacjê spo³eczn¹ (np. w depresjach reaktyw-nych lub zespo³ach majaczeniowych i psychozach). Ko-nieczne jest wiêc wprowadzenie form poœrednich, zwiêk-szaj¹cych ró¿norodnoœæ proponowanych us³ug, zarówno medycznych jak i spo³ecznych, które stworz¹ dla chorego, równie¿ pacjenta z zaburzeniami psychicznymi, przyjazne œrodowisko. Spowoduje to przesuniêcie ciê¿aru leczenia i opieki z oddzia³ów pe³nodobowych na formy œrodowisko-we, i co z tym jest zwi¹zane, obni¿enie kosztów opieki [36]. Kszta³cenie lekarzy geriatrów i personelu pomocniczego

Prognozy demograficzne przepowiadaj¹ce szybki proces starzenia siê spo³eczeñstwa wskazuj¹ na potrzebê kszta³ce-nia lekarzy geriatrów oraz personelu pomocniczego. W tym zakresie sytuacja w Polsce jest z³a. Brakuje lekarzy, perso-nelu pielêgniarskiego, rehabilitantów, psychologów, tera-peutów i szeregu innych osób przygotowanych do pracy ze specyficzn¹ grup¹ pacjentów, jak¹ s¹ pacjenci starsi. W kra-ju pracuje czynnie ok. 80 geriatrów, a 100 osób, które uzy-ska³y specjalizacjê nie podjê³o zatrudnienia zgodnego ze specjalizacj¹ z powodu braku miejsc pracy i trudnych wa-runków. Obecnie w województwie mazowieckim na 1 spe-cjalistê w dziedzinie geriatrii przypada 77503 pacjentów powy¿ej 65 roku ¿ycia. Województwo nie posiada oddzia³u geriatrycznego, który spe³nia³by warunki akredytacji do odbywania specjalizacji z geriatrii, i który umo¿liwia³by prowadzenie rehabilitacji oraz dzia³alnoœci profilaktycznej [37]. Podobna sytuacja wystêpuje równie¿ na terenie in-nych województw.

W akademiach medycznych geriatria nie jest przedmio-tem zawartym w minimum programowym kszta³cenia. Wy-k³adany jest on tylko na niektórych uczelniach – czasem w ramach zajêæ fakultatywnych. Podobnie, minimalna licz-ba godzin przeznaczona jest na geriatriê w ramach kursów specjalizacyjnych.

Brakuje miejsc specjalizacyjnych w zakresie geriatrii z powodu braku geriatrycznej bazy szkoleniowej na

uczel-Zak³ady opiekuñczo-lecznicze 8521 95 11623 174 11868 182 12415 221

Zak³ady pielêgnacyjno-opiekuñcze 861 20 3642 100 3821 103 4553 118

Tablica 3. Liczba zak³adów opiekuñczo-leczniczych i pielêgnacyjno-opiekuñczych w Polsce od roku 1999

Typ zak³adu

1999

liczba

³ó¿ek zak³adówliczba liczba

zak³adów zak³adówliczba zak³adówliczba liczba

³ó¿ek liczba³ó¿ek liczba³ó¿ek

2004 2003

niach medycznych. Z tych samych powodów program spe-cjalizacji z medycyny rodzinnej nie obejmuje problematyki gerontologicznej, co prowadzi do niewystarczaj¹cej znajo-moœci geriatrii wœród lekarzy rodzinnych. Wyszkolenie spe-cjalisty z interny w dziedzinie geriatrii trwa 2 lata, z czego pobyt w oddziale geriatrycznym powinien wynosiæ pó³ roku. Dla lekarza rodzinnego czas szkolenia w oddziale geria-trycznym winien wynieœæ jeden rok.

Tak wiêc, poprawa edukacji zarówno przed-, jak i po-dyplomowej z zakresu specyfiki medycyny geriatrycznej jest warunkiem a priori wprowadzenia systemowych zmian w systemie opieki zdrowotnej nad starszymi pacjentami. PODSUMOWANIE

Czynniki pogarszaj¹ce jakoœæ ¿ycia osób starszych w Polsce

Niedostateczna profilaktyka:

– brak w³aœciwych zachowañ prozdrowotnych, – brak troski o zdrowie w okresie aktywnoœci

zawodo-wej.

Rozpowszechnienie chorób przewlek³ych:

– wystêpowanie wielu ró¿nych schorzeñ równoczeœnie, – wzrost rozpowszechnienia chorób zwi¹zanych z wie-kiem, szczególnie chorób oœrodkowego uk³adu nerwo-wego, zaburzeñ psychicznych, chorób uk³adu sercowo-naczyniowego, uk³adu kostno-stawowego, schorzeñ nowotworowych,

– ryzyko dzia³añ jatrogennych (zbyt wysokie dawki le-ków, nieodpowiednio dobrane leki).

Rozpowszechnienie czynników ryzyka chorób somatycz-nych:

– znaczne rozpowszechnienie zaburzeñ gospodarki lipi-dowej, nikotynizmu, wieloletniego nie leczonego nad-ciœnienia têtniczego,

– niedobory witaminy B₁₂ i kwasu foliowego (ryzyko hiperhomocysteinemii).

Uwarunkowania psychospo³eczne:

– negatywna postawa spo³eczeñstwa wobec staroœci, – brak poczucia bezpieczeñstwa zdrowotnego,

spo³ecz-nego, oparcia w rodzinie,

– z³a sytuacja finansowa, mieszkaniowa i rodzinna osób w podesz³ym wieku,

– brak poczucia bezpieczeñstwa, lêk, brak akceptacji w spo³eczeñstwie.

Organizacja opieki zdrowotnej:

– niedostateczna koordynacja opieki medycznej i spo-³ecznej, niedostosowanie jej do potrzeb starzej¹cego siê spo³eczeñstwa,

– brak polityki wspieraj¹cej rozwój geriatrii i okreœle-nia jej miejsca w systemie ochrony zdrowia,

– brak standardów w opiece d³ugoterminowej,

– w relacji do potrzeb, zbyt ma³o instytucjonalnych miejsc dla opieki d³ugoterminowej,

– niedostateczne szkolenie lekarzy opieki podstawowej w zakresie geriatrii,

– zbyt ma³a liczba geriatrów i wykwalifikowanego per-sonelu pomocniczego,

– niedostateczna wspó³praca pomiêdzy lekarzami pierw-szego kontaktu a specjalistami,

– niewystarczaj¹cy poziom badañ epidemiologicznych dotycz¹cych rozpowszechnienia zespo³ów otêpien-nych,

– brak badañ dotycz¹cych oceny potrzeb chorych i ich opiekunów.

Procedury proponowane w celu ograniczenia wp³ywu czynników pogarszaj¹cych jakoœæ ¿ycia osób starszych W zakresie promocji zdrowia:

– edukacja m³odzie¿y na temat prawid³owych zacho-wañ prozdrowotnych,

– edukacja z zakresu profilaktyki chorób uk³adu serco-wo-naczyniowego oraz z zakresu czynników ryzyka chorób wieku starszego,

– edukacja lekarzy, pielêgniarek oraz przedstawicieli samorz¹du na temat staroœci i starzenia,

– propagowanie zasad postêpowania s³u¿¹cych zacho-waniu zdrowia:

1. zrozumienie podstawowych zasad funkcjonowania organizmu, aby umieæ oceniæ stan swojego zdrowia, prawid³owo interpretowaæ ró¿ne dolegliwoœci, plano-waæ i realizoplano-waæ ró¿ne dzia³ania, aby nie dopuœciæ do zachorowania,

2. niedopuszczanie do dzia³añ, które mog¹ mieæ wp³yw na obni¿enie bariery immunologicznej (lekomania, palenie papierosów, alkohol, narkotyki),

3. unikanie nadu¿ywania leków,

4. utrzymywanie wszechstronnej aktywnoœci fizycznej, 5. przestrzeganie zasad prawid³owego od¿ywiania siê, 6. realizowanie procedur, które wzmacniaj¹ si³y obronne

organizmu, rozwijanie umiejêtnoœci walki ze stresem. W zakresie rozpowszechnienia chorób przewlek³ych:

– poprawa dostêpnoœci opieki specjalistycznej i jej lep-sza koordynacja,

– poprawa opieki nad chorymi z udarem oraz wspó³-pracy zespo³u lekarz – rehabilitant,

– poprawa dostêpnoœci nowoczesnych metod rehabili-tacji.

W zakresie rozpowszechnienia czynników ryzyka chorób przewlek³ych:

– produkcja ¿ywnoœci dla osób starszych (preparaty so-jowe, chleb z nisk¹ zawartoœci¹ sodu, suplementacja m¹ki kwasem foliowym),

– prowadzenie okresowych badañ kontrolnych (profi-laktycznych).

W zakresie uwarunkowañ psychospo³ecznych:

– tworzenie œrodowiska ludzi w podesz³ym wieku (np. uniwersytety III wieku, kluby),

– edukacja dotycz¹ca stylu ¿ycia (kwestie materialne) w okresie przedemerytalnym celem zabezpieczenia ¿y-cia w okresie emerytalnym, tzw. orientacja na staroœæ, – edukacja spo³eczeñstwa maj¹ca na celu zmianê

po-strzegania osób w podesz³ym wieku. W zakresie organizacji ochrony zdrowia:

– stworzenie kompleksowego systemu opieki, w sk³ad którego wejd¹ nastêpuj¹ce formy:

1. lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (lekarz ro-dzinny),

2. ca³odobowa opieka geriatryczna w geriatrycznym lub psychogeriatrycznym oddziale szpitalnym lub oddzia-le klinicznym,

3. dzienna opieka geriatryczna w dziennym oœrodku opie-ki geriatrycznej,

4. specjalistyczna ambulatoryjna opieka geriatryczna rea-lizowana w poradni geriatrycznej,

5. opieka domowa prowadzona przez geriatryczny ze-spó³ opieki domowej w ramach podstawowej opieki zdrowotnej,

6. geriatryczny zespó³ konsultacyjny dla lecznictwa zamkniêtego i opieki d³ugoterminowej przy oddziale geriatrycznym lub przy poradni geriatrycznej, – wdro¿enie standardów i procedur medycznych dla

osób starszych,

– monitorowanie standardu œwiadczeñ w zak³adach opie-ki d³ugoterminowej,

– dostosowanie infrastruktury opieki d³ugoterminowej do lokalnych i zdrowotnych potrzeb osób starszych, – tworzenie infrastruktury lokalnej, jak: osiedlowe domy

dziennego pobytu, oddzia³y dzienne, dzienne oddzia³y rehabilitacji, centra rehabilitacji w warunkach domo-wych, tworzenie sieci oœrodków opiekuna spo³ecznego, – zabezpieczenie w sprzêt medyczny.

W zakresie kszta³cenie kadr medycznych:

– wprowadzenie geriatrii jako przedmiotu obowi¹zko-wego kszta³cenia przeddyplomoobowi¹zko-wego dla lekarzy, – w ramach szkolenia podyplomowego wprowadzenie

(lub zwiêkszenie) liczby godzin zajêæ z geriatrii w ra-mach kursów specjalizacyjnych (dotyczy m.in. spe-cjalizacji z psychiatrii, neurologii, chorób wewnêtrz-nych, chirurgii, okulistyki, laryngologii, medycyny paliatywnej),

– wzrost liczby miejsc szkoleniowych dla lekarzy, którzy chc¹ siê specjalizowaæ w geriatrii,

– zwiêkszenie liczby godzin szkolenia z zakresu geria-trii dla lekarzy rodzinnych,

– szkolenie pomocniczego personelu z zakresu geriatrii (np. pielêgniarki, rehabilitanci, fizjoterapeuci). PODZIÊKOWANIA

Cenne uwagi do raportu wnieœli:

El¿bieta Buczkowska, Prezes Naczelnej Izby Pielêgniarek i Po³o¿nych, Warszawa,

Mgr Iwona Drozdowska-Rusinowicz, Dyrektor Krajowego Centrum Osteoporozy, Prezes Stowarzyszenia Entuzja-stów Zdrowej Koœci z Koniecznoœci (Stowarzyszenie pacjentów z osteoporoz¹), Warszawa,

Prof. dr hab. Tomasz Grodzicki, Krajowy Konsultant w dzie-dzinie Geriatrii, Kraków,

Mgr Anna Indulska, Przewodnicz¹ca Mazowieckiej Sie-ci Szpitali Promuj¹cych Zdrowie, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa,

Dr Krzysztof Kuszewski, z Zak³adu Organizacji i Ekono-miki Ochrony Zdrowia oraz Szpitalnictwa, Pañstwowy Zak³ad Higieny, Warszawa,

Mgr Hanna Nowakowska, Prezes Fundacji na Rzecz Ko-biet „JA KOBIETA”, Koordynator Forum 50+ Seniorzy XXI wieku, Warszawa,

Dr Jolanta Perek-Bia³as, z Instytutu Statystyki i Demografii Szko³y G³ównej Handlowej, Warszawa, oraz z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków,

Mgr Halina Siod³ak-Potocka, Forum 50+ Seniorzy XXI wie-ku, Warszawa,

Prof. Lis Wagner, Division of Country Support Nursing and Midwifery Programme, Biuro Regionalne WHO dla Europy, Kopenhaga.

Wszystkim im sk³adamy serdeczne podziêkowania za ich gotowoœæ pomocy i wk³ad pracy.

PIŒMIENNICTWO

1. Gêbska-Kuczerowska A. Raport nt. sytuacji spo³eczno-zdro-wotnej ludzi w podesz³ym wieku w Polsce. Warszawa: PZH, CMKP; 2005.

2. Gêbska-Kuczerowska A, Miller M. Sytuacja zdrowotna ludzi powy¿ej 65 roku ¿ycia w Polsce. Zdrowie Publiczne 2006; 116 (1): 135–137.

3. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2004 r. W: Ludnoœæ. Stan i struktura w podziale terytorialnym. Warszawa: GUS; 2005.

4. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Rocznik Statystyczny 2004. War-szawa: GUS; 2004.

5. Rószkiewicz M. Prognozy demograficzne dla polskiej popula-cji osób starszych. Psychogeriatria Pol 2006, 3 (1): 1–10. 6. Turaj W, S³owik A, Szczudlik A. Pierwszy udar niedokrwienny

mózgu u osób bardzo starych – przyczyny, przebieg kliniczny i rokowanie. Przegl Lek 2003; 60 (8): 512–5.

7. Ryglewicz D, Hier D, Wiszniewski M, Cichy S, Lechowicz W, Cz³onkowska A. Ischemic strokes are more severe in Poland than in the United States. Neurology 2000; 54: 513–5. 8. Cz³onkowska A, Milewska D, Ryglewicz D. The Polish

expe-rience in early stroke care. Cerebrovasc Dis 2003; 15 (supl 1): 14–5.

9. Opala G. Wspó³czesne problemy neurologii wieku podesz³ego. W: Prusiñski A, red. Neurogeriatria. Praktyczne problemy neuro-logii w wieku podesz³ym. Lublin: Czelej; 2004: 1–6.

10. Gabryelewicz T. Rozpowszechnienie zespo³ów otêpiennych wœród mieszkañców warszawskiej dzielnicy Mokotów w wie-ku 65–84 lat. Psychiatr Pol 1999; 33 (3): 353–66.

11. Jorm AF, Korten AE, Henderson AS. The prevalence of demen-tia: a quantitative integration of the literature. Acta Psychiatr Scand 1987; 76: 465–79.

12. Hofman A, Rocca WA, Brayne C, Breteler MMB, Clarke M, Cooper B, Copeland JRM, i in. The prevalence of dementia in Europe: A collaborative study of 1980–1990 findings. EURODEM Prevalence Research Group. Int J Epidemiol 1991; 20 (3): 736–48.

13. Stolk RP, Pols HA, Lamberts SW, Jong PT, Hofman A, Grobbee DE. Diabetes mellitus, impaired glucose tolerance, and hyperinsulinemia in an elderly population. The Rotterdam Study. Am J Epidemiol 1997; 145 (1): 24–32.

14. Toully V, Chicoye A, Chauvenet M, Greneche S, Piard AL. The ageing population & its social consequences: elderly should be provided in 2003? Which future needs should be anticipated? Synthesis. Key Indicators 2003; 3: 1–23.

15. Melton LJ, Chrischilles EA, Cooper C, i in. How many wo-men have osteoporosis? J Bone Mineral Research 1992; 7: 1005–10.

16. Melton LJ, Atkinson EJ, O’Conner MK, O’Fallon WM, Riggs BL. Bone density and fracture risk in men. J Bone Mine-ral Research 1998; 13 (12): 1915.

17. Kanis JA, Johnell-Kanis JA, Johnell O, Oden A, Sernbo I, Redlund-Johnell I, Dawson A, De Laet C, Jonsson B. Long-term risk of osteoporotic fracture in Malmö. Osteoporos Int 2000; 11: 669–74.

18. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Rocznik Statystyczny 2005. War-szawa: GUS; 2005.

19. Kosiñska K. Problemy lekowe u starszych pacjentów. Gerontol Pol 2004; 12 (4): 155–9.

20. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P, i in. Rozpowszech-nienie g³ównych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kar-diol Pol 2004; 61 (supl 4): 5–26.

21. Ryglewicz D, Graban A. Zaburzenia metabolizmu homocy-steiny a choroby uk³adu nerwowego. Czynniki Ryzyka 2005; supl 11: 36–7.

22. Naruszewicz M. Aktualne spojrzenie na rolê hiperhomocy-steinemii w patogenezie mia¿d¿ycy. Pol Przegl Neurol 2005; 1: 19–22.

23. Koz³owska-Wojciechowska M. Jak zapobiegaæ hiperhomocy-steinemii. Naturalne Ÿród³a folianów i witamin grupy B w pol-skiej diecie. Czynniki Ryzyka 2005; supl 11: 25–6.

24. Wo³k A. Badania epidemiologiczne nad rol¹ folianów w roz-woju nowotworów. Czynniki Ryzyka 2005; supl 11: 27–8. 25. Parnowski T. Depresje wieku podesz³ego. W: Pu¿yñski S, red.

Zaburzenia depresyjne w praktyce lekarza rodzinnego. Warsza-wa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2000: 54–62.

26. ¯akowska-Wachelko B. Ocena stanu zdrowia i potrzeb osób w wieku 65–74 oraz 75 i wiêcej lat, mieszkañców Katowic. Projekt Systemu Opieki Geriatrycznej. Warszawa-Bia³ystok: Polskie Towarzystwo Gerontologiczne; 1990.

27. Gabryelewicz T. Problemy spo³eczne i ekonomiczne otêpienia. W: Szczudlik A, Liberski P, Barcikowska M, red. Otêpienie. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloñskiego; 2004: 50–2.

28. Rószkiewicz M. The need to provide for security in old age in hierarchy of needs? An estimation of its ranking within the Polish population. Soc Indic Res 2004; 69: 199–218.

29. Mianowany ME, Maniecka-Bry³a I, Drygas WK. Starzenie siê populacji jako wa¿ny problem zdrowotny i spo³eczno-ekono-miczny. Gerontol Pol 2004; 12 (4): 172–6.

30. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Roczne sprawozdanie z zak³a-dów ca³odobowej opieki psychiatrycznej w 2004 r. Warszawa: IPiN; 2005.

31. Parnowski T, Pu¿yñski S. Formy pomocy w psychiatrii wieku podesz³ego. W: Ksiêga Jubileuszowa Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Warszawa: UTW; 2000: 110–4.

32. World Health Organization. Active ageing: towards age-frien-dly primary health care. Geneva: WHO; 2004.

33. Derejczyk J, Grodzicki T, Jakrzewska-Sawiñska A, JóŸwiak A, Klich A, Wieczorowska-Tobis K. Standardy œwiadczenia us³ug medycznych w specjalnoœci geriatria. Gerontol Pol 2005; 13 (2): 67–83.

34. G³ówny Urz¹d Statystyczny. Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2004 r. Warszawa: GUS; 2005.

35. Juva K, Sulkava R, Erkinjuntti T, Valvanne J, Tilvis R. The demented elderly in the city of Helsinki: Functional capacity and placement. J Am Geriatr Soc 1992; 40: 1146–50.

36. Parnowski T. Organizacja opieki nad osobami z chorob¹ Alz-heimera. W: Leszek J, red. Choroba AlzAlz-heimera. Wroc³aw: Volumed; 1998: 243–53.

37. Rejestr lekarzy geriatrów na terenie Mazowsza – dane Dzia³u Doskonalenia Kadr Medycznych Mazowieckiego Centrum Zdrowia Publicznego (stan na dzieñ 1 maja 2005 r).

Adres: Prof. Danuta Ryglewicz, I Klinika Neurologiczna Instytutu Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa, tel. (22) 4582706, fax: (22) 6519301, e-mail: ryglew@ipin.edu.pl