Problem fakultatywnego lub obligatoryjnego charakteru decyzji o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego : artykuł dyskusyjny

Stanisław Cora

Problem fakultatywnego lub

obligatoryjnego charakteru decyzji o

zwrocie sprawy do uzupełnienia

postępowania przygotowawczego :

artykuł dyskusyjny

Palestra 27/9(309), 56-59

1983

56 S t a n i s ł a w C o r a N r 9 (309)

wprawdzie spowodować niekiedy uniewinnienie przeciwnika z braku dowodów wi­ ny, jednakże nie ma to większego znaczenia, skoro oskarżycielowi prywatnemu wol­ no nawet wycofać akt oskarżenia, a nawet wcale go nie wnosić. Oskarżyciel, któ­ ry odmawia zeznań, będzie niewątpliwie świadom tego, że w ten sposób osłabia swoją pozycję procesową. Ważne jest przede wszystkim to, aby strona, która już decyduje się na złożenie zeznań, zeznawała w sposób odpowiedzialny.

Warto tu wspomnieć, że przesłuchanie stron pod odpowiedzialnością za fał­ szywe zeznania przewiduje np. art. 304 k.p.c.

10. Na koniec kilka refleksji ogólniejszych.

Przedstawiona na wstępie uchwała Sądu Najwyższego i jej skutki, przejawia­ jące się także w różnorodnych, podejmowanych z pozycji pragmatycznych mani­ pulacjach, są tylko skromną ilustracją życia zdominowanego przez teorię. Teorię niepraktyczną i w skutkach kosztowną. Jest to już problem znacznie szerszy, wy­ biegający daleko poza ramy k.p.k.

Jest jednak okazja do uporządkowania przynajmniej pewnych spraw w toku prac nad opracowywaną nowelizacją. Myślę, że warto z tej okazji skorzystać.

STANISŁAW CÓRA

PROBLEM FAKULTATYWNEGO LUB OBLIGATORYJNEGO

CHARAKTERU DECYZJI O ZWROCIE SPRAWY

DO UZUPEŁNIENIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO •

(artykuł dyskusyjny)

W przepisach art. 299 § 1 pkt 2 i 344 § 1 i 2 k.p.k. sformułowano podstawy stosowania zwrotu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Za­ chodzi pytanie, czy stwierdzenie okoliczności uzasadniających stosowanie tej in­ stytucji procesowej zobowiązuje sąd, czy też tylko uprawnia go do przekazania sprawy prokuratorowi. Problem jest co prawda w literaturze omawiany głównie na tle art. 344 § 2 k.pJc., ale uzasadnione jest — jak się wydaje — jego szersze ujęcie, tj. obejmujące także kwestię zwrotu w trybie art. 299 § 1 pkt 2 i art. 344 § 1 k.p.k. Kwestia bowiem celowości bądź obowiązku stosowania zwrotu sprawy jest całkowicie otwarta na tle przepisu art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. Przepis ten nie określa, czy w razie stwierdzenia istotnych braków postępowania przygotowawczego sąd z w r a c a sprawę prokuratorowi, czy też tylko może ją przekazać. Z drugiej znów strony nawet wtedy, gdy prima facie ustawodawca zdaje się statutować

N r 9 (309) Z w r o t s p r a w y do uzup ełnienia postępowania p rz ygotow aw cze go £7

obowiązek podejmowania określonych decyzji, nie jest wyłączone zapatrywanie odmienne, przyjmujące jedynie możliwość podejmowania takich rozstrzygnięć i od­ wrotnie.1

II

Analizę postawionego problemu wypada zacząć od normy art. 344 § 2 k.p.k. Przepis ten stanowi bowiem wyraźnie, że „sąd może również zwrócić sprawę pro­ kuratorowi”, jeżeli zostaną spełnione wskazane w tym artykule warunki. Na tle takiego brzmienia art. 344 § 2 k.p.k. nasuwa się zatem pytanie, jak należy rozu­ mieć określenie „sąd może zwrócić sprawę prokuratorowi”. W tym zakresie punkt ciężkości spoczywać będzie na ustaleniu sposobu rozumienia terminu „może”.

1. W kwestii ustaleń definicyjnych związanych z posługiwaniem się tym termi­ nem na tle art. 344 § 2 k.p.k. możliwe są — jak się zdaje — dwa przeciwstawne ujęcia interpretacyjne.

Możliwe jest więc takie ujęcie, które wyraz „może” traktuje jako równoznaczny z określeniem „jest kompetentny”. Przy takim odczytaniu tego terminu wyrażenie „sąd może zwrócić sprawę prokuratorowi” byłoby równoważne z formułą ,.sąd jest kompetentny do zwrotu sprawy prokuratorowi”. W razie akceptacji takiego ujęcia sformułowanie to należałoby uznać za tzw. normę kompetencyjną,l 2 * określającą or- gan, który został przez ustawodawcę uprawniony do przekazania sprawy prokurato­ rowi. Innymi słowy, należałoby ją rozumieć w tym sensie, że „ t y l k o s ą d m o ż e (jest uprawniony) przekazać sprawę prokuratorowi”, z czego bynajmniej nie wy­ nika jeszcze, że sąd zawsze „ t y l k o m o ż e ” (a więc nigdy nie musi) zwrócić sprawy do stadium śledztwa lub dochodzenia. Odpowiedzi na pytanie, czy korzy­ stanie z tego upoważnienia kompetencyjnego jest wyłącznie pozostawione „swobod­ nemu uznaniu” sądu, czy też niekiedy jest ono także jego obowiązkiem, należałoby szukać nie tylko w brzmieniu art. 344 § 2 k.p.k., ale również w innych przepisach pozostających z tą normą w związku.

Z drugiej jednak strony możliwe jest również takie ujęcie interpretacyjne, któ­ re termin „może” uznaje za równoważny z określeniem „jest dozwolone”.* W świetle takiego ujęcia wyrażenie „sąd może zwrócić sprawę prokuratorowi” byłoby równo­ ważne z formulą „sądowi dozwolone jest (tj. ani nie jest nakazane ani nie jest za­ kazane) zwrócić sprawę prokuratorowi.” Przy takim zapatrywaniu sformułowanie to należałoby uznać nie za normę kompetencyjną, lecz normę regulującą czynienie użytku z kompetencji.4 Stosownie do tego trzeba by więc rozumieć ją w tym

sen-l Po t. W . W o l t e r : Z p r o b l e m a t y k i w s k a z ó w k i i n t e r p r e t a c y j n e j „ r e g u ł a — w y j ą t e k ” . P I P 1978, n r 1, S. 74—73. г P o r . b l i ż e j Z . Z i e m b i ń s k i : L o g i c z n e p o d s t a w y p r a w o z n a w s t w a , W a r s z a w a 196«, s. 110 i n . ; t e n ż e : K i l k a u w a g o p o j ę c i u p r z e s t r z e g a n i a i p o j ę c i u s t o s o w a n i a p r a w a , p i p a968, n r 1, s. 5 1 n .; t e n ż e : T e o r i a p r a w a , W a r s z a w a - P o z n a ń , 1972, s. 25 i n . ; t e n ż e : K o m p e t e n c j a i n o r m a k o m p e t e n c y j n a , I łP E iS 1969, n r 4, s. 23 i n .; K . ś w i r y d o w i e ź , S. W r o n k o w s k a , M . Z i e l i ń s k i , Z. Z i e m b i ń s k i : o n i e p o r o z u m i e n i a c h d o t y ­ c z ą c y c h tz w . „ n o r m z e z w a l a j ą c y c h ” , F i P 1975, n r 7„ s . 60; Z . C w i ą k a l s k l , T. G i z b e r t - S t u d n l c k i : G lo s a d o w y r o k u S N z 26.VI.1975 r . I I I K B 354Л4, p i p 1976, n r 10, s. 171. Z o b . j e d n a k t a k ż e W . W o l t e r : J a k r o z u m i e ć w y r a ż e n i e „ s ą d m o ż e z a s t o s o w a ć n a d z w y ­ c z a j n e z ła g o d z e n i e k a r y ” ?, P i P 1977, fir 6 s. 102 i n . (a z w ła s z c z a s. 107М10в).

* P o r . o g ó ln ie : Z . Z i e m b i ń s k i : L o g i k a p r a k t y c z n a , W a r s z a w a 1973, s. 130—181; K . S w i r y d o w i c z i I n n i : Jw ., s. 59 i n . ; Z . C w i ą k a l s k l , T. G i z b e r t - S t u d - n i c k i : jw ., s. 169. Z o b . t a k ż e J . W o l e ń s k i : L o g i c z n e p r o b l e m y w y k ł a d n i p r a w a , „Z N IU J, P r a c e P r a w n i c z e ” , z . 56, K r a k ó w 197B, s. 32—37. 4 W t e j k w e s t i i z o b . b l i ż e j : Z . Z i e m b i ń s k i : T e o r i a p r a w a (...), jw ., s. 116 i n . o ra z Z . C w i ą k a l s k l , T. G i z b e r t - s t u d n i c k i : j w ., s. 171.

58 I—

S t a n i s ł a w С о т а _{N r 9 (309)}

Sie, że sąd może równie dobrze p r z e k a z a ć sprawę prokuratorowi (skoro nie jest to zakazane), jak i jej nie p r z e k a z a ć (skoro nie jest to nakazane). A za­

tem nie można by było rozumieć jej w tym znaczeniu, że „sąd niekiedy m u s i przekazać sprawę prokuratorowi”.

Sprawa z wyboru jednego z tych rozwiązań interpretacyjnych jest bez wąt­ pienia złożona i sporna. Za każdą bowiem z tych propozycji przemawiają okreś­ lone racje prawne i argumenty celowościowe. Wyboru nie ułatwiają także istnie­ jące w tym zakresie poglądy doktryny. Obok bowiem opinii, według której stwier­ dzenie okoliczności uzasadniających stosowanie art. 344 § 2 k.p.k. nie oznacza obo­ wiązku podjęcia decyzji o zwrocie sprawy,5 6 * 8 wyrażana jest również teza, że w razie spełnienia określonych w tym przepisie warunków sąd obowiązany jest przekazać sprawę prokuratorowi*

Ch-ciaż sprawa nie jest całkiem bezsporna, należy moim zdaniem opowie­ dzieć się za zapatrywaniem uznającym wyrażenie „sąd może zwrócić sprawę pro­ kuratorowi” za równoznaczne określeniu „sąd jest kompetentny do zwrotu sprawy prokuratorowi”. Zapatrywanie przeciwne („sądowi dozwolone jest zwrócić sprawę”) ma' bowiem ten główny mankament, że dokonuje interpretacji art. 344 § 2 k.p.k. w oderwaniu od innych przepisów ustawy karnoprocesowej. Ponadto zakłada ono, że wybór alternatywny pozostawiony przez ten przepis sądowi jest wyborem całko­ wicie swobodnym, niczym nie skrępowanym. Zauważyć też należy, że w art. 344 § 2 k.p.k. użyto sformułowania „również” („sąd może r ó w n i e ż zwrócić sprawę prokuratorowi” — podkr. moje S.C.), co uzasadnia łączenie tego przepisu z normą art. 344 § 1 k.p.k., a tym samym potwierdza trafność przyjętej tu propozycji inter­ pretacyjnej. Racje historyczne oraz względy systemowe przemawiają bowiem za ta­ kim odczytaniem terminu „również”, przez który ustawodawca chciał podkreślić p r a w o sądu do stosowania zwrotu sprawy w celu rozszerzenia postępowania na „inne osoby” o b o k dopuszczalności zwrotu w celu uzupełnienia braków śledztwa lub dochodzenia.

2. Na gruncie takiej interpretacji art 344 § 2 kp.k. nie jest jednak przesądzona sprawa, w jaki sposób sąd powinien korzystać z udzielonej mu kompetencji do zwrotu sprawy w celu uzupełnienia i rozszerzenia postępowania przygotowawczego. W szczególności zaś nie jest przesądzone to, że korzystanie z tej kompetencji jest sądowi tylko dozwolone, a więc nigdy nie jest nakazane, czy nawet zakazane.

Przystępując do analizy tego problemu, trzeba jednak od razu podkreślić pewną kwestię o charakterze metodycznym. Chodzi mianowicie o sprawę wyraźnego roz­ dzielenia kwestii istnienia w konkretnym wypadku warunków dopuszczalności przekazania sprawy do uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia oraz kwestii — aktualnej w razie ich stwierdzenia — swobodnego uznania bądź obowiązku stoso­ wania przeź sąd zwrotu sprawy w danym wypadku. Sprawy te są co prawda ściśle ze sobą związane, jednakże konieczność ich rozdzielenia jest warunkiem po­ prawnego rozważenia problemu głównego, tzn. kwestii fakultatywnego lub obliga­ toryjnego charakteru decyzji o zwrocie sprawy prokuratorowi. W przeciwnym ra­ zie powstaje niebezpieczeństwo „podwójnego” powołania tych samych okoliczności: raz — z punktu widzenia warunków dopuszczalności przekazania sprawy

profcura-5 F. P r u s a k : P o d m io to w e ro z sz e rz e n ie p o stę p o w a n ia k a r n e g o (a rt. 344 § 2 k .p .k .), N P 1972, n r 2, s. 206; t e n ż e : P o c ią g n ię c ie p o d e jr z a n e g o do o d p o w ie d z ia ln o ś c i w p ro c e sie k a r n y m , W a rsz a w a 1073, s. 224. „

8 W. B o c z k o w s k i : z w r o t lu b p r z e k a z a n ie s p r a w y p rz e z są d d o u z u p e łn ie n ia p o stę p o ­ w a n ia p rz y g o to w a w c z e g o , N P 1974, n r 6, s.. 797; S. K a l i n o w s k i : R o z p ra w a g łó w n a w p o l­ s k im p ro c e s ie k a r n y m , W a rsz a w a 1076, s. 310-^311; A. K a f t a l : G lo sa d o w y ro k u SN z 2.Ш . 1971 г. I I K R Ш П 1, P iP 1973, n r 1, s. 179.

N r 9 (309) Z w r o t spraw y do uzupełnienia postępowania prz yg otow aw cze go 59

torowi, a drugi raz — w celu uzasadnienia obowiązku stosowania zwrotu sprawy w danym wypadku.

Mając na uwadze powyższe zastrzeżenia, stwierdzić należy, że rozstrzygnięcie kwestii sposobu korzystania przez sąd z uprawnień do zwrotu sprawy zależy w is­ tocie rzeczy od tego, czy za punkt odniesienia weźmie się jedynie stanowcze sfor­ mułowanie art. 344 § 1 k.p.k. (sąd p r z e k a z u j e sprawę prokuratorowi” — podkr. moje S.C.), czy też — oprócz podstaw zwrotu określonych w przepisach art. 299 § 1 pkt 2 i 344 § 1 i 2 k.p.k. — także te dodatkowa oceny, które .na zasadzie swoistych kryteriów „celowościowych” powinny być uwzględnione przy podejmo­ waniu decyzji w każdym konkretnym wypadku. Wydaje się, że momenty zwią­ zane z implikacjami tych kontekstów normatywnych, w. których umiejscowiono in­ stytucję -zwrotu sprawy., przemawiają na rzecz drugiego z tych ujęć.

* Inaczej wszakże należy ocenić, sytuację, gdy zwrot sprawy aktualizuje się w fa­ zie przygotowania do rozprawy głównej, a inaczej, gdy potrzeba przekazania spra­ wy powstaje w toku rozprawy czy też w postępowaniu kontrolnym. Inny jest bo­ wiem wówczas stopień procesowego zaawansowania sprawy i nieco inna sytuacja oskarżonego. Stąd rację ma Sąd Najwyższy, gdy stwierdza, że w razie ujawnienia się na rozprawie potrzeby uzupełnienia materiału dowodowego,, połączonej nawet ze znacznymi- trudnościami, ..sąd powinien dokładnie rozważyć, która z ewen­ tualnych decyzji, a mianowicie zarządzenie przerwy w rozprawie lub jej odrocze­ nie czy też cofnięcie sprawy do stadium postępowania przygotowawczego, szybciej, lepiej i bardziej gospodarnie pozwoli tej potrzebie uczynić zadość”.7 Z tych sa­ mych względów za niedopuszczalne uznać należy zwracanie sprawy., gdy zebrane w toku rozprawy dowody przemawiają za niewinnością oskarżonego. Racje zwią­ zane z prawem oskarżonego do rehabilitacji na publicznej rozprawie przemawiają bowiem przeciwko przekazywaniu sprawy prokuratorowi, gdy decyzja o zwrocie sprawy kryłaby w sobie orzeczenie umarzające postępowanie (po uzupełnieniu śledztwa łub dochodzenia — art. 300 k.p.fc).8 Stanowisko odmienne, .przyjmujące obowiązek stasowania zwrotu sprawy już wtedy, gdy ujawnią się określone w prze­ pisach o zwrocie sprawy okoliczności, prowadziłoby do nieuwzględnienia tych istotnych, a mających odniesienie noimatywne reguł sytuacyjno-cełowościowych.

Przy podejmowaniu decyzji o zwrocie sprawy nie jest zatem wyłączony pewien margines swobody (uznania). Rzecz jasną, uznanie to nigdy nie' może być całko­ wicie swobodne. W jakimś sensie wiążącymi kryteriami ocen będą w tym zakresie takie elementy, jak długotrwałość postępowania, realna możliwość usunięcia bra­ ków w śledztwie, prawdopodobieństwo wydania rozstrzygnięcia uniewinniającego itp.7 8 9 Względy te w pewnych sytuacjach będą nakazywać stosowanie zwrotu spra­ wy, w niektórych zmuszać do ostrożnego wyważania racji, a w innych, wręcz prze­ ciwnie, zakazywać sięgania przez sąd do uprawnień z art. 299 § 1 pkt 2 i art. 344 § 1 i 2 k,p.k.10

7 P o s ta n o w ie n ie SN z 6.III. 1972 r. Z 8/72, O SN K W 1972, n r 6, poz. 109.

8 P o r. J. B. K u b i a k : O s ta ty s ty c z n y c h r o z m ia ra c h u n ie w in n ie ń , P a le s tr a 1977, n r 11, s. 23—24 (o ra z c y t. ta m lite r a tu r a ) .

9 W t e j k w e s tii zob. b liż e j S. C ó r a : O k re ś le n ie k r y t e r i ó w fa k ty c z n e g o sto s o w a n ia z w ro ­ t u s p r a w y n a p o d s ta w ie a r t. 299 § 1 p k t 2 i 344 3 1 i 2 k .p .k ., N P 1982, n r 9—10, s. 77 i n.

10 P o tw ie rd z a to o b s e rw a c ja p r a k ty k i, g dzie n ie k ie d y w ła śn ie d łu g o trw a ło ść p o stę p o w a ­ n ia o ra z z n a c z n y n a k ła d sił i śro d k ó w w ło ż o n y w r o z p o z n a n ie s p ra w y s k ła n ia są d d o „ u z u ­ p e łn ie n ia p o s tę p o w a n ia ” w e w ła s n y m z a k r e s ie b ez p rz e k a z y w a n ia s p r a w y p r o k u ra to r o w i. P o r. b liż e j w t e j k w e s tii J. Z d u ń c z y k : U p r a w n ie n ia n ie d o s ta te c z n ie w y k o rz y s ty w a n e , G S iP 1967, n r 14, s. 3; S. P o d e m s k i : S ą d n,ad o s k a rż e n ie m , G S iP 1968, n r 4/1, s. 4.